ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ

1. Αλληγορία: Η αλληγορία είναι ένας μεταφορικός εκφραστικός τρόπος, ο οποίος κρύβει νοήματα διαφορετικά από εκείνα που φανερώνουν οι χρησιμοποιούμενες συγκεκριμένες λέξεις. Με την τεχνική αυτή, επομένως, επιδιώκεται και επιτυγχάνεται η απόκρυψη του πραγματικού νοήματος

Π.χ: Το ένα χέρι νίβει τ΄ άλλο και τα δυο το πρόσωπο.

2. Αναδίπλωση : Υπάρχουν δύο τρόποι για να προσδιορίσουμε την έννοια της αναδίπλωσης. Σύμφωνα με τον πρώτο τρόπο, η αναδίπλωση είναι ένα σχήμα λόγου (ή ένας εκφραστικός τρόπος), σύμφωνα με το οποίο μία λέξη (ή και μία φράση) τίθεται στο λόγο μια φορά και αμέσως μετά επαναλαμβάνεται. Έτσι, η ίδια λέξη ακούγεται στο λόγο δυο φορές, χωρίς όμως ανάμεσά τους να μεσολαβεί κάτι άλλο.

Π.χ Απρίλη, Απρίλη δροσερέ και Μάη με τα λουλούδια.

Στα ποιητικά, όμως, κείμενα η έννοια της αναδίπλωσης λειτουργεί και με έναν ευρύτερο, πιο ελεύθερο και πολύ πιο ουσιαστικό τρόπο. Για παράδειγμα στο ποίημα του Σεφέρη «Ελένη» διαβάζουμε τα εξής :

“Δακρυσμένο πουλί, στην Κύπρο τη θαλασσοφίλητη, που έταξαν για να μου θυμίζει  την πατρίδα, άραξα μοναχός μ΄ αυτό το παραμύθι, αν είναι αλήθεια πως αυτό είναι παραμύθι, αν είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι δε θα ξαναπιάσουν τον παλιό δόλο των θεών, αν είναι αλήθεια πως κάποιος άλλος Τεύκρος, ύστερα από χρόνια…”

Σε αυτό το απόσπασμα ο εκφραστικός τρόπος της αναδίπλωσης χρησιμοποιείται και αξιοποιείται με έναν πολύ πιο ελεύθερο τρόπο. Συγκεκριμένα ο ποιητής χρησιμοποιεί και επαναλαμβάνει τρεις φορές την ίδια έκφραση (αν είναι αλήθεια) στην αρχή ισάριθμων στίχων.

3. Ανακόλουθο: Στο σχήμα αυτό παραβιάζεται η συντακτική συνέπεια μιας πρότασης λόγω ταχύτητας του λόγου, ψυχικής ταραχής ή και σκοπιμότητας του ομιλητή ή συγγραφέα.

Π.χ. «Ο Διάκος (αντί του Διάκου) σαν τ΄ αγροίκησε πολύ του κακοφάνη»

4. Αναστροφή: Η σκόπιμη αλλαγή της φυσικής σειράς των λέξεων μιας φράσης.

Π.χ του προδομένου ο πόνος της καρδιάς αντί : ο πόνος της καρδιάς του  προδομένου.

5. Αναφώνηση (ή επιφώνηση): Μια λέξη ή φράση επιφωνηματική (επίκληση σε κάποιο πρόσωπο) που φανερώνει τη συναισθηματική κατάσταση εκείνου που μιλάει.

Π.χ Και η φωνή του, Θεέ μου! Τι φωνή!

6. Αντίθεση: Σχήμα λόγου κατά το οποίο αντίθετες λέξεις ή έννοιες παρατίθενται για να δημιουργήσουν εντύπωση.

Π.χ τις Εστιάδες τις σεμνές μα κολασμένες.

Η αντίθεση ενδέχεται να εκφράζεται μόνο με δύο λέξεις αλλά και με δύο φράσεις ακόμα και με δύο μεγάλα τμήματα λόγου.

7. Αποσιώπηση: Διακόπτεται ο λόγος και παραλείπονται όσα θα ακολουθούσαν, ενώ στη θέση τους σημειώνονται τρεις τελείες (αποσιωπητικά), μιας και ο αφηγητής δε θέλει να μας πει περισσότερα λόγω συναισθηματικής φόρτισης ή για να υπαινιχθεί κάτι.

8. Άρση και θέση: Πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι (ή τι δε συμβαίνει) και αμέσως μετά τι είναι(ή τι συμβαίνει) – πρώτα αίρεται κάτι και στη συνέχεια τίθεται.

9. Ασύνδετο: Η παράθεση ομοειδών συντακτικών όρων, που δε συνδέονται μεταξύ τους με συνδετικά στοιχεία. «Ανέγνων, έγνων, κατέγνων»

10. Βραχυλογία: Το σχήμα λόγου που συνίσταται στην παράλειψη των ευκόλως  εννοούμενων όρων μιας πρότασης χάριν συντομίας.

Π.χ Το πρώτο μου αναίσθητο, το δεύτερο δεν είναι…

11. Ειρωνεία: Η ειρωνεία στην ποιητική έκφραση επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους και δεν είναι εύκολο να δοθεί ένας απλός ορισμός αυτού του πολυδύναμου εκφραστικού μέσου. Η αίσθηση της ειρωνείας δημιουργείται με την αντίθεση που εμφανίζεται ανάμεσα στα λεγόμενα ή στα σχέδια των προσώπων και στην τελική έκβαση των γεγονότων. Υπάρχει επίσης η τραγική ειρωνεία, στην οποία οι αναγνώστες γνωρίζουν την εξέλιξη που θα έχουν τα πρόσωπα του λογοτεχνικού έργου και κατανοούν πότε οι ήρωες κινούνται προς την καταστροφή. Παράλληλα, οι λογοτέχνες καταφεύγουν συχνά και στη λεκτική ειρωνεία, όπως την αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή μας ομιλία, σχολιάζοντας εμπαικτικά πράξεις ή σκέψεις των προσώπων που παρουσιάζονται στα έργα τους.

12. Επανάληψη: Μια έννοια ή ένα νόημα εκφράζεται δύο φορές στη σειρά με την ίδια λέξη ή φράση (αυτούσια ή ελαφρώς αλλαγμένη)

13. Κλιμακωτό: Αυξάνει βαθμιαία (κλιμακωτά) η ένταση στην παρουσίαση μιας σειράς από ενέργειες ή καταστάσεις (παρουσιάζεται μια σειρά από καταστάσεις ή ενέργειες από τις οποίες η καθεμιά είναι πιο έντονη από την προηγούμενή της.)

Π.χ Λευκό βουνάκι – πεταλούδα – σκουληκάκι – πέτρα – χορτάρι.

14. Κύκλος: Μια πρόταση ή μια περίοδος, ένα ποίημα ή ένα διήγημα τελειώνει με την ίδια λέξη ή εικόνα με την οποία αρχίζει.

Π.χ Μοναχή το δρόμο πήρες, εξανάρθες μοναχή.

15. Λιτότητα: Αντί για κάποια λέξη χρησιμοποιείται η αντίθετή της με άρνηση.

16. Μεταφορά: Η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) μεταφέρεται σε άλλο πρόσωπο (ζώο, πράγμα, αφηρημένη έννοια) το οποίο την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό και πιο εντυπωσιακή.

Π.χ Έχει καρδιά πέτρινη.

17. Μετωνυμία: Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται με την αρχική τους σημασία, αλλά με διαφορετική, που έχει βέβαια κάποια σχέση με την αρχική. Για παράδειγμα, χρησιμοποιείται τα όνομα του δημιουργού αντί για τη λέξη που δηλώνει το δημιούργημά του. Το όνομα του εφευρέτη αντί για τη λέξη που δηλώνει την εφεύρεση. Η λέξη που δηλώνει αυτό που περιέχει κάτι αντί για τη λέξη που δηλώνει το περιεχόμενο και αντίστροφα.

Π.χ ήπιε όλο το μπουκάλι.

18. Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: Στο τέλος διαδοχικών προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με καταλήξεις όμοιες ηχητικά.

Π.χ Γιαννιώτικα, σμυρνιώτικα, πολίτικα.

19. Οξύμωρο: Συνδέονται δύο έννοιες που φαινομενικά αποκλείουν η μία την άλλη (είναι αντιφατικές μεταξύ τους) ωστόσο στο βάθος εκφράζουν ένα λογικό νόημα. Π.χ σπεύδε βραδέως

20. Παρήχηση: Ένας συγκεκριμένος φθόγγος (συνήθως σύμφωνο) συναντιέται (και ηχεί) πολλές φορές σε κάποια φράση (κυρίως συνεχόμενες συλλαβές ή λέξεις.)

Π.χ Στα ξένα ξένος, ξέγνοιαστος ξεκάθαρα ξανοίγω.

21. Παρομοίωση: Συσχετίζεται η ιδιότητα ενός προσώπου (ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) με την ιδιότητα κάποιου άλλου προσώπου(ζώου, πράγματος, αφηρημένης έννοιας) η οποία υπάρχει σε αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό και είναι πιο εντυπωσιακή. Η παρομοίωση αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να, όταν έχουμε υποθετική παρομοίωση.

22. Περίφραση: Μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις, ενώ μπορούσε να εκφραστεί με μία

Π.χ Το άστρο της ημέρας

23. Πλεονασμός: Για να εκφραστεί ένα νόημα, χρησιμοποιούνται περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται κανονικά.

Π.χ Τον είδες με τα μάτια σου, γιαγιά το βασιλέα;

24. Πολυσύνδετο: Τρεις ή περισσότεροι όμοιοι όροι ή όμοιες προτάσεις συνδέονται με συμπλεκτικούς ή διαχωριστικούς συνδέσμους.

25. Προσωποποίηση: Αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε μη ανθρώπινα : ζώα, φυτά, πράγματα, αφηρημένες έννοιες.

Π.χ Κλαίνε τα μαύρα τα βουνά παρηγοριά δεν έχουν.

26. Πρωθύστερο: Από δύο σχετικές ενέργειες ή έννοιες τοποθετείται στη σειρά του λόγου πρώτη εκείνη που είναι χρονικά και λογικά δεύτερη.

Π.χ Χτενίστηκε, λούστηκε και στο σεργιάνι βγήκε.

27. Υπερβατό: Ανάμεσα σε δύο όρους μιας πρότασης, οι οποίοι έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση και θα έπρεπε να βρίσκονται ο ένας δίπλα στον άλλο, παρεμβάλλεται μια λέξη ή φράση και τους αποχωρίζει.

Π.χ Πίνω στο ωριοστάλακτο της πλάκας το φαρμάκι.

28. Υπερβολή: Παρουσιάζεται μια ενέργεια, μια ιδιότητα μια κατάσταση κτλ. μεγαλοποιημένη σε βαθμό που βρίσκεται έξω από την πραγματικότητα και τα φυσικά όρια.

Π.χ Βογκάει τρέμουν τα βουνά, βογκάει τρέμουν οι κάμποι.

29. Υποφορά και ανθυποφορά: Σε αυτό το σχήμα υπάρχει η ακόλουθη διαδικασία:

  1. Διατυπώνεται ερώτηση
  2. Ύστερα δίνεται πάλι με ερώτηση κάποια πιθανή εξήγηση στην απορία.
  3. Στη συνέχεια απορρίπτεται η εξήγηση αυτή.
  4. Τέλος, ακολουθεί η απάντηση για το τι συμβαίνει στην πραγματικότητα.

Π.χ: Τι έχουν της Ζίχνας τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα; Μήνα χαλάζι τα βαρεί μήνα βαρύς χειμώνας; Ουδέ χαλάζι τα βαρεί ουδέ βαρύς χειμώνας. Ο Νικοτσάρας πολεμά με τρία βιλαέτια.

30. Χιαστό: Στο σχήμα αυτό δύο προτάσεις παρουσιάζουν την ίδια συντακτική και  σημασιολογική   δομή, αλλά οι όροι της μιας πρότασης είναι σε αντίστροφη θέση από αυτούς της άλλης

Π.χ Όταν σε βλέπω, χαίρομαι, λυπούμαι όταν σε χάνω.