Του Πέτρου Μάρκαρη
Εναυσμα για το πογκρόμ του Σεπτεμβρίου 1955 εναντίον της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης ήταν μια βόμβα που τοποθετήθηκε στο σπίτι που είχε γεννηθεί ο Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη. Η τουρκική κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές έσπευσε να καταγγείλει ότι τη βόμβα την είχαν τοποθετήσει Ελληνες. Η ελληνική κυβέρνηση απέρριψε κατηγορηματικά την καταγγελία. Μετά από χρόνια αποκαλύφτηκε ότι η βόμβα ήταν μια προβοκάτσια της τουρκικής κυβέρνησης για να φέρει σε δύσκολη θέση την ελληνική κυβέρνηση, που υποστήριζε σθεναρά των αγώνα των Ελληνοκυπρίων. Αντίθετα, ο Μεντερές θεωρούσε ότι η Κύπρος είναι τμήμα της Ανατολίας και ανήκει στην Τουρκία. Ακόμα και ο τούρκος δράστης που είχε τοποθετήσει τη βόμβα ομολόγησε την πράξη του.
Δύο μέρες μετά ξέσπασαν οι ταραχές, που κατάληξαν στο πογκρόμ της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου 1955 κατά της ελληνικής μειονότητας των «Ρωμιών», όπως αποκαλούνται οι Κωνσταντινουπολίτες μέχρι σήμερα. Η οικογένειά μου και εγώ μέναμε ακόμα στο σπίτι μας στη Χάλκη, το τρίτο από τα Πριγκηπόννησα, και συνεχίζαμε τις θερινές διακοπές μας. Τα Πριγκηπόννησα έμειναν άθικτα από το πογκρόμ. Μαθαίναμε τις ειδήσεις κυρίως από το ραδιόφωνο. Στις 8 Σεπτεμβρίου ο πατέρας μου πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να δει σε ποια κατάσταση ήταν το γραφείο του και το σπίτι που μέναμε, κοντά στην οδό του Πέρα. Γύρισε καθησυχασμένος, γιατί δεν είχαν πάθει τίποτα. Μία μέρα αργότερα πήγα και εγώ στην Κωνσταντινούπολη. Είδα την εικόνα και έφριξα. Ολα τα ελληνικά καταστήματα στη λεωφόρο του Πέρα, την κεντρική λεωφόρο της Κωνσταντινούπολης, είχαν καταστραφεί. Δεν ήταν, όμως, μόνο η λεωφόρος του Πέρα. Οι τραμπούκοι είχαν επιτεθεί επίσης σε σπίτια και καταστήματα σε συνοικίες που έμεναν κυρίως Ρωμιοί, όπως τα Ταταύλα (Κουρτουλούς, στα τουρκικά) και το Φερίκιοϊ.
Οταν μετά από δύο εβδομάδες άνοιξαν τα σχολεία, πήγα στο αυστριακό λύκειο που φοιτούσα. Οι τούρκοι συμμαθητές μου με κοιτούσαν και δεν έλεγαν κουβέντα για τα Σεπτεμβριανά. Με ρωτούσαν μόνο πώς είχα περάσει τις διακοπές μου. Η μόνη εξαίρεση ήταν μια καθηγήτρια Τουρκικής Φιλολογίας. Με πλησίασε στο διάλειμμα, με κοίταξε και μου είπε: «Θα σου πω μόνο μια λέξη. Ντρέπομαι». Η επίσημη δήλωση της τουρκικής κυβέρνησης ήταν ότι κάποιοι τραμπούκοι, που είχαν έρθει από την Ανατολή, είχαν προκαλέσει τα γεγονότα και τις καταστροφές. Κανείς δεν πίστεψε τη δήλωση, ούτε καν οι Τούρκοι. Πώς γνώριζαν οι τραμπούκοι εξ Ανατολής ποια ήταν τα καταστήματα της μειονότητας, σε ποιες συνοικίες ζούσε και σε ποια σπίτια για να τους επιτεθούν;
Οταν έγινε το στρατιωτικό πραξικόπημα το 1960, που καθαίρεσε την κυβέρνηση Μεντερές, η χούντα συνέλαβε τον πρόεδρο της Δημοκρατίας Τζελάλ Μπαγιάρ, τον Μεντερές και όλους τους υπουργούς και τους παρέπεμψε σε στρατοδικείο. Ο εισαγγελέας του στρατοδικείου συγκέντρωσε έναν πλήρη φάκελο ώστε να τους απαγγείλει κατηγορία και για τα Σεπτεμβριανά. Πήρε όμως ένα τηλεφώνημα από τον αρχηγό της χούντας, τον στρατηγό Τζεμάλ Γκιουρσέλ, που του είπε να ζητήσει για τα Σεπτεμβριανά μόνο έναν χρόνο φυλάκιση, χωρίς να μπει σε λεπτομέρειες. Ο εισαγγελέας υπάκουσε, αλλά κατέθεσε τον φάκελο στο Ιδρυμα Τουρκικής Ιστορίας στην Κωνσταντινούπολη. Χρόνια μετά, μια Τούρκισσα με το όνομα Ντιλέκ Γκιουβέν, που έκανε διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο του Μπόχουμ, πήγε στο ίδρυμα να κάνει μια έρευνα για το διδακτορικό της. Τυχαία ανακάλυψε τον φάκελο. Ρώτησε τον υπεύθυνο τι ήταν αυτός ο φάκελος και της απάντησε ότι τον είχε καταθέσει κάποιος στρατοδίκης. Η Ντιλέκ Γκιουβέν μελέτησε τον φάκελο και μετά από λίγα χρόνια εξέδωσε ένα βιβλίο στα τουρκικά με τίτλο Τα γεγονότα των 6 και 7 Σεπτεμβρίου, όπως ονομάζονται επίσημα στην Τουρκία. Αν δει κάποιος τις φωτογραφίες από τον φάκελο στο βιβλίο, θα διαπιστώσει πως ανάμεσα στους τραμπούκους υπήρχαν και γυναίκες που έσπαγαν ντυμένες με την τελευταία λέξη της μόδας.
Το πογκρόμ προκάλεσε και την πρώτη μεγάλη έξοδο των Ρωμιών προς την Ελλάδα. Εφυγε σχεδόν η μισή μειονότητα. Το κακό ολοκληρώθηκε με τις απελάσεις του 1963 και 1964 από την κυβέρνηση του Ισμέτ Ινονού.
Ο κ. Πέτρος Μάρκαρης είναι συγγραφέας.
