Γρηγόριος Ξενόπουλος (Κωνσταντινούπολη 1867 – Αθήνα 1951)

   Πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, κριτικός, αρθρογράφος και εκδότης. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος γεννήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1867 στην Κωνσταντινούπολη και ήταν ο πρωτότοκος γιος του Ζακυνθινού έμπορου Διονυσίου Ξενόπουλου και της Φαναριώτισσας Ευθαλίας Θωμά. Σε λιγότερο από ένα χρόνο, τον Οκτώβριο του 1868, η οικογένεια μετακομίζει στη Ζάκυνθο όπου ο λογοτέχνης θα περάσει τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια. Η επτανησιακή παράδοση σφραγίζει τη συγγραφική του παραγωγή ήδη από τα γυμνασιακά του χρόνια, όταν επιδίδεται στα πρωτόλεια συγγραφικά του γυμνάσματα. Τον ίδιο χρόνο γράφεται στη Φυσικομαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά σύντομα αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στη λογοτεχνία. Στη διάρκεια των φοιτητικών του χρόνων στην Αθήνα, τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα διασταυρώνονται με τα φιλοσοφικά, που έχει ήδη καλλιεργήσει η ανάγνωση του Μπύχνερ και του Σοπενχάουερ. Από το 1890 είναι «ζωηρόν» μέλος της Σοσιαλιστικής Νεολαίας, ενώ έως το 1910 παραμένει θαυμαστής και οπαδός του Πλάτωνος Δρακούλη και των ιδεών του.  Είναι συνιδρυτής (μαζί με τους Καζαντζάκη, Παλαμά και Σικελιανό) της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών (1934) και διευθυντής της Εικονογραφημένης Εστίας κατά τη διετία 1894-1895. Το 1894 παντρεύεται την Ευφροσύνη Αχιλ. Διογενίδη, με την οποία απέκτησε μια κόρη τη Λεονή, ο γάμος του όμως διαλύεται ένα χρόνο αργότερα. Το 1906 αρραβωνιάζεται την Χριστίνα Κανελλοπούλου, με την οποία παντρεύεται το 1901 και απέκτησε δυο κόρες, την Κάκια και τη Λουλού. Το 1912 τιμάται με το παράσημο του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος, το 1923 με το Εθνικό Αριστείο των Γραμμάτων και των Τεχνών. Το 1926 τιμάται με το Έπαθλον Βικέλα της Ακαδημίας Αθηνών για το μυθιστόρημα Πλούσιοι και Φτωχοί και τον Απρίλιο του 1927 κυκλοφορεί το πρώτο τεύχος της Νέας Εστίας. Η κυκλοφορία της Νέας Εστίας με ιδρυτή τον Γρηγόριο Ξενόπουλο, με περιορισμένο αναγνωστικό κοινό λόγω των κοινωνικών – οικονομικών συγκυριών, θεωρείται επίτευγμα για την εποχή.  Κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής δρα στα πλαίσια του Ε.Α.Μ. και το 1944 άγνωστοι ανατινάζουν το σπίτι του που βρισκόταν στην οδό Ευριπίδους. Όλα τα βιβλία του, τα χειρόγραφά του, το αρχείο, το προσωπικό του και της Διάπλασης χάθηκαν.

   Το πλούσιο συγγραφικό του έργο θα μπορούσε να ομαδοποιηθεί σε πεζογραφικό, θεατρικό, κριτικό και στα έργα που γράφει για παιδιά. Στις λογοτεχνικές του οφειλές αναγνωρίζει τους Balzac, A. Daudet, Ch. Dickens και E. Zola. Δεν είναι τόσο γνωστό, ωστόσο ο Ξενόπουλος υπήρξε και ποιητής.

   Στον περιοχή της κριτικής, ο Ξενόπουλος κατέχει μια από τις σημαντικότερες θέσεις κατά την περίοδο του τέλους του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ού. Συνεργάστηκε με πολλά λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες της εποχής (Ραμπαγάς, Εβδομάς, Εικονογραφημένη Εστία, Παναθήναια, Καθημερινή, Εστία, Διάπλασις των παίδων, Νέα Εστία κ.ά.). Το μεγαλύτερο μέρος του κριτικού έργου του Ξενόπουλου αποτελείται από σύντομα, συνήθως, κριτικά άρθρα στον καθημερινό και περιοδικό τύπο, από εκτενέστερες μελέτες για το συνολικό έργο σημαντικών λογοτεχνών και από θεωρητικά κείμενα. Από τα κριτικά του δοκίμια ξεχωρίζουν εκείνα για τον «διασκεδαστικό» χαρακτήρα της τέχνης, για τη σχέση του σύγχρονου δράματος με την αρχαία ελληνική τραγωδία, για το θέατρο ιδεών και τον Ταγκόπουλο, για τον Χρηστομάνο και τη Νέα Σκηνή, για τον Μαλακάση, τον Χόρν κ.ά. Το κριτικό έργο του ειδικά για το θέατρο αποτελείται από κριτικές και αναλύσεις θεατρικών κειμένων, κριτικές παραστάσεων, εκτενέστερες μελέτες για πρόσωπα του θεάτρου και θεωρητικά κείμενα για θέματα και θεσμούς της θεατρικής ζωής. Το 1892 γράφει τις πρώτες κριτικές του μελέτες για θεατρικά έργα που έχουν δημοσιευθεί, εγκαινιάζει τη σειρά των θεατρικών του «πορτραίτων» και παράλληλα δημοσιεύει την πρώτη εκτεταμένη μελέτη του με θέμα τη σύγχρονη θεατρική επικαιρότητα.

     Η 50ετής παρουσία του στο περιοδικό Η Διάπλασις των Παίδων, του οποίου διετέλεσε εμψυχωτής και διευθυντής αποδεικνύει την μεγάλη συμβολή του ως συγγραφέας παιδικών έργων. Με περισσότερες από 2.500 «Αθηναϊκές επιστολές» υπογράφοντας με το ψευδώνυμο Φαίδων, έγινε παιδαγωγός και σύμβουλος της ελληνικής νεολαίας.

    Η εμφάνισή του στο θεατρικό χώρο πραγματοποιείται με τα έργα Ο Ψυχοπατέρας και Ο Τρίτος τα οποία παραστάθηκαν από τον θίασο του Λεκατσά το 1895 (11/08 Ο Ψυχοπατέρας και 3/12 Ο Τρίτος). Στο θέατρο υπήρξε ουσιαστικά ο πρώτος επαγγελματίας συγγραφέας στην Ελλάδα που συνεργάστηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα με τις δύο σημαντικότερες πρωταγωνίστριες της εποχής του, την Κοτοπούλη και την Κυβέλη. Επανειλημμένως ανέβασαν έργα του ο Κ. Χρηστομάνος, ο Θ. Οικονόμου, ο Φ. Πολίτης, ο Δ. Ροντήρης, ο Αδ. Λεμός, ο Αλ. Σολομός, ο Κ. Κουν, ο Κ. Μουσούρης κ.ά. Ο Ξενόπουλος καθιερώνει στην ελληνική σκηνή το αστικό δράμα. Ιδιαίτερη ήταν η συμβολή του, στο γύρισμα του αιώνα, στην κίνηση ανανέωσης με πρότυπο το μοντέρνο ευρωπαϊκό δράμα. Το ενεργό ενδιαφέρον του για το ευρωπαϊκό θέατρο γίνεται αντιληπτό παραπέρα από εισαγωγικές διαλέξεις σε παραστάσεις των Βρικολάκων και της Δεσποινίδος Τζούλιας κι από την πρωτοβουλία του να μεταφράσει τη Μόνα Βάνα του Μώρις Μάτερλινκ. Ο Ξενόπουλος είναι ο Νεοέλληνας συγγραφέας που εγκαινίασε το Εθνικό Θέατρο, στις 19 Μαρτίου 1932, όπου παραστάθηκε η κωμωδία του Ο θείος όνειρος σε ενιαία παράσταση με τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου, σε σκηνοθεσία Φ. Πολίτη. Κατά τη σύντομη θητεία του στο Εθνικό, ο Φ. Πολίτης παρουσίασε ένα ακόμα έργο του Ξενόπουλου, τον Ποπολάρο, διασκευή από το διήγημα του Ο αντάρτης.

   Ως πεζογράφος ο Ξενόπουλος ξεκίνησε από το χώρο της ηθογραφίας και πέρασε γρήγορα στο ρεαλιστικό (και αργότερα νατουραλιστικό) αστικό μυθιστόρημα με στοιχεία κοινωνικού προβληματισμού, το οποίο υποστήριξε και θεωρητικά, με έντονες επιρροές από το έργο των Ονορέ ντε Μπαλζάκ και Εμίλ Ζολά. Σημειώνονται εδώ μυθιστορήματά του Ο κόκκινος βράχος, Λάουρα, Η Αναδυομένη, Πλούσιοι και Φτωχοί και Τίμιοι και άτιμοι. Άξια λόγου είναι επίσης η κριτική δραστηριότητά του, στην οποία συμπορεύτηκε με τον Κωστή Παλαμά προς την ανανέωση του κριτικού λόγου, την προβολή της σύγχρονής του λογοτεχνικής παραγωγής και την αποκατάσταση της παλιότερης. Η γλώσσα του στο μεγαλύτερο μέρος του έργου του είναι η απλή δημοτική, η οποία βοήθησε στην προώθηση της φυσικότητας των διαλόγων στα έργα του, φυσικότητας που μαζί με την τεχνική αρτιότητα αποτέλεσαν τα βασικά προτερήματα της γραφής του. Εξάλλου στην τεράστια σε όγκο δραματική παραγωγή του κυριαρχούν επιρροές από τον Ίψεν και το αστικό και νατουραλιστικό γαλλικό θέατρο, καθώς επίσης ρομαντικά και μελοδραματικά στοιχεία, ενώ αξιοσημείωτη είναι η θεατρικότητα της γραφής του και η φροντισμένη ψυχογραφική προσέγγιση των ηρώων του.

     Αξίζει να επισημανθεί ότι διαπιστώνεται η αφηγηματική ευχέρεια του Ξενόπουλου σε όλους τους τομείς του συγγραφικού του εγχειρήματος: στη διαγραφή των προσώπων και των μεταξύ τους σχέσεων, στην ακριβή χαρακτηρολογία τους, στις λεπτομερείς περιγραφές χώρων, αντικειμένων, γεγονότων και καταστάσεων, που θυμίζουν ενίοτε ζολαδική επιμονή και προσήλωση, στις εύστοχες πυκνότητες, στη στέρεη δομή, στον πλούτο της σκέψης με αφηγηματικές αναπτύξεις παραδοσιακών μοτίβων, στην ευγλωττία της έκφρασης με πολλά στοιχεία από τη ζακυνθινή παράδοση, στη λογική και ζωηρή απόδοση του φυσικού και του παραδεδεγμένου και στη διατήρηση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος καθ’ όλη τη διάρκεια της αφήγησης. Ο συνδυασμός μιας κοινωνιολογικής προσέγγισης με τη θεωρία της πρόσληψης θα αποδείκνυε ότι ο Ξενόπουλος έχει μονίμως στο μυαλό του τον μέσο αναγνώστη, που αντιπροσωπεύει την πλειονότητα του δυνητικού αναγνωστικού κοινού, και ότι προσπαθεί συνεχώς να κρατήσει την προσοχή του τεταμένη, συχνά δε και να τον συναρπάσει, μέσω «δραματικών» κλιμακώσεων, γρήγορων και παραστατικών διαλόγων με σχεδόν θεατρικό ρυθμό και συμμετρικών εναλλαγών διαλόγων και αφήγησης. Στην προσπάθεια αυτή κεντρικό ρόλο έχει το ερωτικό ένστικτο, που προσωποποιείται κυρίως με μια γυναικεία μορφή.

      Ο Ξενόπουλος πεθαίνει μετά από σύντομη ασθένεια στις 14 Ιανουαρίου  1951 στο σπίτι της οδού Επτανήσου. Κηδεύεται την επόμενη μέρα δημοσία δαπάνη από τον Ιερό Ναό της Μητροπόλεως των Αθηνών.

ΕΡΓΑ

• Ο άνθρωπος του κόσμου (1888)
• Νικόλας Σιγαλός (1890)
• Η Καλλιτέχνις (1895)
• Ο ψυχοπατέρας (1895)
• Ο Τρίτος (1896)
• Κωμωδία θανάτου (1896/1897)
• Το μυστικό της Κοντέσσας Βαλέραινας (1904)
• Μαργαρίτα Στέφα (1906)
• Πειρασμός (1910)
• Ψυχοσάββατο (1911)
• Νανότα
• Καμπάνες (1911)
• Η γάτα του παπά (1913)
• Ο αντάρτης (1913)
• Το Φιόρο του Λεβάντε (1914)
• Κόκκινος βράχος (1915)
• Η τιμή του αδερφού (1916)
• Τρίμορφη γυναίκα (1917)
• Φοιτηταί (1919)
• Ο πόλεμος (1919)
• Το κορίτσι που σκοτώνει (1921)
• Το ζακυνθινό μαντήλι (1921)
• Ο κόσμος και ο Κοσμάς (1923)
• Ισαβέλλα (1923)
• Στέλλα Βιολάντη (1923)
• Ο Μινώταυρος (1925)
• Τερέζα Βάρμα Δακόστα (1926)
• Ο κατήφορος (1926)
• Ο τρελός με τους κόκκινους κρίνους (1926)
• Δεν είμ’ εγώ ή Η Λογική (1928) κ.ά.

Για τα παιδιά έχει γράψει:

• Παιδικόν θέατρον (1906-1926, 3 τόμοι)
• Η αδερφούλα μου (1923)
• Ο μπέμπης ο αρχιλήσταρχος – Θηριοτροφείο Τοτού και συντροφία (1923)
• Σας ασπάζομαι, Φαίδων (1947)

Επίσης τα σχολικά αναγνωστικά:

• Ο καλός δρόμος (1924)
• Ο πύργος του Βοσπόρου (1927)
• Το καλό μου βιβλίο (1931)

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ

• «http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=296
• http://www.greek-language.gr/digitalResources/literature/education/literature_history/search.html?details=64
• http://theatrokaiparadosi.thea.auth.gr/%CE%9E%CE%B5%CE%BD%CF%8C%CF%80%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%82.html