Οι τρεις παράμετροι για το 1821

Το 2021 πέρασε με έναν πολύ διαφορετικό τρόπο απ’ αυτόν που περιμέναμε και ελπίζαμε. Δεν είχαμε την ευκαιρία να γιορτάσουμε, δεν είχαμε την ευκαιρία να μάθουμε, δεν είχαμε την ευκαιρία να αναστοχαστούμε.

Τα τελευταία τρία χρόνια, το Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ) μαζί με την εταιρεία Marc έκαναν τρεις δημοσκοπήσεις για να καταγράψουν το πώς βλέπουν οι Ελληνίδες και οι Ελληνες την Επανάσταση, αλλά και το πώς θα επηρεάσει η επέτειος την πρόσληψη του 1821. Οι αλλαγές είναι μικρές. Η επέτειος επηρέασε επιφανειακά και μάλλον βραχυπρόθεσμα. Οσοι δεν γνώριζαν πολλά, συνεχίζουν να μη γνωρίζουν. Οσοι είχαν διαστρεβλωμένη εικόνα, συνεχίζουν να την έχουν. Οσοι δεν ενδιαφέρονταν, συνεχίζουν να αδιαφορούν. Για τους Ελληνες, το 1821 είναι ένα κράμα μύθου και Ιστορίας. Μια επανάσταση που πέτυχε γιατί μια γενιά ημίθεων κατάφερε να συντρίψει τους άπιστους. Αλλά στη συνέχεια προδόθηκε από τους δολοπλόκους καλαμαράδες, που εξοστράκισαν τους αγωνιστές, κατέλαβαν την εξουσία και τη διαχειρίστηκαν μαζί με τους ξένους προστάτες τους. Ο Αγώνας των Ελλήνων εκείνης της γενιάς παρέμεινε αδικαίωτος.

Είχαμε μια ευκαιρία να το ξαναδούμε αυτό το αφήγημα από την αρχή και να το διορθώσουμε. Η ελληνική ιστοριογραφία έχει κάνει το καθήκον της εδώ και δεκαετίες και μέσα στο 2021 είχε την ευκαιρία να παρουσιάσει τα πορίσματα της έρευνας, να τα συζητήσει και να τα ενημερώσει. Ο αριθμός των δημοσιεύσεων και των συνεδρίων, των διαλέξεων, των σεμιναρίων και των εκδηλώσεων είναι εντυπωσιακός, ακόμη και για τα διεθνή δεδομένα. Τα τελευταία δύο-τρία χρόνια κυκλοφόρησαν περισσότερα από 50 εξαιρετικά βιβλία, που θα επηρεάσουν την ακαδημαϊκή συζήτηση για την Επανάσταση από εδώ και πέρα. Φοβάμαι, όμως, πως τη δημόσια ιστορία θα την επηρεάσουν ελάχιστα. Αρα, όσα γράφω από εδώ και πέρα αφορούν τη δημόσια συζήτηση στο σύνολό της, όχι τον επιστημονικό διάλογο που παραμένει υψηλού επιπέδου.

1. Δεν υπάρχει καμία περιοχή στα Νότια Βαλκάνια και στο Αιγαίο Πέλαγος που οι Ελληνες ξεσηκώθηκαν την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 1821 και δεν ανήκει σήμερα στο ελληνικό κράτος. Η ελληνική Μεγάλη Ιδέα ήταν αυτή που πέτυχε πέρα από κάθε ορθολογική προσδοκία. Ακόμη και περιοχές που πληθυσμιακά δεν κατοικούνταν από ελληνόφωνους χριστιανούς ορθόδοξους, περιοχές που έδειξαν ελάχιστο ενδιαφέρον για την εξέγερση, περιοχές με πλειοψηφία μουσουλμανική το 1821 ή και αργότερα, ενσωματώθηκαν στην ελληνική επικράτεια. Καμία βαλκανική χώρα δεν έχει να επιδείξει παρόμοια επιτυχία. Τα όρια του ελληνικού κράτους το 1832 ήταν τα όρια των πραγματικών δυνατοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού της Επανάστασης. Με την εξαίρεση της Σάμου, οι Ελληνες κράτησαν πολύ περισσότερα απ’ όσα στρατιωτικά είχαν διατηρήσει, ακόμη και μετά την εξόρμηση του 1828-29. Τα σύνορα εκείνα ήταν το μέτρο της επιτυχίας, όχι της αποτυχίας, όπως λανθασμένα πιστεύουν πολλοί. Αν τα κατοχύρωσε για την Ελλάδα ο διπλωματικός ανταγωνισμός των Δυνάμεων, ήταν οι Ελληνες που τις υποχρέωσαν να ανταγωνιστούν, με τη μεγάλη αντοχή και το πείσμα τους, αλλά και με την ευφυή εξωτερική πολιτική τους. Δεν ήταν ποτέ έρμαια των αποφάσεων των ισχυρών με τον τρόπο που η μίζερη λαϊκότροπη ιστοριογραφία υποστηρίζει. Αν μας μαθαίνει κάτι η Επανάσταση ήταν πως αυτή η γενιά πήρε την τύχη της στα χέρια της.

Η Ελληνική Επανάσταση είχε μια σαφέστατη ιδεολογία από την αρχή και η ιδεολογία αυτή προκαθόρισε την πορεία των Ελλήνων.

2. Δεν επιβλήθηκε στην Ελλάδα ο γεωπολιτικός προσανατολισμός της. Οι Ελληνες τον αποφάσισαν και μάλιστα ομόφωνα. Από τον Ιανουάριο του 1822 μέχρι και την Τροιζήνα το 1827, οι Ελληνες διακήρυξαν με κάθε πιθανό τρόπο πως θέλουν να ανήκουν στη Δυτική Ευρώπη. Η έμφαση στην κληρονομιά της αρχαιότητας αυτό σήμαινε γι’ αυτούς. Δεν ήταν μόνον ένα ατού για να στηρίξουν τα ελληνικά αιτήματα στην ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, ούτε ιδέες απομονωμένων, από την κοινωνία της εποχής, διανοουμένων. Ηταν στρατηγική επιλογή αλλά και ενστικτώδης απόφαση. Οταν ξεπεράσουμε τα αφελή σχήματα του «κρυφού σχολειού» από τη μία και της Ελλάδας «που δεν πέρασε Διαφωτισμό» από την άλλη, θα δούμε με θαυμασμό ότι αυτή η Επανάσταση βασίστηκε σε πνευματικές και ιδεολογικές διεργασίες που έλαβαν χώρα κατά τον αιώνα που προηγήθηκε και εντάθηκαν τα τελευταία πενήντα χρόνια πριν από το 1821. Η Ελληνική Επανάσταση είχε μια σαφέστατη ιδεολογία από την αρχή και η ιδεολογία αυτή προκαθόρισε την πορεία των Ελλήνων.

3. Γι’ αυτό, λοιπόν, μαζί με τους ήρωες και τις ηρωίδες της στεριάς και της θάλασσας, όλους αυτούς τους γενναίους, άντρες και γυναίκες, που έκαναν το καθήκον τους, ας μην ξεχνάμε αυτούς τους ανθρώπους που μετέτρεψαν την Επανάσταση σε διεθνές γεγονός, που την οργάνωσαν, που την κατεύθυναν, που τη χρηματοδότησαν. Η Επανάσταση πέτυχε γιατί οι Ελληνες διέθεταν ανθρώπους τόσο ικανούς σε τόσο διαφορετικά πράγματα. Αλλά κυρίως γιατί παρά τις διαφορές και τις συγκρούσεις τους –που ποτέ δεν οξύνθηκαν τόσο όσο λανθασμένα νομίζουμε– δεν έχασαν ποτέ την αίσθηση του ρόλου τους στην Ιστορία.

* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής στο ΕΚΠΑ, διευθυντής Ερευνών στο ΚΕΦίΜ και συγγραφέας του βιβλίου «Ο Ενδοξότερος Αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821» (εκδ. Παπαδόπουλος 2021).