Οι παραπλανητικές ειδήσεις (fake news) είναι ένα από τα όπλα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία, αλλά η χρήση τους ανάγεται σε πολύ παλαιότερες εποχές. Σήμερα συνδέουμε τέτοιες ειδήσεις με στρατιωτικές επιχειρήσεις, αλλά η χρήση τους ήταν πρωτίστως πολιτική. Φαίνεται ότι η πρώτη καταγραφή παραπλανητικών ειδήσεων ανάγεται στον 1ο αιώνα π.Χ., όταν ο Οκταβιανός διέβαλε τον αντίπαλό του, Μάρκο Αντώνιο. Διέδιδε ότι ο Μάρκος Αντώνιος, που ήταν σε σχέση με την Κλεοπάτρα, πρόδιδε τις ρωμαϊκές αξίες της πίστης και του σεβασμού και ότι ήταν μέθυσος. Πιο διακριτικός, ο Π. Αρετίνο προσπάθησε να επηρεάσει την εκλογή νέου Πάπα το 1522. Οντας στην υπηρεσία των Μεδίκων, έγραφε κακόβουλα στιχάκια κατά των υποψηφίων που οι Μέδικοι απέρριπταν και τα επικολλούσε σε μια στήλη στην Πιάτσα Ναβόνα της Ρώμης. Τον 18ο αιώνα ο βασιλιάς της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας, Γεώργιος Β΄, αντιμετώπιζε όχι μόνο περιοδικές εξεγέρσεις εναντίον του, αλλά και ψευδείς πληροφορίες του Τύπου ότι ήταν βαριά άρρωστος.
Η σύγχρονη εποχή των παραπλανητικών ειδήσεων ξεκινάει με την έκρηξη στο αμερικανικό πολεμικό πλοίο «USS Maine» και τη βύθισή του στην Αβάνα το 1898. Αμερικανοί ανταποκριτές διαδίδουν ότι οι Ισπανοί ευθύνονται για την έκρηξη. Ο πόλεμος ΗΠΑ – Ισπανίας δεν αργεί να ξεσπάσει αργότερα το ίδιο έτος. To 1917 βρετανικές εφημερίδες διαδίδουν ότι οι Γερμανοί αποσπούν λίπος από τα σώματα των πεσόντων στρατιωτών για να κατασκευάσουν σαπούνι και μαργαρίνη. Το 2003 οι New York Times τυπώνουν την είδηση που είχε διοχετεύσει η κυβέρνηση του G. W. Bush ότι το Ιράκ διαθέτει όπλα μαζικής καταστροφής (και το 2004 απολογούνται με δημοσίευμά τους για αυτό). Κατά την εισβολή στο Ιράκ το 2003, τα αμερικανικά τανκς κυλούν στους δρόμους της Βαγδάτης. Αυτό φαίνεται σε τηλεοπτικά πλάνα, τη στιγμή που ο Ιρακινός υπουργός Πληροφοριών δηλώνει ευθαρσώς σε συνέντευξη Τύπου ότι οι Αμερικανοί δεν έχουν φτάσει στην πόλη.
Πιο πρόσφατα, όμως, εξαιτίας των νέων μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι παραπλανητικές ειδήσεις έχουν αποκτήσει πολύ μεγαλύτερη σημασία ως όπλα. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016. Εκτός από τις εξωφρενικές ειδήσεις που διέσπειραν οπαδοί του Ντόναλντ Τραμπ κατά της Χίλαρι Κλίντον, θυμάται κανείς και το πρωτοσέλιδο ότι ο Πάπας εκφράστηκε δημόσια υπέρ του πρώτου. Αλλωστε, ρωσικές υπηρεσίες είχαν δείξει τον δρόμο. Το 2014 (έτος κατάληψης της Κριμαίας), η εγκατεστημένη στην Αγία Πετρούπολη Internet Research Agency πλημμύρισε συστηματικά το Facebook και το Twitter με παραπλανητικά αντι-δυτικά μηνύματα. Πρόσφατα, στον πόλεμο της Ουκρανίας, Ρώσος στρατηγός διέσπειρε ψευδείς λεπτομέρειες για τους αμάχους της Μαριούπολης: τέσσερις χιλιάδες από αυτούς είχαν εξοπλιστεί και πολεμούσαν σε τρεις ισχυρούς θυλάκους της πόλης. Ετσι, ο ρωσικός στρατός αναγκάστηκε να τους επιτεθεί. Η δε ρωσική τηλεόραση ισχυρίστηκε ότι οι Ουκρανοί ψεύδονται για τα θύματα του πολέμου χρησιμοποιώντας ηθοποιούς και πρόβαλε ουκρανικό βίντεο στο οποίο μακιγιέζ βάφουν με κόκκινο χρώμα πρόσωπα Ουκρανών. (Ηταν βίντεο από τα γυρίσματα ουκρανικού σίριαλ πολύ πριν από την έναρξη του πολέμου.)
Τα παραδείγματα είναι πολλά. Γιατί όμως ένα κράτος, είτε με δημοκρατικό είτε με αυταρχικό πολίτευμα, εργαλειοποιεί τις ειδήσεις στον πόλεμο; Οι λόγοι είναι προφανείς: για να συσπειρώσει το έθνος στα μετόπισθεν και να εμψυχώσει τους στρατιώτες στο μέτωπο, να δημιουργήσει ή να διατηρήσει πολεμικές συμμαχίες με άλλα κράτη και να κερδίσει διεθνή υποστήριξη. Αλλά οι αυταρχικοί ηγέτες έχουν έναν λόγο παραπάνω να χρησιμοποιούν παραπλανητικές ειδήσεις, γιατί τέτοιες ειδήσεις χρησιμεύουν για την πολιτική νομιμοποίηση του αυταρχικού καθεστώτος τους. Οι ίδιοι ξέρουν αυτό που ο Πλάτωνας πρώτος είχε διαπιστώσει, ότι δηλαδή η βία δεσμεύει μόνο τα ανθρώπινα σώματα. Ο τύραννος πρέπει επίσης να εκμαιεύσει αποδοχή από τον νου εκείνων τους οποίους κυβερνά. Διαφορετικά, η αυταρχική εξουσία δεν θα μακροημερεύσει. Στο πρόσφατο βιβλίο τους «Spin Dictators» (Princeton University Press, 2022) οι S. Guriel και D. Treisman εξηγούν ότι οι αυταρχικοί ηγέτες σήμερα πολύ σπάνια χρησιμοποιούν βία. Αρκούνται στον πλήρη έλεγχο των ΜΜΕ και τη διάδοση παραπλανητικών ειδήσεων. Ετσι, επανεκλέγονται πανηγυρικά, όπως μόλις πρόσφατα συνέβη με τους Ορμπαν και Βούτσιτς στην Ουγγαρία και τη Σερβία ταυτόχρονα (3.4.2022).
Η βία δεσμεύει μόνο τα σώματα. Ο τύραννος πρέπει να εκμαιεύσει και αποδοχή από τον νου εκείνων τους οποίους κυβερνά. Διαφορετικά, η αυταρχική εξουσία δεν θα μακροημερεύσει.
Συνοπτικά, η κατασκευή και διάδοση παραπλανητικών ειδήσεων αποτελούν πλέον σύνθετο όσο και αποτελεσματικό όπλο. Χρειαζόμαστε ένα αντίστοιχο όπλο για την αντιμετώπισή τους, αν και η αποκάλυψη της παραπλάνησης δεν θα επηρέαζε τους εγχώριους και ξένους οπαδούς του Πούτιν. Αυτοί ξεκινούν από το συμπέρασμα (π.χ., φταίει η Δύση για τον πόλεμο στην Ουκρανία) και αναγόμενοι στον συλλογισμό τους προς τα πίσω σταχυολογούν δεδομένα ευνοϊκά προς το προκατειλημμένο συμπέρασμα. Προς το παρόν διαθέτουμε μόνο την ερευνητική δημοσιογραφία και τον έλεγχο των γεγονότων (fact-checking). Η πρώτη όμως απαιτεί πόρους, χρηματικούς και οργανωτικούς, τους οποίους ένας χρηματοδότης δύσκολα θα αφιερώσει για χάρη της αλήθειας. Ο δεύτερος έχει τα όριά του, όπως δείχνουν σε πρόσφατο άρθρο τους οι Ν. Δεμερτζής, Σ. Πουλακιδάκος και Ν. Τσέκερης (Greek Politics Study Group, working paper no. 36). Ο έλεγχος αυτός καθαυτόν δεν μπορεί να πολεμήσει την προπαγάνδα, που είναι ένα ευρύτερο σύστημα επικοινωνίας και περιλαμβάνει επίσης σύμβολα, τελετές και άλλα πολιτισμικά στοιχεία. Θορυβημένη από το φαινόμενο των παραπλανητικών ειδήσεων, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε το 2018 το Πρόγραμμα Δράσης κατά της Παραπληροφόρησης και το 2019 ίδρυσε το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Ψηφιακών Μέσων (EDMO).
Δεν έχουν όμως θορυβηθεί αρκετά όσοι διανοούμενοι πιστεύουν ότι το κύριο διακύβευμα δεν είναι τόσο η αλήθεια, όσο η επικράτηση ενός αφηγήματος έναντι των υπόλοιπων αφηγημάτων. Οπότε, η διαμάχη αφηγημάτων μετατρέπεται σε θέαμα και ενδιαφέρει κυρίως ως τέτοιο. Προφανώς έχει λησμονηθεί ένα από τα βασικά μαθήματα του T. Snyder («Απέναντι στην τυραννία: 20 μαθήματα από τον 20ό αιώνα», εκδ. Παπαδόπουλος, 2017): αν τίποτε δεν είναι αληθινό, τότε όλα είναι θέαμα και σε αυτή την περίπτωση δεν υπάρχει έδαφος για την κριτική κατά της εξουσίας.
* Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ. Το κείμενο αυτό προέρχεται από ομιλία του στο Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών.
