Από όλες τις επιλογές που έγιναν το 1821, εκείνη που εξακολουθεί να μας επηρεάζει με τον πιο συγκεκριμένο και δεσμευτικό τρόπο είναι η εθνικοποίηση της μέχρι τότε έγγειας ιδιοκτησίας των Οθωμανών. Αυτή εξηγεί γιατί έχουμε σήμερα για διάσωση όχι λιγότερες από 800.000 πολύ μικρές ή και μονοπρόσωπες επιχειρήσεις (με 9 έως και 0 μισθωτούς), στις οποίες αντιστοιχεί το 62% της απασχόλησης. Οι άλλες (με 10 και πλέον μισθωτούς) είναι μόλις 21.500.
H καθολική επικράτηση της μικρής ιδιοκτησίας και της μικρής επιχείρησης αποτελεί ιδιαιτερότητα της Νεότερης Ελλάδας που σπάνια συνειδητοποιούμε, μολονότι εξηγεί σχεδόν τα πάντα. Το ζήτημα παράδοξα ταιριάζει με τον εορτασμό των 200 χρόνων από το 1821, αφού ακριβώς τότε δρομολογήθηκε αυτή η ιδιαιτερότητα, με την ανακήρυξη όλων των οθωμανικών ιδιοκτησιών κάθε λογής σε «εθνικές γαίες» ή «εθνικά κτήματα».
Αρχίζοντας το 1821 από την εθνικοποίηση της γης, το νεοελληνικό κράτος εμπόδισε διαχρονικά τη συγκρότηση, εμπέδωση ή και απλή επιβίωση της μεγάλης έγγειας ιδιοκτησίας (περιλαμβανομένης και της εκκλησιαστικής ή μοναστηριακής). Εφραξε έτσι τον δρόμο στη συγκρότηση άρχουσας τάξης γαιοκτημόνων σε εθνική κλίμακα. Μόνο σε τοπική ή περιφερειακή κλίμακα υπήρξαν τέτοιοι θύλακες, που αποδείχθηκαν όμως προσωρινοί.
Αντίστροφα, το νεοελληνικό κράτος ευνόησε την καθολική επικράτηση της μικρής ιδιοκτησίας και εξασφάλισε με κάθε τρόπο την επιβίωσή της, ακόμη και όταν μεταφυτεύτηκε από το χωριό στην πόλη και μεταλλάχθηκε σε μικρή επιχείρηση. Οταν δηλαδή ο μικροϊδιοκτήτης χωρικός ή ο γιος ή ο εγγονός του έγινε μικροαστός της πόλης.
Οι οικονομικές συνέπειες της μικρής ιδιοκτησίας περιλαμβάνουν την έλλειψη εγχώριου εργατικού δυναμικού, την ανεπάρκεια των επενδύσεων, την απουσία οικονομιών κλίμακας και τελικά τη χαμηλή παραγωγικότητα.
Οι πολιτικές συνέπειες της μικρής ιδιοκτησίας περιλαμβάνουν τη δυσχέρεια συλλογικής οργάνωσης, είτε επαγγελματικής είτε και κομματικής, και τη συνακόλουθη αναντικατάστατη λειτουργικότητα των πελατειακών σχέσεων. Θα μπορούσε να επισημανθεί και πλήθος άλλων συνεπειών, όπως για παράδειγμα η άναρχη δόμηση, η πληθωριστική αλλά ανισόρροπη ανάπτυξη της δημόσιας εκπαίδευσης κ.ο.κ.
Αν εξετάσουμε το ζήτημα στην ιστορική του διαδρομή, η οριστική διανομή των εθνικών γαιών παραμένει σε εκκρεμότητα έως το 1871, παρά τις κατά καιρούς απόπειρες και ποικίλες καταπατήσεις, ενώ στην πράξη επικρατεί ολοκληρωτικά η μικρή οικογενειακή εκμετάλλευση, με ή χωρίς νόμιμο δικαίωμα.
Προκύπτει αμέσως ένα καίριο ερώτημα. Γιατί δεν ιδιοποιούνται τις εθνικές γαίες οι ισχυροί; Γιατί παραμένει αδύνατη η συγκρότηση και εκμετάλλευση μεγάλων ιδιοκτησιών με μισθωτή εργασία, όπως συμβαίνει σε άλλες χώρες; Υπάρχει οπωσδήποτε έλλειψη ασφάλειας, πραγματικής αλλά και νομικής – έλλειψη απαγορευτική για δανεισμό και γενικότερα για επενδύσεις. Υπάρχει όμως και έλλειψη εργατικών χεριών! Δεν σχηματίζεται η αναγκαία κρίσιμη μάζα ακτημόνων – ένα αγροτικό προλεταριάτο. Χρειάζεται ήδη τον 19ο αιώνα η εισαγωγή ξένων εποχικών εργατών…
Εξάλλου, αποφασιστική καμπή χωρίς επιστροφή είναι η θέσπιση ουσιαστικά καθολικής ψηφοφορίας των ανδρών από το 1844. Η μικρή ιδιοκτησία εξασφαλίζει εφεξής την επιβίωσή της με όπλο ακαταμάχητο την ψήφο – ιδίως από το 1875, όταν εμπεδώνονται πλέον οι εκλογές χωρίς βία και νοθεία.
Λίγο νωρίτερα, είχε αρχίσει το 1871 η οριστική διανομή των εθνικών γαιών, με παραχωρητήρια σε 357.000 οικογένειες μέχρι το 1911. Στρατηγικές για την επιβίωση της μικρής ιδιοκτησίας αναδείχθηκαν η μετανάστευση, εσωτερική και υπερπόντια, αλλά και η επένδυση στην εκπαίδευση.
Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας και της επαρχίας της Αρτας, δημιουργείται από το 1881 το λεγόμενο «αγροτικό ζήτημα». Ομως για τα τσιφλίκια δεν υπάρχει μέλλον. Σταδιακά αλλά σταθερά αντιμετωπίζονται ως ανορθογραφία προς εξαφάνιση, που δρομολογείται τελικά με την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1911.
Διαπιστώνεται γενικά δομική αδυναμία δημιουργίας βιώσιμων καπιταλιστικών εκμεταλλεύσεων βασισμένων στη μισθωτή εργασία, ακόμη και στην Κωπαΐδα, παρά τον αρχικό σχεδιασμό της. Παντού, είτε πρόκειται για κολίγους είτε για ενοικιαστές, νομοτελειακή κατάληξη αποτελεί ο κατακερματισμός σε μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, σαν τις ιδιόκτητες.
Η περίοδος από το 1911 έως το 1952 κυριαρχείται από τη λεγόμενη αγροτική μεταρρύθμιση, δηλαδή τη διανομή των τσιφλικιών, που επιταχύνθηκε από τον ερχομό των προσφύγων και συνδυάστηκε με την αγροτική προσφυγική αποκατάσταση. Μαζί, σάρωσαν 40% της καλλιεργήσιμης γης και δημιούργησαν τους μισούς ιδιοκτήτες αγρότες. Αποκαταστάθηκαν συνολικά 130.000 οικογένειες γηγενών ακτημόνων και 167.000 οικογένειες προσφύγων.
Η αφομοίωση ειδικά των προσφύγων στην ελλαδική οικονομική και κοινωνική δομή απαιτούσε τη μεταμόρφωση της μεγάλης πλειονότητάς τους σε αντιπαραγωγικούς μικροαστούς της πόλης και του χωριού, ακριβώς σαν τους γηγενείς.
Τέλος, με βάση τις μεταβατικές διατάξεις του Συντάγματος του 1952, συμπληρώθηκε η αγροτική μεταρρύθμιση και η προσφυγική αποκατάσταση. Διανεμήθηκε και η γη της Κωπαΐδας στους ενοικιαστές της. Παρά τους ατέρμονες αναδασμούς που ακολούθησαν έκτοτε, ο κατακερματισμός διαιωνίστηκε. Και σήμερα ακόμη, 77% των εκμεταλλεύσεων δεν ξεπερνούν τα 50 μόλις στρέμματα.
Για τον παράγωγο μικροαστικό κατακερματισμό που διαιωνίζεται στον χώρο των επιχειρήσεων, η έκθεση της επιτροπής Πισσαρίδη σημειώνει: «Η κυριαρχία μονοπρόσωπων και πολύ μικρών επιχειρήσεων αποτελεί κυρίαρχο και προβληματικό χαρακτηριστικό, καθώς η παραγωγικότητα στις επιχειρήσεις αυτές είναι γενικά χαμηλή».
Μένει να δούμε πώς ακριβώς θα γίνει η προτεινόμενη από την επιτροπή Πισσαρίδη «συστηματική μεγέθυνση όλων των επιχειρήσεων, μικρών, μεσαίων και μεγάλων», που ήδη σχεδιάζει η κυβέρνηση. Θα ξεφύγουμε άραγε από την τροχιά που δρομολόγησε η εθνικοποίηση της γης το 1821;
* Ο κ. Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
