Η Ανάσταση του Κυρίου
Όση μεγάλη λογοτεχνική αξία έχει ή ορθόδοξη υμνογραφία, τόσο άγνωστη είναι στο ευρύ κοινό. Μια ελάχιστη προσπάθεια για την εκτίμηση της εκκλησιαστικής ποιητικής τέχνης είναι και η παρούσα δημοσίευση.
Το πρώτο κείμενο προέρχεται από τον όρθρο της Μ. Τετάρτης, ο οποίος ψάλλεται το απόγευμα της Μ. Τρίτης.
Ὅτε ἡ ἁμαρτωλός, προσέφερε τὸ μύρον, τότε ὁ μαθητής, συνεφώνει τοῖς παρανόμοις·
ἡ μὲν ἔχαιρε κενοῦσα τὸ πολύτιμον, ὁ δὲ ἔσπευδε πωλῆσαι τὸν ἀτίμητον,
αὕτη τὸν Δεσπότην ἐπεγίνωσκεν, οὗτος τοῦ Δεσπότου ἐχωρίζετο,
αὕτη ἠλευθεροῦτο, καὶ ὁ Ἰούδας δοῦλος ἐγεγόνει τοῦ ἐχθροῦ,
δεινὸν ἡ ῥαθυμία! μεγάλη ἡ μετάνοια! ἥν μοι δώρησαι Σωτήρ, ὁ παθὼν ὑπὲρ ἡμῶν, καὶ σῶσον ἡμᾶς.
Μετάφραση:
Όταν η αμαρτωλή γυναίκα πρόσφερε το μύρο (στον Χριστό για να δείξει τη μετάνοιά της), τότε ο μαθητής (ο Ιούδας) συμφωνούσε με τους παράνομους (Φαρισαίους)
Από τη μία, η γυναίκα χαιρόταν αδειάζοντας το μύρο (καθώς έπλενε τα πόδια του Χριστού με αυτό), από την άλλη ο μαθητής βιαζόταν να πουλήσει τον άπειρης και γι’αυτό ανεκτίμητης αξίας Χριστό,
αυτή ανεγνώριζε τον Κύριο (όλου του κόσμου), αυτός αποξενωνόταν από τον Κύριο
αυτή ελευθερωνόταν (από την αμαρτία), ενώ ο Ιούδας γινόταν δούλος του εχθρού του ανθρώπου (του Διαβόλου),
φοβερό ελάττωμα η αμέλεια, σπουδαία η μετάνοια! Αυτή δώρισέ μου σωτήρα Χριστέ, εσύ που έπαθες για μας, και σώσε μας.
Το παραπάνω κείμενο περιέχει τα εξής σχήματα λόγου:
- Αντίθεση και παραλληλισμό ανάμεσα στη μετανοούσα γυναίκα και στον προδότη μαθητή. Αυτή επιτυγχάνεται με τις λέξεις: ἡ ἁμαρτωλός …. ὁ μαθητής/ἡ μὲν ἔχαιρε … ὁ δὲ ἔσπευδε/ἐπεγίνωσκεν …. ἐχωρίζετο /ἠλευθεροῦτο … δοῦλος / δεινὸν ἡ ῥαθυμία! μεγάλη ἡ μετάνοια.
- Πάρισα (δύο τμήματα του λόγου αποτελούνται από τον ίδιο αριθμό συλλαβών και ομοιοκαταληκτούν στις τελευταίες λέξεις): ἡ μὲν ἔχαιρε κενοῦσα τὸ πολύτιμον [13 συλλαβές]/ὁ δὲ ἔσπευδε πωλῆσαι τὸν ἀτίμητον [13] – δεινὸν ἡ ῥαθυμία!/ μεγάλη ἡ μετάνοια! [7]
- ισόκωλα (δύο τμήματα του λόγου αποτελούνται από τον ίδιο αριθμό συλλαβών): Ὅτε ….. τὸ μύρον/ τότε… παρανόμοις[14] – αὕτη … ἐπεγίνωσκεν, οὗτος …. ἐχωρίζετο[11]
- εσωτερική ομοιοκαταληξία: Ὅτε…τότε/ἡ μὲν ἔχαιρε….ὁ δὲ ἔσπευδε.
- παρονομασία: πολύτιμον…ἀτίμητον (ομόρριζες αλλά διαφοροποιούνται στη σύνθεση).
- μεταφορές: πωλῆσαι τὸν ἀτίμητον / ἐπεγίνωσκεν/ ἠλευθεροῦτο/δοῦλος ἐγεγόνει τοῦ ἐχθροῦ.
Προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση η ποικιλία σχημάτων λόγου σε σύγκριση με τη μικρή έκταση του κειμένου.
Το δεύτερο κείμενο:
Φοβερὸν καὶ παράδοξον Μυστήριον,
σήμερον ἐνεργούμενον καθορᾶται.
Ὁ ἀναφὴς κρατεῖται,
δεσμεῖται, ὁ λύων τὸν Ἀδὰμ τῆς κατάρας.
Ὁ ἐτάζων καρδίας καὶ νεφρούς, ἀδίκως ἐτάζεται,
εἱρκτῇ κατακλείεται, ὁ τὴν ἄβυσσον κλείσας,
Πιλάτῳ παρίσταται, ᾧ τρόμῳ παρίστανται οὐρανῶν αἱ Δυνάμεις,
ῥαπίζεται χειρὶ τοῦ πλάσματος, ὁ Πλάστης,
ξύλῳ κατακρίνεται, ὁ κρίνων ζῶντας καὶ νεκρούς,
τάφῳ κατακλείεται, ὁ καθαιρέτης τοῦ ᾍδου.
Ὁ πάντα φέρων συμπαθῶς, καὶ πάντας σώσας τῆς ἀρᾶς,
ἀνεξίκακε Κύριε δόξα σοι.
Το ποίημα αυτό ψάλλεται στον Εσπερινό της Μ. Παρασκευής (της Αποκαθήλωσης). Είναι το τελευταίο ιδιόμελο πριν την είσοδο του Ευαγγελίου και το «Φῶς Ἰλαρόν».
Η εισαγωγική πρόταση μας δίνει και το κεντρικό θέμα: το μυστήριο (=αδιανόητο και απρόσιτο λογικά) που εκτυλίσσεται σήμερα (το Θείο Πάθος) προκαλεί τον φόβο και τον συγκλονισμό σε όλον τον κόσμο (έμψυχο και άψυχο). Αυτό το νόημα υπηρετείται με τα επίθετα «Φοβερὸν καὶ παράδοξον» και με την μετοχή «ἐνεργούμενον» που μαζί με τον Ενεστώτα χρόνο του ρήματος «καθορᾶται» δείχνουν ότι το γεγονός που συντελείται ειναι απτό.
Οι επόμενες δύο περίοδοι αποτελούν την τεκμηρίωση της παραδοξότητας του ενεργουμένου μυστηρίου.
Σ’ αυτές επαναλαμβάνεται το ίδιο συντακτικό μοτίβο:
| Ρήμα μέσης φωνής – | Υποκείμενο: εννοείται ο Χριστός (άρθρο + επίθετο ή άρθρο +μετοχή) |
ή αντιστρόφως
Η σχέση του ονοματικού και του ρηματικού μέρους είναι αντιθετική. Στόχος αυτών των αντιθέσεων είναι να τεκμηριώσουν τις τρεις πρώτες λέξεις του τροπαρίου.
Έτσι :
- Ὁ ἀναφὴς (από το ρήμα ἅπτω = αγγίζω, αυτός τον οποίο δεν μπορεί κάποιος να αγγίξει, ο μη ψηλαφώμενος) ≠ κρατεῖται,
- Δεσμεύεται, αιχμαλωτίζεται, αυτός που απάλλαξε από την κατάρα τον Αδάμ: δεσμεῖται ≠ ὁ λύων τὸν Ἀδὰμ τῆς κατάρας.
- Αυτός που γνωρίζει τα ενδόμυχα της ψυχής των ανθρώπων, ανακρίνεται άδικα: Ὁ ἐτάζων καρδίας καὶ νεφρούς ≠ ἀδίκως ἐτάζεται.
- Φυλακίζεται σε κελί αυτός που έκλεισε την άβυσσο, τον Άδη: εἱρκτῇ κατακλείεται, ≠ ὁ τὴν ἄβυσσον κλείσας.
- Βρίσκεται μπροστά στον Πιλάτο σαν να είναι εγκληματίας, αυτός τον οποίον με τρόμο δορυφορούν οι αγγελικές δυνάμεις. Πιλάτῳ παρίσταται, ≠ ᾧ τρόμῳ παρίστανται οὐρανῶν αἱ Δυνάμεις.
- Δέχεται ράπισμα από το χέρι του δημιουργήματος, ο Δημιουργός: ῥαπίζεται χειρὶ τοῦ πλάσματος, ≠ ὁ Πλάστης.
- Καταδικάζεται σε σταυρικό θάνατο (ξύλῳ = ο σταυρός είναι κατασκευασμένος από ξύλο, σχήμα συνεκδοχής) αυτός που δικάζει ζωντανούς και νεκρούς: ξύλῳ κατακρίνεται, ≠ ὁ κρίνων ζῶντας καὶ νεκρούς.
- Κλείνεται σε τάφο αυτός που κατήργησε τον θάνατο: τάφῳ κατακλείεται, ≠ ὁ καθαιρέτης τοῦ ᾍδου.
Επιπλέον παρατηρούμε τα εξής σχήματα λόγου:
Ὁ ἐτάζων – ἐτάζεται: ετυμολογικό (λέξεις ετυμολογικά συγγενείς)
κατακλείεται – κλείσας: παρονομασία (λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με προσθήκη μορίου ή πρόθεσης)
παρίσταται – παρίστανται: ετυμολογικό.
πλάσματος – ὁ Πλάστης: ετυμολογικό.
κατακρίνεται – ὁ κρίνων: παρονομασία.
Χιαστό: το συντακτικό μοτίβο Ρήμα – Υποκείμενο εναλλάσσεται από πρόταση σε πρόταση:
| Υποκείμενο | Ρήμα |
| Ὁ ἀναφὴς | κρατεῖται, |
| Ρήμα | Υποκείμενο |
| δεσμεῖται | ὁ λύων |
| Υποκείμενο | Ρήμα |
| Ὁ ἐτάζων | ἐτάζεται |
| Ρήμα | Υποκείμενο |
| κατακλείεται | ὁ κλείσας |
Τέλος στα:
Ὁ ἀναφὴς κρατεῖται,
ἀδίκως ἐτάζεται,
εἱρκτῇ κατακλείεται
Πιλάτῳ παρίσταται,
ξύλῳ κατακρίνεται,
τάφῳ κατακλείεται
υπάρχει πάρισο δηλαδή ίσος αριθμό συλλαβών (ισόκωλο) και ομοικαταληξία (ομοιοτέλευτο).
Στην τελευταία και καταληκτική περίοδο ανακεφαλαιώνονται τα Πάθη του Κυρίου και προβάλλεται η υπέρτατη θυσία Του με την επανάληψη του «πάντα, πάντας» και με τις μετοχές «ὁ φέρων» (διάρκεια της καρτερίας) και «ὁ σώσας» (Αόριστος, πράξη ολοκληρωμένη)(η δεύτερη ως αποτέλεσμα της πρώτης). Το επίρρημα συμπαθῶς και το επίθετο ἀνεξίκακε τονίζουν την ευσπλαχνία και την ηθική Του υπεροχή. Αυτά όλα κάνουν τον άνθρωπο να δοξολογήσει τον Χριστό, απευθυνόμενος σ’ αυτόν σε δεύτερο πρόσωπο, για να τονιστεί η προσωπική σχέση του κάθε πιστού με Αυτόν.
Το τρίτο κείμενο το αντλούμε από τον όρθρο του Πάσχα.
Ὡς ὄντως ἱερὰ καὶ πανέορτος, αὕτη ἡ σωτήριος,
νὺξ καὶ φωταυγής, τῆς λαμπροφόρου ἡμέρας,
τῆς Ἐγέρσεως οὖσα προάγγελος,
ἐν ᾗ τὸ ἄχρονον φῶς, ἐκ τάφου σωματικῶς πᾶσιν ἐπέλαμψεν.
Μετάφραση:
Αλήθεια πόσο ιερή και πανηγυρική είναι αυτή η σωτήρια και ολοφώτεινη νύχτα,
αφού προαναγγέλλει τη λαμπροντυμένη ημέρα τς Ανάστασης,
κατά την οποία το άχρονο φως (Ο Χριστός) ανέτειλε και φώτισε όλους μας.
Σ’ αυτό το κείμενο υπάρχουν 4 λέξεις που αποδίδουν την αίσθηση του φωτός: φωταυγής (φως + αυγάζω=ακτινοβολώ), τῆς λαμπροφόρου ( λαμπρός=Λαμπρή, Λάμπρος, Λαμπρινή, + φέρω)ἡμέρας, φῶς, ἐπέλαμψεν.
Επιπλέον υπάρχουν μεταφορές (σωτήριος νὺξ, τῆς λαμπροφόρου ἡμέρας, προάγγελος) συμβολισμός ( ἄχρονον φῶς), προσωποποίηση (νὺξ …. προάγγελος), και οξύμωρο (νὺξ φωταυγής).
