Μπορείς να συλλάβεις τις κλασικές σπουδές χωρίς τη μελέτη των κειμένων στο πρωτότυπο; Για τους ιθύνοντες του Princeton προφανώς μπορείς. Υπάρχουν τόσες μεταφράσεις που αποδίδουν τη σοφία των αρχαίων σε σημερινές γλώσσες. Αν όμως δεν μπορείς να αναφερθείς στο πρωτότυπο, πώς θα μπορέσεις να κρίνεις τις επιλογές των μεταφραστών που διαφέρουν ανάλογα με το εκάστοτε παρόν; Διάβασα ότι κυκλοφόρησε πρόσφατα ένα λεξικό της αρχαίας ελληνικής που «διορθώνει» τις σεμνότυφες επιλογές του κλασικού Λίντελ Σκοτ, προϊόν της βικτωριανής εποχής.
Το «πρωτότυπο», η αντίληψη περί πρωτοτύπου είναι συνυφασμένη με την ύπαρξη του δυτικού πολιτισμού. Και όχι μόνον στα κείμενα. Στα έργα της ανθρώπινης δημιουργίας. Εχουμε αναρωτηθεί από πού προκύπτει η αξία του πρωτοτύπου στα έργα τέχνης; Γιατί ένα εξαιρετικά φτιαγμένο αντίγραφο της «Νυχτερινής Περιπόλου» του Ρέμπραντ δεν μπορεί να φτάσει την αξία του πρωτοτύπου που φιλοξενείται στο Μουσείο Ρικς στο Αμστερνταμ; Επειδή η συνείδηση του πολιτισμού μας στρέφεται γύρω από έναν πυρήνα. Κι αυτός ο πυρήνας είναι η πρωταρχική χειρονομία από την οποία προέκυψαν όλες οι υπόλοιπες. Το ζητούμενο για τον δυτικό πολιτισμό ήταν πάντα η αναζήτηση της πρωταρχικής χειρονομίας, και η υλοποίησή της. Η ελληνική γλώσσα έχει απογράψει και διαμορφώσει την πρωταρχική χειρονομία της φιλοσοφίας, της τραγικής σκέψης, της Ιστορίας, της επικής ποίησης μεταξύ άλλων. Η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός εκεί βρήκαν την ορμή για να δημιουργήσουν τη δική τους πρωταρχική χειρονομία, για να παράγουν τη δική τους σκέψη. Οπως γράφει ο Ρεμί Μπραγκ, η σχέση με το πρωτότυπο χαρακτηρίζει την ιδιοπροσωπία του δυτικού πολιτισμού. Ο Αβερρόης, ο μεγάλος Αραβας σχολιαστής του Αριστοτέλη, τον είχε διαβάσει σε μετάφραση. Μήπως έτσι μπορεί να εξηγηθεί και ο ισλαμικός σκοταδισμός που έπνιξε την αραβική αναγέννηση του Αβερρόη και του Αβικένα; Τους έλειπε η ορμή της πρωταρχικής χειρονομίας.
Οι Ελληνες δεν γνώριζαν την τέχνη της μετάφρασης. Λογικό. Δεν υπήρχε άλλος πολιτισμός του οποίου τα έργα να μπορούν να μεταφέρουν στη γλώσσα τους. Επιρροές σίγουρα υπήρχαν, τίποτε δεν γεννιέται απ’ το τίποτε, όμως ό,τι περνούσε τα σύνορά τους είχαν την ικανότητα να το αφομοιώσουν και να το εντάξουν στη δική τους δημιουργική χειρονομία. Τη «σοφία» ο Πλάτων τη μεταμόρφωσε σε φιλοσοφία, σε αναζήτηση της σοφίας. Την «αλαζονεία» ο Αισχύλος την έκανε τραγωδία, τους «Πέρσες». Γι’ αυτό οι Ελληνες και η γλώσσα τους αντιμετωπίστηκαν από όλους τους αιώνες του δυτικού πολιτισμού ως οι θεματοφύλακες της πρωταρχικής χειρονομίας, το απόλυτο πρωτότυπο.
Στους Ρωμαίους χρωστάμε την τέχνη της μετάφρασης, τη γλώσσα της Ευρώπης όπως έλεγε ο Ουμπέρτο Εκο. Ο Κικέρων μετέφρασε Πλάτωνα στα λατινικά και έτσι επεξεργάστηκε το λεξιλόγιο της φιλοσοφίας που άνοιξε τον δρόμο για τους Στωικούς ή τον Επικούρειο Λουκρήτιο. Βέβαια κατά τον Χάιντεγκερ η εξέλιξη της φιλοσοφίας στηρίζεται σε ένα μεταφραστικό λάθος του Κικέρωνα. Μάλλον αδυναμία της γλώσσας του. Στα λατινικά το ρήμα sum δεν έχει μετοχή ενικού. Οπότε ο Κικέρων το πλατωνικό ον το μετέφρασε με το απαρέμφατο esse, «είναι». Οπου αποδεικνύεται ότι η γραμματική δεν είναι άχρηστη γνώση και το πρωτότυπο μπορεί να συνεισφέρει στη σκέψη, εκτός από την αποστήθιση ρηματικών τύπων.
Ολα αυτά μπορεί να μοιάζουν ότι δεν έχουν πρακτικό αντίκρισμα στο παρόν. Θεωρητικές ανησυχίες ενός τύπου που γράφει στην «Καθημερινή» και διακατέχεται από μανία καταδιώξεως, ευτυχώς πολιτισμικής μόνον επί του παρόντος. Καταρρέει ο πολιτισμός μας και οι αξίες του επειδή κάποιοι, αρμοδιότεροι εμού, αποφασίζουν ότι πρέπει να απαλλάξουν τις «κλασικές σπουδές» από το μαρτύριο της επαφής με τα πρωτότυπα κείμενα; Φοβάμαι πως ναι. Το επόμενο βήμα το έχουμε ήδη δει, όταν οι ιταλικές αρχές κάλυψαν τη γύμνια της Αφροδίτης του Καπιτωλίου για να μη σκανδαλιστούν οι Ιρανοί επίσημοι επισκέπτες. Τίποτε φοβερό. Μικρές καθημερινές χειρονομίες που περνούν σχεδόν απαρατήρητες.
Κούραση της παιδείας μας; Χωρίς αμφιβολία. Αν περιοριστούμε στην Ελλάδα, δύο αιώνες τώρα παλεύει να βρει τρόπους για να διδάξει τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά της και δεν έχει βρει τον κατάλληλο. Θα πρέπει να καταγραφεί στις αποτυχίες αυτών των διακοσίων ετών. Ευθύνονται γι’ αυτήν εξίσου οι «αρχαιολάτρες» και όσοι μισούν τα αρχαία ελληνικά.
Πολιτισμική κούραση; Η Δύση δεν αντέχει άλλο. Δεν έχει άλλες δυνάμεις για να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Και για να αποφύγει το ναυάγιο ξεφορτώνεται τη σαβούρα, όλο αυτό το βάρος που την έκανε να πιστεύει στην υπεροχή της. Πρώτο και καλύτερο η σχέση της με την πρωταρχική χειρονομία της ύπαρξής της, τα λεγόμενα κλασικά της πρότυπα. Οταν φτάσουμε σε όσα η προοδευτική σκέψη θεωρεί ως «υποπροϊόντα» της κλασικής σκέψης, τη δημοκρατία, τα ατομικά δικαιώματα, την ισότητα των φύλων τότε μπορεί να αντιληφθεί τον κίνδυνο. Ισως να είναι αργά. Ομως, μην ξεχνάμε εκείνο το «τέτλαθι κραδίη» –βάστα καρδιά μου– που είπε ο Οδυσσέας όταν νόμιζε πως είχε γλιτώσει από τα βάσανά του, όμως βρέθηκε αντιμέτωπος με τους μνηστήρες στο ίδιο του το ανάκτορο.
