Henri Bergson, 1859-1941
Ενότητες:
- Βιογραφικά στοιχεία
- Εργογραφία
1. Βιογραφικά στοιχεία
Ο Ερρίκος Μπερξόν (Henri-Louis Bergson) γεννήθηκε στο Παρίσι, στις 18 Οκτωβρίου 1859, πόλη στην οποία και απεβίωσε, στις 4 Ιανουαρίου 1941. Υπήρξε σημαντικός Γάλλος φιλόσοφος, τα κυριότερα έργα του οποίου υπήρξαν: το Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης (1889, διδακτορική διατριβή), η μελέτη Ύλη και μνήμη (1896), η μελέτη Δημιουργική εξέλιξη (1907) και η μελέτη για τις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (1932). Το 1927 τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας. Διαδραμάτισε δραστήριο ρόλο στη συγκρότηση της Κοινωνίας των Εθνών και υπήρξε πρωτεργάτης για την ίδρυση μίας διεθνούς οργάνωσης πολιτισμού, η οποία εξελίχθηκε στη σημερινή UNESCO.
Οι γονείς του ήταν εβραϊκής καταγωγής, ο πατέρας του από την Πολωνία και η μητέρα του Βρετανίδα. Λίγο μετά τη γέννησή του οι γονείς του εγκαταστάθηκαν στην Αγγλία για εννέα χρόνια, προτού επανέλθουν στη Γαλλία. Με την αποφοίτησή του από το λύκειο αποκτά τη γαλλική υπηκοότητα και, παρά την εξαιρετική του ικανότητα στα μαθηματικά, αποφασίζει να ακολουθήσει θεωρητικές σπουδές. Το 1878 εγγράφεται στην περίφημη École normale supérieure, απ’ όπου αποφοιτά το 1881, διαπιστευμένος (agrégé) στη φιλοσοφία.
Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του σε λύκεια της επαρχίας, στην Ανγκέρη και στο Κλερμόν-Φεράν, συγγράφει ένα έργο με επιλεγμένα αποσπάσματα και ερμηνεία του Λουκρήτιου, το οποίο εκδόθηκε το 1884, και ολοκληρώνει τη διδακτορική του διατριβή στη Σορβόννη, η οποία συνιστά το πρώτο του σημαντικό έργο, το Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης (Essai sur les données immédiates de la conscience, 1889). Η διατριβή συνοδεύεται και από μία δεύτερη μελέτη, γραμμένη στη λατινική, όπως όριζε ο κανονισμός, η οποία είναι αφιερωμένη στην έννοια του τόπου κατά τον Αριστοτέλη (Quid Aristoteles de loco senserit, 1889) και η οποία αποτελεί την πρώτη συστηματική μονογραφία για τα Φυσικά του Αριστοτέλη στη νεότερη εποχή.
Εγκαθίσταται στη συνέχεια στο Παρίσι, όπου σύντομα αναλαμβάνει καθηγητής στο λύκειο Henri-IV, όπου δίδαξε για οκτώ χρόνια, και νυμφεύεται τη Λουίζ Νεμπουρζέ, με την οποία θα αποκτήσει μία κόρη, τη Ζαν. Παράλληλα προετοιμάζει κοπιωδώς το επόμενο μνημειώδες έργο του, το Ύλη και μνήμη (1896), το οποίο αποτελεί μία μελέτη για τη σχέση του πνεύματος με το σώμα, μέσα από τη διερεύνηση της λειτουργίας του εγκεφάλου και της αντίληψης. Ο νέος φιλόσοφος φανερώνει εμβριθή ενημέρωση για τις εξελίξεις στους τομείς της ιατρικής νευρολογίας και της ψυχολογίας, συνδυάζοντας έτσι τον παραδοσιακό φιλοσοφικό προβληματισμό με τις κατακτήσεις της σύγχρονής του επιστημονικής γνώσης.
Το 1898 γίνεται δεκτός ως λέκτωρ στην École normale και σύντομα προάγεται σε καθηγητή, ενώ το 1900 αναλαμβάνει την έδρα της ελληνικής φιλοσοφίας στο Κολλέγιο της Γαλλίας, διαδεχόμενος τον Σαρλ Λεβέκ. Η εξέλιξη αυτή δεν ταίριαζε και πολύ με τις ενασχολήσεις του Μπερξόν, ο οποίος θα ήθελε να ασχοληθεί με τη σύγχρονη φιλοσοφία και όχι με την ιστοριολογία, η καταξίωσή του όμως είναι ήδη γεγονός.
Το 1907 δημοσιεύει το μείζον έργο του Η δημιουργική εξέλιξη (L’évolution créatrice), με το οποίο επιχειρεί έναν διεισδυτικό στοχασμό στο φαινόμενο της ζωής εφαρμόζοντας τη μέθοδό του της ενόρασης. Ο Μπερξόν προσπαθεί να ανανεώσει κριτικά την εξελικτική θεωρία συμπληρώνοντας την έννοια της φυσικής επιλογής, που είχε εισηγηθεί ο Δαρβίνος, με το στοιχείο της ριζικής και απρόβλεπτης δημιουργικότητας, το οποίο ονομάζει «ζωτική ορμή» (élan vital). Το βιβλίο θα γνωρίσει αμέσως μεγάλη απήχηση και αλλεπάλληλες εκδόσεις μέχρι και το 1918, καθιστώντας γνωστό τον συγγραφέα του και πέρα από τους ακαδημαϊκούς κύκλους και καταξιώνοντάς τον ως εμβληματικό εκπρόσωπο της γαλλικής φιλοσοφικής σκέψης. Στις παραδόσεις πλέον του Μπερξόν σημειώνεται κοσμοσυρροή, κυρίως από μία γενιά φοιτητών οι οποίοι αναζητούσαν έναν λόγο ζωντανό και νεωτερικό, που να ξεφεύγει από τον ακαδημαϊσμό και τον σχολαστικισμό των παλαιότερων θεωρητικών. Σημειωτέον ότι το 1907 φτάνει στο Παρίσι και ο Νίκος Καζαντζάκης για μεταπτυχιακές σπουδές, παρακολουθεί τις διαλέξεις του Μπερξόν και με την επιστροφή του στην Ελλάδα δημοσίευσε το δοκίμιο «H. Bergson» (1912), με το οποίο παρουσιάζεται για πρώτη φορά ο Γάλλος φιλόσοφος στο ελληνικό κοινό.
Η διεθνής φήμη του Μπερξόν αυξάνεται όλο και πιο πολύ αυτήν την περίοδο και στο αγγλόφωνο κοινό. Οι επισκέψεις του στη Μ. Βρετανία και στην Αμερική συνοδεύονται από εξαιρετικές διακρίσεις και οι διαλέξεις που δίνει θεωρούνται ιδιαίτερα σημαντικές. Το 1908 συναντάται στο Λονδίνο με τον Αμερικανό πραγματιστή φιλόσοφο Γουίλιαμ Τζέιμς (W. James, 1842-1910) και μεταξύ των δύο ανδρών αναπτύσσεται βαθιά αλληλοεκτίμηση. Η επιρροή που ασκούν οι ιδέες του σε κύκλους νεωτεριστών (κυρίως σοσιαλιστών) αλλά και νεο-καθολικών παρακινούν τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να συμπεριλάβει τα έργα του στον περίφημο Index των απαγορευμένων (1914).
Με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου ο Μπερξόν διακόπτει τις διαλέξεις του στο εξωτερικό και τηρεί αρχικά φιλειρηνική στάση. Συμμετέχει ωστόσο στην αποστολή Βιβιανί (M. Viviani), η οποία περιοδεύει στις ΗΠΑ προκειμένου να προπαγανδίσει τη συμμετοχή της Αμερικής στην παγκόσμια σύρραξη. Πρόσφατα στοιχειοθετήθηκε και αναγνωρίστηκε η συμβολή του Μπερξόν στη διαμόρφωση των περίφημων «14 σημείων» του Προέδρου Ουίλσον, για μια διεθνή συνεννόηση προς αποφυγή των πολεμικών συγκρούσεων. Η προεργασία αυτή οδήγησε στην ίδρυση της «Κοινωνίας των Εθνών».
Το 1918 γίνεται δεκτός στη Γαλλική Ακαδημία, ενώ το 1920 το Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ τον αναγορεύει «διδάκτορα των γραμμάτων». Το 1921 αναγορεύεται πρώτος Πρόεδρος της Διεθνούς Επιτροπής για τη Διανοητική Συνεργασία (Commission internationale de coopération intellectuelle), οργάνωσης που απετέλεσε πρόδρομο της UNESCO, η οποία έχει ως σκοπό την εμπέδωση της παγκόσμιας ειρήνης μέσα από την προώθηση του πολιτισμού και της εκπαίδευσης.
Το 1922 παρίσταται στη συνεδρίαση της Γαλλικής Φιλοσοφικής Εταιρείας η οποία υποδέχεται τον Αλβέρτο Αϊνστάιν (A. Einstein, 1879-1955), κατά το πέρασμά του από τη Γαλλία. Οι δύο άνδρες έχουν μία μάλλον άγονη συζήτηση πάνω στο ζήτημα του χρόνου, ο οποίος για τον Γάλλο φιλόσοφο πρέπει να είναι απόλυτος και συμπαντικός. Αποτέλεσμα της διαφωνίας είναι η δημοσίευση του βιβλίου Διάρκεια και ταυτοχρονία (Durée et simultanéité, 1922) από τον Μπερξόν, το οποίο όμως κατηγορείται ως εσφαλμένο όσον αφορά τη θεωρία της σχετικότητας και δεν επανεκδίδεται όσο ο φιλόσοφος βρίσκεται εν ζωή.
Το 1925 εκδηλώνεται η ρευματοειδής αρθρίτιδα, η οποία προοδευτικά θα τον καταστήσει παράλυτο, με αποτέλεσμα να μην μπορέσει να παραστεί στην απονομή του βραβείου Νομπέλ Λογοτεχνίας, που του απονέμεται το 1927. Το 1930 παρασημοφορείται με τον Μεγαλόσταυρο της Λεγεώνας της Τιμής. Το 1932 δημοσιεύει το τελευταίο έργο του, τις Δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας (Les deux sources de la morale et de la religion), στο οποίο καταγράφονται οι ιδέες του για την ηθική, τη θρησκεία και τον μυστικισμό, για την προέλευση και την οργάνωση των κοινωνιών. Το έργο βρίσκει χλιαρή υποδοχή και θεωρείται προϊόν της όψιμης περιόδου.
Το 1940 αρνείται να υποκύψει στους αντισημιτικούς νόμους του καθεστώτος του Βισύ και απαρνείται όλους τους τίτλους και τις διακρίσεις του. Παρότι οι πεποιθήσεις του τον οδηγούσαν πλέον προς τον καθολικισμό, επιμένει να βρίσκεται ανάμεσα στους διωκόμενους και μεταβαίνει υποβασταζόμενος στην αστυνομία, για να καταγραφεί ως Εβραίος, αν και θα μπορούσε να το αποφύγει εξαιτίας της διασημότητάς του. Απεβίωσε τον Ιανουάριο του 1941, σε ηλικία 81 ετών.
Αναζητώντας μια φιλοσοφία για τη ζωή: η περίπτωση του Ερρίκου Μπερξόν
2. Εργογραφία
- ( 1889) Δοκίμιο για τα άμεσα δεδομένα της συνείδησης
- (1889) Η θεωρία του τόπου κατά Αριστοτέλη
- (1896) Ύλη και μνήμη
- (1900) Το γέλιο
- (1907) Η δημιουργική εξέλιξη
- (1919) Η πνευματική ενέργεια
- (1922) Διάρκεια και ταυτοχρονία
- (1932) Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας
- (1934) Η σκέψη και το κινούμενο