«Η άνοιξη είναι η νιότη του χρόνου! Η νιότη είναι η άνοιξη της ζωής»: λόγια του ιταλού λόγιου και ποιητή Φραντσέσκο Πετράρκα. Μπήκε ο Μάρτης και η Άνοιξη…. “Όλα τα ποιήματα μου για την άνοιξη μένουν ατελείωτα” θα μας πει η Κική Δημουλά. Τούτη η εποχή σε τρελαίνει: “Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη• η μαύρη πέτρα ολόχρυση καί το ξερό χορτάρι. Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κρένει: «Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει»…..Κι η Φύση βρήκε την καλή και τη γλυκιά της ώρα.” (Διονύσιος Σολωμός). Ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης τούτη η εποχή για κάθε είδους καλλιτέχνες (ζωγράφους, ποιητές, συνθέτες, γλύπτες, συγγραφείς….). Την περιμέναμε πώς και πώς τούτη την Άνοιξη… Όπως φαίνεται όμως ο φετινός Μάρτης θα έρθει δείχνοντας, όχι το χαμόγελό του, αλλά τα δόντια του με χιονοπτώσεις και παγετούς. Τον Μάρτιο ο ελληνικός λαός τον ονόμασε Ανοιξιάτη (γιατί είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης), Κλαψομάρτη, Γδάρτη , Πεντάγνωμο (για το ευμετάβλητο του καιρού), Βαγγελιώτη (λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού), Φυτευτή (γιατί φυτεύουμε), Πουλιαντέρη, Μαρτς (Μάρτης στα ποντιακά). Τον λένε και Δίγαμο: «Ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες, τη μία πολύ όμορφη και φτωχή, την άλλη πολύ άσχημη και πολύ πλούσια. Όταν κοιτά την άσχημη, κατσουφιάζει, αγριεύει και σκοτεινιάζει ο κόσμος. Όταν γυρνά στην όμορφη, γελά, χαίρεται και λάμπει όλος ο κόσμος». Σύμφωνα με άλλες παραδόσεις η γυναίκα του Μάρτη ήταν από μπροστά πολύ άσχημη και από πίσω πολύ όμορφη! Όταν ο Μάρτης τη βλέπει κατά πρόσωπο κλαίει και ο καιρός χαλάει. Όταν του γυρνά την πλάτη ευχαριστιέται και ο καιρός … καλοκαιρεύει. Εξού και οι παροιμίες: «Ο Μάρτης πότε κλαίει, πότε γελάει», «Ο Μάρτης ώρα βρέχει και χιονίζει κι ώρα μαρτολουλουδίζει». Γνωστός ο Μάρτης και ως Παλουκοκαύτης γιατί ανάγκαζε, με το απρόοπτο κρύο του, να καίνε ακόμα και τα παλούκια για να ζεσταθούν. Είναι γνωστή η παροιμιώδης φράση: «Φύλαξε ξύλα για τον Μάρτη, να μη κάψεις τα παλούκια»· θέλοντας να τονίσουν ότι δεν πρέπει να μας καθησυχάζει η φράση: «το Φλεβάρη κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει», γιατί ο Μάρτης μπορεί ξαφνικά να μας γυρίζει πίσω στον χειμώνα με πυκνό χιόνι και παγετό και έτσι να χρειαστούμε κι άλλα ξύλα για το τζάκι και στην περίπτωσή μας… κι άλλο πετρέλαιο για το καλοριφέρ…. Κι επειδή ως γνωστό, οι ποιητές τα λένε όλα με τον καλύτερο τρόπο, ο ποιητής Γ. Δροσίνης, ο κατ’ εξοχήν ποιητής της Ανθισμένης Αμυγδαλιάς, γράφει: «στους κλώνους της αμυγδαλιάς σμίγουν ανθοί και χιόνια…», δηλαδή τη στιγμή που το δέντρο ξεγελασμένο από κάποια προσωρινή καλοκαιριά ανθίζει, ξάφνου ο καιρός αλλάζει μέσα στον Μάρτη και τα λευκά άνθη του δέντρου ανταμώνουν με τις νιφάδες του χιονιού. Η αμυγδαλιά ως προάγγελος της άνοιξης συγκεντρώνει όλη την συμπάθεια και την αγάπη των ανθρώπων. Βέβαια ο λόγος γίνεται για τις παλιές αμυγδαλιές, τις ντόπιες, που ανθίζουν πρόωρα κι αποτελούν τον προπομπό της άνοιξης (όχι αυτές της όψιμης άνθησης).
Κι η στροφή που αναφέραμε παραπάνω συνεχίζει: «…..και φέρνουνε την άνοιξη γοργά τα χελιδόνια». Γίνεται Άνοιξη χωρίς χελιδόνια; Από την αρχαιότητα προάγγελος της άνοιξης θεωρούταν η άφιξη του χελιδονιού. Για την υποδοχή των χελιδονιών, ο λαός επινόησε ένα άλλο γνωστό έθιμο, τα “χελιδονίσματα” (τα κάλαντα του Μαρτίου). Στα ροδιακά χελιδονίσματα, τα παιδιά χαιρετούν την άνοιξη παριστάνοντας τα χελιδόνια. Τα λόγια του συγκεκριμένου τραγουδιού έχουν επιζήσει ως την εποχή μας σχεδόν απαράλλακτα : Ήλθε, ήλθε, χελιδών / καλάς ώρας άγουσα / καλούς ενιαυτούς / επί γαστέρα λευκά / επί νώτα μέλαινα.
Στη Μακεδονία, πάλι γύρω στις αρχές Μαρτίου, ομάδες παιδιών γυρνώντας τις γειτονιές και τα σοκάκια των χωριών, από σπίτι σε σπίτι, τραγουδούν: «Χελιδόνα έρχεται απ’ τη Μαύρη Θάλασσα / έκατσε και λάλησε: Μωρ’ καλή νοικοκυρά / σέβα, έβγα στο κελάρι, φέρε αυγά σαρακοστά / και σχοινιά πεντηκοστά / για να δέσουμε τον Μάρτη και τον τσιλιμπουρδάκη / κι αν δεν έχετε αυγά παίρνουμε την κλωσαριά / να γεννάει να κλωσάει και να σέρνει τα πουλιά», περιφέροντας ένα ειδικά διαμορφωμένο ομοίωμα χελιδονιού, τη Χελιδόνα, στολισμένο με ανοιξιάτικα λουλούδια ή με πολύχρωμα χαρτιά και κουδουνάκια. Σε κάποιες περιοχές μάλιστα δίνουν στη νοικοκυρά και φύλλα κισσού.
Στη Θράκη για χελιδόνα παίρνουν το περιστέρι του Αγίου πνεύματος από την εκκλησία και τραγουδούν: Ήρθε, ήρθε χελιδόνα, ήρθε κι άλλη μελιδόνα. / Κάθησε και λάλησε και γλυκά κελάδησε: / Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Απρίλη δροσερέ, / κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις, πάλιν άνοιξη θ’ανθίσεις. / Θάλασσαν επέρασα και στεριάν δεν ξέχασα. / Κύματα κι αν έσχισα, έσπειρα, κονόμησα. / Έφυγα κι άφηκα σύκα και σταυρόν και θημωνίτσα. / Κι ήρθα τώρα, κι ήυρα φύτρα, / κι ηύρα χόρτα, σπαρτά, βλήτρα, / βλήτρα, βλήτρα, φύτρα, φύτρα. Η επανάληψη των λέξεων είναι κάτι σαν ξόρκι για να προκαλέσουν τη βλάστηση. Για όσους ενδιαφέρονται να δουν από κοντά μια «Χελιδόνα», δεν έχουν παρά να επισκεφθούν το Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων Φοίβου Ανωγειανάκη, στην Πλάκα (ένα από τα εκθέματα στον υπόγειο χώρο του Μουσείου). H παραστατική μίμηση του χελιδονιού έχει σκοπό να προκαλέσει με μαγικό τρόπο την αποχώρηση του χειμώνα και τον ερχομό της άνοιξης.