ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΓΑΛΑΝΗ
Ο Ηρόδοτος είναι ταυτόχρονα ο πατέρας
της ιστορίας και της γεωγραφίας.
Aυτές οι δύο επιστήμες είναι στενά
συνδεδεμένες από την αρχή
Jacques Scheibling
Η εισήγηση αυτή επιχειρεί να συμβάλει στην καλύτερη κατανόηση του γαλλικού εκπαιδευτικού συστήματος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ειδικότερα της διδασκαλίας των μαθημάτων ιστορίας και γεωγραφίας.
Συγκεκριμένα θα εξεταστεί η σχέση και λειτουργία των μαθημάτων αυτών στην γενική εκπαίδευση. Η προσέγγιση περιλαμβάνει :
• Σύντομη ιστορική επισκόπηση της σχέσης των δύο μαθημάτων μέσα στο χρόνο και διερεύνηση τυχόν μεταβολών της.
• Εξέταση της συγχρονικής διάστασης μέσα από μελέτη των Προγραμμάτων Σπουδών.
• Προβληματική σύγχρονων γάλλων πανεπιστημιακών, ιστορικών και γεωγράφων για τη συνέχιση αυτής της σύζευξης.
Ένα διάσημο ζευγάρι
Αν θα θέλαμε να εντοπίσουμε τα πρωτότυπα χαρακτηριστικά της διδασκαλίας της ιστορίας στη Γαλλία θα διακρίναμε τέσσερα μεγάλα χαρακτηριστικά στοιχεία :
• Η ιστορία και η γεωγραφία σχηματίζουν ένα μοναδικό ζευγάρι, που
διαφοροποιεί το εκπαιδευτικό σύστημα της Γαλλίας από τα άλλα ευρωπαϊκά κράτη .
• Τα δύο αυτά μαθήματα διδάσκονται υποχρεωτικά καθόλη τη διάρκεια της σχολικής φοίτησης.
• Η διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας συνδέεται με την αγωγή του πολίτη.
• Ο σκοπός και οι στόχοι της διδασκαλίας έχουν εξελιχθεί, προσαρμοζόμενοι στην σημερινή κοινωνία και στο « περικείμενο» της εποχής.
Ο Antoine Prost υπενθυμίζει ότι η σύνδεση Ιστορίας και Γεωγραφίας είναι μια γαλλική πρωτοτυπία. Το ζευγάρι αυτό υπάρχει από την εποχή του Διαφωτισμού. Η Εγκυκλοπαίδεια μαρτυρεί ότι:
«η Χρονολογία και η Γεωγραφία είναι οι δύο παραφυάδες και τα δύο υποστηρίγματα της επιστήμης για την οποία μιλάμε (Ιστορία ) η μία λόγου χάριν τοποθετεί τους ανθρώπους μέσα στον χρόνο και η άλλη τους κατανέμει πάνω στον πλανήτη μας».
Αυτό το ζευγάρι προέρχεται από τη δημιουργία ενός σχολικού μαθήματος. Κατά τον Antoine Prost αυτή η σύζευξη δεν είναι προϊόν λόγιας λογικής αλλά εκπαιδευτικών αλλαγών, η οποία ενδυναμώθηκε από τις επιστημονικές αλλά κυρίως παιδαγωγικές πρακτικές, κατά την περίοδο των δημοκρατιών.
Στις περισσότερες ξένες χώρες η γεωγραφία δεν είναι συνδεδεμένη με τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές επιστήμες, αλλά με τις επιστήμες της φύσης και γειτονεύει με την γεωλογία ,την οικολογία και την βιολογία.
Στην Ιταλία, η ιστορία είναι συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία. Στην Ισπανία είναι με τη φυσική. Στην Ελλάδα λειτουργεί αυτόνομα, χωρίς κάποιο ανάλογο προϊδεασμό.
Ένα σημαντικό διακύβευμα στη γαλλική κοινωνία.
Η ιστορία έχει ειπωθεί ότι είναι ένα « γαλλικό πάθος » και η διδασκαλία της έχει γίνει αντικείμενο πολλών δημόσιων συζητήσεων στη Γαλλία, από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτό διαπιστώθηκε τα τελευταία χρόνια με τις λογομαχίες για τη διδασκαλία της περιόδου του Vichy, για τον πόλεμο της Αλγερίας, για την αποικιοκρατία ή την μεταχείριση των νέγρων και τη δουλεία.
Το διακύβευμα όμως δεν περιορίζεται μόνο στη διδασκαλία της ιστορίας αλλά και στη διδασκαλία της γεωγραφίας, στο μέτρο που αυτά τα δύο μαθήματα διδασκόμενα από τον ίδιο καθηγητή, σχηματίζουν ένα μοναδικό ζευγάρι. Για να καταλάβουμε αυτή την ιδιαιτερότητα, θα πρέπει να επιστρέψουμε στις απαρχές της συζευγμένης αυτής διδασκαλίας.
Κατά τον 19o αιώνα η γεωγραφία είναι θεραπαινίς της ιστορίας. Είναι μια ιστορική γεωγραφία, που δεν έχει ως επίκεντρο το παρόν, αλλά κυρίως την αρχαιότητα ή την Αναγέννηση. Χρησιμεύει ως εισαγωγή στην καθαυτό πολιτική ιστορία. Η γεωγραφία δεν έχει δική της μέθοδο, αρκείται να επικαλείται τη μνήμη. Παρά κάποιες απόπειρες το 1801 και το 1821, για να μπει στα Προγράμματα Σπουδών, η διδασκαλία της γεωγραφίας λίγο λίγο καταργήθηκε. Αυτό μας επιτρέπει να καταλάβουμε, γιατί μέχρι το 1870 διδάσκεται περιστασιακά στις σχολικές μονάδες, σε σύνδεση με την ιστορία. Καθόλη τη διάρκεια του αιώνα, η γεωγραφία ψάχνει μια ταυτότητα ανάμεσα στο κύρος μιας επιστήμης, και ενός φιλολογικού μαθήματος. Είναι οι Γερμανοί που θα γίνουν η αρχή του γεωγραφικού ξυπνήματος στη Γαλλία, στα τέλη του 19ου αιώνα.
Η Τρίτη Δημοκρατία (1870-1940 ) προσδιόρισε στη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας μια λειτουργία που αφορά στην ιδιότητα του πολίτη και του έθνους. Η σύνδεσή τους τοποθετείται ως απόρροια της ήττας του 1870-1871 και στην κρίση συνείδησης που ακολούθησε.Αναλυτικότερα κατά τον γαλλοπρωσικό πόλεμο η μάχη του Sedan, την 1η Σεπτεμβρίου 1870, είχε ως αποτέλεσμα την ήττα των Γάλλων και τη συνθηκολόγηση και αιχμαλωσία του αυτοκράτορα Ναπολέοντα του Γ’. Η ταπεινωτική αυτή ήττα είχε ως επίπτωση το τέλος της αυτοκρατορίας στη Γαλλία και τη γένεση ενός έθνους που θα κυριαρχούσε για καιρό στην Ευρώπη :του γερμανικού. Η Γαλλία έχασε την Αλσατία, ένα μεγάλο μέρος της Λορραίνης και των Βοσγίων και κατέβαλλε μεγάλη πολεμική αποζημίωση.
Τη περίοδο της Γ’ Δημοκρατίας, από το 1870 έως την παραμονή του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου το 1914, η ιστορία γίνεται ένα εργαλείο πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Για να νομιμοποιηθεί στο πνεύμα του λαού και ιδιαίτερα των νέων γενεών, η Τρίτη Δημοκρατία, κινητοποιεί το 1870 τους εκπαιδευτικούς ορισμένων ειδικοτήτων, ιδιαίτερα της ιστορίας και της γεωγραφίας. Η εκπαίδευση, υποχρεωτική από τους νόμους (Jules Ferry,1881-1882) , επιβάλλει στα παιδιά τη Δημοκρατία σαν κάτι το προφανές. Η Δημοκρατία πρέπει να είναι συνώνυμη με το έθνος και οι επόμενες γενεές θα πρέπει να είναι έτοιμες να πολεμήσουν γι’ αυτήν. Ο ιστορικός και ο γεωγραφικός λόγος, επιβαλλόμενος από την εξουσία, πρέπει να απαντήσει σε αυτό το ηθικό στόχο, σχηματίζοντας μελλοντικούς πολίτες, έτοιμους να πολεμήσουν « ψυχή τε και σώματι» για να υπερασπιστούν τη χώρα τους ενάντια στον Πρώσσο εχθρό. Αυτή η ήττα καταχωρήθηκε, ανάμεσα στα άλλα, και σε μια κακή γλωσσική και γεωγραφική εκπαίδευση, κατά την περίοδο του Ναπολέοντα του Γ’ :δηλαδή, επειδή οι Γάλλοι είχαν διδαχθεί λίγο ή άσχημα γεωγραφία έχασαν τον πόλεμο. Υπήρξε ο μύθος του πρώσσου δασκάλου, που είχε προετοιμάσει τη νίκη του δικού του στρατοπέδου χάρη στη διδασκαλία του και ιδιαίτερα με τη διδασκαλία της γλώσσας και της γεωγραφίας. Κύριος υπαίτιος του κακού ήταν η πλήρης άγνοια της γεωγραφίας . Το αποτέλεσμα ήταν μία ξαφνική μεταστροφή της κοινής γνώμης, όσον αφορά στη μελέτη της γεωγραφίας. Αυτός ο λόγος εξηγεί την ανάπτυξη της διδασκαλίας της γεωγραφίας εκείνη την εποχή.
Από το 1820 έως το 1890,την περίοδο πριν τη δημιουργία της γαλλικής Σχολής της τοπικής γεωγραφίας από τον Vidal de la Blache και τους μαθητές του, o Levasseur παίζει ένα εξίσου σημαντικό ρόλο στη δημιουργία της σχολικής διδασκαλίας της γεωγραφίας. Ο Levasseur πιστεύει ότι η καταστροφή είναι το αποτέλεσμα των κενών του εκπαιδευτικού συστήματος και ιδιαίτερα της « αδιαφορίας για τις γεωγραφικές σπουδές» . Ο Υπουργός Δημόσιας εκπαίδευσης Jules Simon δίνει εντολή στον Levasseur καθώς και στον Auguste Himly, καθηγητή ιστορικής γεωγραφίας τη Σορβόνη να κάνουν μια αναφορά με θέμα τη διδασκαλία της γεωγραφίας. Αυτή η αποστολή είχε ως αποτέλεσμα τη συνειδητοποίηση των κενών της γαλλικής κλασικής παιδείας και την εκπόνηση των Προγραμμάτων Σπουδών του 1872, ανασχηματισμένα το 1890 και το 1902, τα οποία δόμησαν την αυτόνομη σχολική γεωγραφία με καθορισμένη ύλη και ωράριο.
Η αναφορά του Auguste Himly και του Emile Levasseur , επισφράγισε το γάμο της ιστορίας με τη γεωγραφία, με την προοπτική μιας εθνικής ενδυνάμωσης που θα περνάει από την καλύτερη κατανόηση του κόσμου. Αυτοί οι εθνικοί και πατριωτικοί σκοποί βρίσκονται στο διάσημο αναγνωστικό « Petit Lavisse» ή στο επίσης διάσημο αναγνωστικό του G.Bruno , ψευδώνυμο του Augustine Fouillée, « ο γύρος της Γαλλίας από δύο παιδιά » που επέτρεπε στους νεαρούς μαθητές να εξοικειωθούν με το γαλλικό έδαφος και τους πολιτιστικούς και ιστορικούς θησαυρούς.
Παράλληλα την περίοδο αυτή ορισμένοι γεωγράφοι αφιερώνονται εξίσου στην εκπόνηση ενός λόγου πιο επιστημονικού. Ανάμεσα σε αυτούς είναι ο Vidal de la Blache, (1845-1918),ο οποίος διακατέχεται από τη βούληση να ανορθώσει τη γεωγραφία στο ύψος των άλλων επιστημών. Για να το επιτύχει την προικοδοτεί με μια ειδική προσέγγιση, προσδίδει μια μεγάλη σημασία στο « έδαφος » (terrain) . Κατ’ αυτόν, πρέπει να αναλύσεις το τοπίο, για να καταλάβεις τα χαρακτηριστικά της κάθε περιοχής. Στην παρατήρηση των σχημάτων προστίθεται η έρευνα στους ανθρώπους που συναντά. Είναι η ολιστική μελέτη ενός συστήματος μέσα στο οποίο υπάρχουν συνεχείς διαδράσεις: του τρόπου ζωής και του γεωγραφικού χώρου. Ο Vidal de la Blache υποστήριξε την καθοριστική συμμετοχή του ανθρώπου στη μορφοποίηση του γεωγραφικού περιβάλλοντος. Είναι ο ορισμός και η πρακτική της ανθρωπογεωγραφίας, που επηρέασε καταλυτικά την ιστορική σκέψη στη Γαλλία. Σημάδεψε το έργο της σχολής των Annales και ιδιαίτερα ενός εκ των ιδρυτών του περιοδικού,του Lucien Fèbvre, στο έργο του Η γη και η ανθρώπινη εξέλιξη, που δημοσιεύτηκε το 1922. Ο Fèbvre, υποστήριξε το στενό σύνδεσμο ιστορίας και γεωγραφίας, καθορίζοντας τις τύχες και της ιστορικής αλλά και της γεωγραφικής εκπαίδευσης στα γαλλικά σχολεία. Ο σύνδεσμος ιστορίας και γεωγραφίας γίνεται στη συνέχεια ισχυρότερος μέσα από το έργο του Braudel κυρίως στα τελευταία του έργα, όπως στο « η ταυτότητα της Γαλλίας ». Στο πανεπιστημιακό επίπεδο, υπήρξαν γενιές ιστορικών που ήταν γεωγράφοι όπως ο March Bloch ή ο Georges Duby.
Παράλληλα με την λόγια γεωγραφία η σχολική γεωγραφία αναγνωρίζεται επίσημα. Ο Vidal de la Blache γράφει τον πρώτο τόμο της ιστορίας της Γαλλίας του Levasseur, γιατί πρέπει πρώτα να γνωρίσει κανείς την περιγραφή της Γαλλίας πριν την ιστορία της. Τα σχολικά εγχειρίδια γεωγραφίας τα οποία εκπονεί το 1884, ακολουθούν τους στόχους των νέων προγραμμάτων της Τρίτης Δημοκρατίας, τονίζοντας με μωβ χρώμα (το χρώμα του πένθους) τις δύο περιοχές που λείπουν, την Αλσατία και τη Λορραίνη. Μέχρι το 1970, η ιστορία και η γεωγραφία θεωρούντο μαθήματα « κανονικά ». Αυτός ο κύκλος τελείωσε με την περίοδο κρίσης 1968-1991. Η σχολική ιστορία γίνεται αντικείμενο σοβαρής κριτικής στο πλαίσιο της κυοφορίας του Μάη του 68. Ιδιαίτερα αποκαλυπτική για την σημασία που αποδίδεται στη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας είναι η περίοδος 1979-80. Στις αρχές της πολεμικής, υπήρξε η μεταρρύθμιση Haby, και τα νέα προγράμματα, τα οποία καταργούσαν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση τη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας, προς όφελος ενός μαθήματος, λεγόμενο «της αφύπνισης». Κατά τον πρόεδρο του « Συνδέσμου καθηγητών ιστορίας και γεωγραφίας » Jean Peyot, (1977) τα προγράμματα αυτά σήμαιναν « τον καιρό της περιφρόνησης » γι’ αυτά τα δύο μαθήματα, που ήταν χαμένα σε ένα σύνολο κοινωνικών επιστημών φέροντας μία οικονομική και κοινωνική μύηση. Το εναρκτήριο λάκτισμα δόθηκε από το Alain Decaux , σ’ένα άρθρο του στη Figaro Magazine της 20ης Οκτωβρίου 1979 με τίτλο «Γονείς δεν μαθαίνουν πια την ιστορία στα παιδιά σας ». Πολύ γρήγορα η πολεμική υπήρξε λυσσαλέα : το 1980, η έφοδος ήρθε από διάφορους πολιτικούς ορίζοντες, από τον γκωλικό Michel Debré , έως την κομμουνιστική εφημερίδα « L’Humanité».
Τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα δεν ήταν τα πιο ευχάριστα. Στη Δευτεροβάθμια, το πρόγραμμα του 1977-1978, δεν διέκρινε, εκτός από την troisième (τετάρτη Γυμνασίου) την ιστορία από τη γεωγραφία, την πολιτική αγωγή και την εισαγωγή στην οικονομία. Μετά την κρίση έρχεται ο καιρός των αναφορών, των συνεδρίων και των επιτροπών, (Αναφορά Girault 1983, Συνέδριο του Montpelier 1984, Επιτροπή Le Goff 1983-1984, και τέλος αναφορά Joutard το 1989).
Η αναφορά Girault , υπογραμμίζει ιδιαίτερα « το ρόλο της διδασκαλίας της ιστορίας στη διαφύλαξη της συλλογικής μνήμης » και επιβεβαιώνει τους πολιτισμικούς σκοπούς καθώς και αυτούς της πολιτικής διαπαιδαγώγησης. Σε αυτό το πλαίσιο, τα προγράμματα ιστορίας που εκδόθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του ‘80, κατά την υπουργεία Chevènement κάνουν στροφή προς τους εθνικούς σκοπούς. Το πρόγραμμα του 1985, αποκαθιστά την ειδικότητα του κάθε μαθήματος , όμως δεν εμποδίζει την σύγκλιση με άλλα σχολικά μαθήματα, όπως π.χ πρώτιστα της ιστορίας με τη γεωγραφία.
Από τη δεκαετία του ’90, τα προγράμματα ανταποκρίθηκαν ευρέως σε αυτή την σύγκλιση , ιδιαίτερα χάρη σε μία μελέτη της ιστορίας μέχρι τις μέρες μας και στον προσανατολισμό της γεωγραφίας προς νέες προβληματικές. (π χ. ζητήματα διευθέτησης του εδάφους ή αειφόρου ανάπτυξης). Από το 1985 έως σήμερα επήλθαν πολλές αλλαγές τόσο στα περιεχόμενα των μαθημάτων όσο και στις αντιλήψεις και στις προσεγγίσεις. Από το μέσον της δεκαετίας του ‘90,οι επίσημες οδηγίες τονίζουν (για το δημοτικό, το γυμνάσιο και σε λιγότερο βαθμό για το λύκειο)την θέση και το ρόλο της επιχειρηματολογίας. Στα προγράμματα, φαίνεται έτσι ότι η κατανόηση των σημείων αναφοράς πολιτισμικής κληρονομιάς – είτε πρόκειται για γεγονότα, περιόδους, ιστορικά πρόσωπα ή σημαίνοντες όρους, δεν μπορεί να μην έχει αναφορά στην τοπική διάσταση και πρόσβαση στους χάρτες. Το ίδιο μια μελέτη των μεγάλων αστικών περιοχών ή των αγροτικών δεν μπορεί να γίνει χωρίς ιστορικά σημεία αναφοράς. Η διδασκαλία της σύγχρονης Ευρώπης, παραδείγματος χάρη συνδέεται τόσο με την ιστορία όσο και με τη γεωγραφία, ανάλογα αν θέλουμε να φωτίσουμε περισσότερο το χρόνο ή τον τόπο, τις μεταβολές της πολιτικής σύστασης ή τις μεταβολές της εδαφικής οργάνωσης.Τα προγράμματα της troisième (3e) από το 1999 πέτυχαν ένα επιπλέον δεσμό ανάμεσα στα μαθήματα ιστορίας –γεωγραφίας,παρουσιάζοντας μαζί τα θέματα ιστορίας και γεωγραφίας. Πρόκειται, κατά τα συνοδευτικά έγγραφα, « να επιβεβαιώσουν (έτσι ) τη σύγκλιση της συζευγμένης διδασκαλίας της ιστορίας και της γεωγραφίας». «Θα είναι, συνεχίζει το κείμενο, η ευκαιρία όχι μόνο να επιβεβαιωθεί η ομοιότης των μεθόδων και των σκοπών, αλλά επιπλέον να καταδειχθεί πως η διασταύρωση της ιστορικής και της γεωγραφικής προσέγγισης, επιτρέπει μια πιο βαθειά κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε. Εξάλλου στα σημερινά προγράμματα υπάρχουν νέες προσεγγίσεις, όπως π. χ. στο πρόγραμμα της Α’ Λυκείου όπου εξετάζονται « ιστορικές στιγμές » στην ιστορία και μελέτη περιπτώσεων στη γεωγραφία, οι οποίες ξεφεύγουν της θεώρησης μιας ιστορίας και γεωγραφίας φαταλιστικής και τελεολογικής.
Ο νόμος του 2005, περί Επαγγελματικής Κατεύθυνσης και Προγραμματισμού για το σχολείο, δημιουργεί το « κοινό υπόβαθρο γνώσεων και δεξιοτήτων» , το οποίο ορίζει τις γνώσεις και δεξιότητες που πρέπει να έχουν αποκτήσει όλοι οι μαθητές στο τέλος της υποχρεωτικής εκπαίδευσης και το οποίο έχει μπει σε ισχύ από το 2007. Το κοινό υπόβαθρο διαρθρώνεται γύρω από επτά δεξιότητες , λαμβάνει υπόψη τις ευρωπαϊκές συστάσεις και διασφαλίζει τη συνέχεια ανάμεσα στο δημοτικό και το γυμνάσιο, για να επιτευχθεί η πρόοδος της μάθησης. Η ιστορία, η γεωγραφία και η πολιτική αγωγή παίζουν ένα σημαντικό ρόλο στην απόκτηση του κοινού αυτού υποβάθρου.
Θα πρέπει να διευκρινισθεί ότι κάθε σχολικό μάθημα έχει τη δική του ύλη και τη δική του προσέγγιση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.
Η αρχιτεκτονική των προγραμμάτων ιστορίας και γεωγραφίας στο γαλλικό Γυμνάσιο είναι αρκετά απλή. Ακολουθεί μία κλασική κατανομή :
Στην ιστορία :
Η αρχαιότητα στην 1η Γυμνασίου (6e)
Ο Μεσαίωνας στην 2α » (5e)
Η νεότερη εποχή έως και το δέκατο ένατο αιώνα, στη 3η » (4e)
Ο εικοστός αιώνας στη 4η » (3e)
Στη γεωγραφία.
Μεγάλες εκτάσεις και πληθυσμιακές κατανομές του πλανήτη , στην 1η Γυμνασίου
Χάρτες και τοπία του κόσμου, οι ήπειροι και μεγάλες υπερευρωπαϊκές εκτάσεις, στη στην 2α Γυμνασίου.
Η Ευρώπη και η Γαλλία στη 3η Γυμνασίου
Οι μεγάλες δυνάμεις και η Γαλλία, στη 4η Γυμνασίου
Αυτά τα προγράμματα στηρίζονται σε σημαντικές χρονικές περιόδους και σημεία και όχι σε μια χρονολογική συνέχεια.
Η ιστορία και η γεωγραφία δεν έχουν ποτέ συγχωνευθεί παρά μόνο στο πρόγραμμα της 4ης Γυμνασίου (troisième),όπου η ιστορία φτάνει « έως τις ημέρες μας » και έτσι συναντά τη γεωγραφία λαμβάνοντας υπόψη τα σύγχρονα γεγονότα.
Υπήρξαν κάποια στιγμή ισχυρές πιέσεις για να διδαχθούν μαζί η ιστορία της αρχαίας Aιγύπτου με τη σύγχρονη γεωγραφία της. Αυτό όμως δεν πραγματοποιήθηκε γιατί ήταν απλοϊκό και επικίνδυνο. Η σύγκλιση όμως ανάμεσα στη σύγχρονη ιστορία και τη γεωγραφία είναι προφανής.
Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι στο γυμνάσιο (Collège) , ο καθηγητής ιστορίας – γεωγραφίας διδάσκει και το μάθημα της πολιτικής αγωγής. Στο λύκειο, το μάθημα αυτό διδάσκεται από εκπαιδευτικούς πολλών ειδικοτήτων .
Η ιδιομορφία του μαθήματος αυτού, ιστορίας και γεωγραφίας, είναι να είναι μια προπαίδευση σε πολυάριθμες κοινωνικές επιστήμες και όχι μόνο στους πανεπιστημιακούς κλάδους γεωγραφίας και ιστορίας.
Ένας νέος δεσμός ανάμεσα σε ιστορία και γεωγραφία υπάρχει σήμερα, που κάνει το μάθημα ιστορίας – γεωγραφίας, αυτό που μεταδίδει τις ζωντανές μνήμες και διδάσκει τα εργαλεία που επιτρέπουν την κατανόηση όλων των κοινωνιών. Το διακύβευμα είναι να σχηματιστούν ελεύθεροι πολίτες, ικανοί να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα της σύγχρονης κοινωνίας..
Υποχρεωτική διδασκαλία των μαθημάτων από το δημοτικό έως το Λύκειο
Η Γαλλία είναι μία από τις λίγες χώρες όπου η ιστορία και γεωγραφία διδάσκονται υποχρεωτικά σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις κατευθύνσεις : στο δημοτικό, στο γυμνάσιο, στο λύκειο (γενική, τεχνολογική, επαγγελματική κατεύθυνση). Αυτό η γεωγραφία το οφείλει στην ιστορία.
Στις τάξεις όμως οι επιθεωρητές διαπιστώνουν μία κατανομή των ωραρίων στην καλύτερη των περιπτώσεων 2/3: 1/3 εις βάρος της γεωγραφίας
Ωράρια
Πάντα συνδεδεμένες, η ιστορία και η γεωγραφία είναι παρούσες σε όλα τα επίπεδα του δημοτικού, του γυμνασίου και του λυκείου. Στον κύκλο 3 του δημοτικού, κατέχουν μια σημαντική θέση. Στο πεδίο της γαλλικής γλώσσας και της λογοτεχνικής και ανθρωπιστικής παιδείας, τρεις έως τρεις και μισή ώρες κάθε βδομάδα, είναι διδασκαλία ιστορίας και γεωγραφίας. Το ωράριο είναι μειωμένο στο γυμνάσιο, δύο ώρες συνολικά : μία ώρα για κάθε μάθημα. Στο λύκειο το ωράριο είναι διαφορετικό ανάλογα με την κατεύθυνση : στη Β’ και στη Γ’ λυκείου τέσσερις ώρες στη λογοτεχνική, οικονομική και κοινωνική κατεύθυνση στο σύνολο, ενώ δύο ώρες και μισή στη θετική και τεχνολογική, και για το επαγγελματικό απολυτήριο.
Σκοπός και στόχοι της διδασκαλίας της ιστορίας και της γεωγραφίας σήμερα:
Στο νέο αιώνα, ο κόσμος έχει αλλάξει και οι απαιτήσεις της κοινωνίας έχουν εξελιχθεί. Το γαλλικό γυμνάσιο έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές και τα μαθήματα προσπαθούν να αφομοιώσουν τα επιτεύγματα της επιστημονικής και παιδαγωγικής έρευνας. Το γυμνάσιο είναι το τέλος της υποχρεωτικής φοίτησης. Στο τέλος των τεσσάρων χρόνων του όλοι οι μαθητές πρέπει να κατέχουν το « κοινό υπόβαθρο γνώσεων και δεξιοτήτων » , οι πρώτες βάσεις του οποίου έχουν αποκτηθεί στο δημοτικό.
I.Η διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας συνεισφέρει στην απόκτηση των γνώσεων και δεξιοτήτων του κοινού υποβάθρου, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην ανθρωπιστική μόρφωση και τις κοινωνικές και πολιτικές (με την έννοια της ιδιότητας του πολίτη) δεξιότητες, αλλά και αυτές που είναι κοινές σε όλα τα μαθήματα (κατοχή της γλώσσας, αυτονομία και πρωτοβουλία, τεχνικές πληροφόρησης και επικοινωνίας) καθώς και για την επιστημονική και τεχνολογική μόρφωση με την οποία πολλές συγκλίσεις είναι πιθανές.
II. Πέρα από το κοινό υπόβαθρο, η διδασκαλία της ιστορίας και γεωγραφίας, συνεισφέρει στην πραγματοποίηση των καθαυτού σκοπών και στόχων του Γυμνασίου.
Οι δύο αυτές διδασκαλίες προετοιμάζουν τους μαθητές να ζήσουν και να ενταχθούν στην κοινωνία και να ακολουθήσουν σπουδές σε διαφορετικές κατευθύνσεις. Αυτή η συνεισφορά βασίζεται στους πολιτισμικούς, διανοητικούς στόχους καθώς και σε αυτούς που αφορούν στην ιδιότητα του πολίτη, και οι οποίοι είναι απόρροια των δύο αυτών διδασκαλιών. Αυτοί είναι :
• Να μεταδίδουν στους μαθητές πολιτισμικές αναφορές, οι οποίες θα τους επιτρέψουν να τοποθετηθούν καλύτερα στο χρόνο, στον τόπο και σε ένα σύστημα δημοκρατικών αξιών και να συμβάλουν στη δόμηση μιας ταυτότητας πλούσιας, πολυδιάστατης και ανοικτής στην ετερότητα.
• Να τους παρέχουν θεμελιώδη διανοητικά εργαλεία για να αναλύσουν και να καταλάβουν τα ίχνη και τους τρόπους της ανθρώπινης δράσης, να σχηματίσουν κρίσεις τις οποίες να μπορούν να εκφράζουν προφορικά και γραπτά. Να συνεισφέρουν στο να τους μάθουν να εξασκούν το κριτικό τους πνεύμα και την ελευθερία σκέψης. Oι μαθητές πρέπει να κατανοούν τα σημαντικά σημεία παρά να συσσωρεύουν γνώσεις. Μέσα σε αυτή τη θεώρηση της ανάπτυξης του κριτικού πνεύματος είναι και η θέση που αποδίδεται στο έγγραφο-πηγή (document), χωρίς να παραμελείται η θέση της αφήγησης.
• Να τους παρέχουν επίσης τα μέσα για μία ατομική ολοκλήρωση ως προσωπικότητες και να τους προετοιμάζουν να συμπεριφερθούν ως πολίτες.
Ένα σχολικό μάθημα με παρελθόν, αλλά και μέλλον;
Το μάθημα ιστορίας – γεωγραφίας παραμένει συζευγμένο στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, αλλά στην τριτοβάθμια οι γεωγράφοι έχουν εκφράσει την επιθυμία της αυτονομίας των δύο γνωστικών αντικειμένων. Οι μεταρρυθμίσεις που εισήχθησαν τη δεκαετία του 1970, επιτρέπουν στους φοιτητές να εξειδικευτούν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μπορούν να πραγματοποιήσουν σπουδές στην ιστορία χωρίς πρακτικά να κάνουν γεωγραφία και αντίστροφα: τα συμβούλια των CAPES και των Agregations παραπονιούνται συχνά γι’αυτό το λόγο.
Στα συνέδρια που έχουν γίνει τα τελευταία χρόνια (Montpellier 1984 για την Ιστορία, Amiens 1991 για την Γεωγραφία, Παρίσι 2002 για την διδασκαλία ιστορίας-γεωγραφίας στο σχολείο), οι ιστορικοί και οι γεωγράφοι εκφράζουν τις σκέψεις τους αναφορικά με τις δύο επιστήμες, όποια και αν είναι η φύση τους (σχολική, πανεπιστημιακή, επιστημονική).
Σταχυολογούμε μερικά από τα επιχειρήματα που ελέχθησαν στο Συνέδριο του Παρισιού και που συνηγορούν υπέρ της διατήρησης της σύζευξης των δύο αυτών μαθημάτων.
• Ο χώρος και ο χρόνος είναι τα δύο αρχικά και ιδιαίτερα δεδομένα της εγγραφής ενός ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Αυτή η διπλή Καντιανή αναφορά έχει εξάλλου θρέψει τη γαλλική αντίληψη διδασκαλίας. Η διαχρονική διάσταση είναι αναμφισβήτητα πιο εξειδικευμένη στη γεωγραφική ανάλυση. Κατά συνέπεια είναι χρήσιμο ο ίδιος ο καθηγητής να διδάσκει την ιστορία και τη γεωγραφία. Το σημείο σύγκλισης δεν θα έπρεπε παρόλα αυτά να περιορίζεται στο σύγχρονο κόσμο. Είναι δίκαιο να επιχειρείται η γεωγραφική ανάλυση στο παρελθόν στο πλαίσιο παραδείγματος χάρη της μελέτης της βιομηχανικής επανάστασης.
Στη λειτουργία της επίδειξης των αλλαγών του σύγχρονου κόσμου, η ιστορία διαθέτει σταθερά ερείσματα στην γεωγραφία για να παρουσιάσει την εξέλιξη των χρήσεων, των διευθετήσεων και τον τρόπο απόκτησης των εδαφών. Η διατήρηση της σύζευξης αυτών των δύο σχολικών μαθημάτων δικαιολογείται εν τέλει στο μέτρο όπου η εκμάθηση της γεωγραφίας αναλαμβάνεται από τους ιστορικούς, οι οποίοι είναι, κατά πλειοψηφία, πεπεισμένοι συντελεστές αυτού του μαθήματος, αντίθετα ίσως από τους κοινωνιολόγους ή τους οικονομολόγους.
• Αυτή η σύζευξη έχει ως σκοπό, ιδιαίτερα, να εισάγει τους μαθητές της δευτεροβάθμιας στο σύνολο των κοινωνικών επιστημών που δεν τους διδάσκονται καθαυτά. Κατ’ αυτήν την έννοια, μπορεί να θεωρηθούν ως μία « προπαίδευση στις κοινωνικές επιστήμες ». Αυτή η σύζευξη δεν είναι καλή παρά στο μέτρο που κάθε σχολικό μάθημα διατηρεί την ταυτότητά του. Υπό αυτόν τον όρο η ιστορία και η γεωγραφία είναι επιδεκτικές να αλληλογονιμοποιηθούν, δια μέσου ενός συνεχούς διαλόγου πάνω στα θέματα με τα οποία απασχολούνται. Αυτές οι ανταλλαγές απόψεων επέτρεψαν παραδείγματος χάρη να εισαχθεί στο πρόγραμμα ιστορίας της δευτέρας λυκείου ( première), το ζήτημα της οργάνωσης του γαλλικού εδάφους και των μεταβολών του κατά τον 19o αιώνα. Εξάλλου από την πλευρά τους, οι γεωγράφοι εισάγουν στο εξής θέματα χρονικότητας στη σκέψη τους , όπως για παράδειγμα « οι χρόνοι του περιβάλλοντος ». Η σύζευξη της ιστορίας με τη γεωγραφία είναι έτσι τόσο πιο χρήσιμη, όταν βοηθάει κάθε μάθημα να προοδεύει.
• Μετά από μια περίοδο ερωτήσεων, η έννοια «των εδαφών » επέτρεψε να συμφιλιωθούν ιστορικοί και γεωγράφοι διά μέσου της μελέτης των χρήσεων και της μνήμης των τόπων αυτών. Για την επιβεβαίωση αυτής της συνάντησης η εκπόνηση συγκεντρωτικών προγραμμάτων φαίνεται σήμερα αναγκαία, είτε πρόκειται να μελετηθεί η παγκοσμιοποίηση, οι μεγάλες μεταναστεύσεις, η οικονομική και κοινωνική εξέλιξη, το περιβάλλον ή οι εδαφικές και κοινωνικές ανισότητες σε επίπεδο τόσο παγκόσμιο όσο και εθνικό κ.λ.π. Αυτή η διάσταση είναι προς εξερεύνηση μελλοντικά γιατί θα επιτρέψει την απόκτηση μιας πραγματικής παιδείας για όλους.
• Είναι απαραίτητο να ανατρέξει κανείς στη γεωγραφία για να αποκαταστήσει την χρονικότητα στο πνεύμα των μαθητών, ιδιαίτερα διά μέσου της μελέτης των τοπίων στην πρωτοβάθμια, όπως και η ιστορία της σύγχρονης εποχής έχει ανάγκη από την βοήθεια της γεωγραφίας και την καλύτερη κατανόηση της.
Υπάρχει κατά συνέπεια ο κίνδυνος ότι μία διάλυση αυτών των μαθημάτων σε ένα σύνολο που θα ονομάζεται «κοινωνικές επιστήμες » θα έχει ως αποτέλεσμα την εξάλειψη αυτής της μάθησης, εξάλειψη που δεν μπορεί να είναι παρά επιζήμια.
Ένα νέο ζήτημα προβληματίζει σήμερα τους πολιτικούς στη Γαλλία : αν, η διδασκαλία της ιστορίας, η οποία για πολύ καιρό επέτρεψε τη δόμηση των γάλλων πολιτών, οφείλει σήμερα « να αναλάβει τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής ταυτότητας, διδάσκοντας την ιστορία της Ευρώπης » . Αυτό το θέμα προέκυψε στο τέλος του περασμένου αιώνα, απόρροια της συνθήκης του Maastricht.
Σήμερα η γαλλική κοινωνία απευθύνει μεγάλα και ανανεωμένα αιτήματα από τη διδασκαλία της ιστορίας και της γεωγραφίας. Αυτά είναι: μεταβίβαση εθνικής κληρονομιάς, ευρωπαϊκή παιδεία , να λαμβάνονται υπόψη τα θρησκευτικά ζητήματα , δόμηση συλλογικής μνήμης και περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση.
Κατά τη σύγχρονη εξέλιξη τους, τα δύο μαθήματα έχουν επικυρώσει τις ιδιαιτερότητές τους, ιδιαίτερα όσον αφορά τις προβληματικές και τις μεθόδους. Η διατήρηση των δεσμών ανάμεσα στην ιστορία και τη γεωγραφία θεωρείται παρόλα αυτά αναγκαία και ευκταία από την γαλλική εκπαίδευση και κοινωνία.
O Xavier Darcos είπε, στον εναρκτήριο λόγο του στο συνέδριο του Παρισιού το 2002: « ( . ..) σε έναν κόσμο με μεταβλητά σύνορα, το μέλλον ανήκει περισσότερο από ποτέ σε αυτούς που έχουν τη μνήμη του χρόνου και τη γνώση του τόπου, το μέλλον ανήκει στους ιστορικούς και γεωγράφους. Αρμόζει ( . ..) σε σας, τους καθηγητές, να δώσετε τα κλειδιά στους μαθητές
σας ».
Βιβλιογραφία
• G. Bourdé, H. Martin, Les Écoles historiques, Seuil, 1983.
• Bulletin administratif du ministère de l’instruction publique (BAMIP), no 265, 1871
• CITRON, Suzanne, Chronique d’ une impossible réforme, Espace Temps, no 66-67,1998.
• Clés pour l’enseignement de l’histoire (Lycée), Scérén, CRDP DE L’ACADEMIE DE
VERSAILLES, Programmes 2002
• Garcia,P., Leduc.J., L’enseignement de l’histoire en France de l’Ancien Régime à nos jours,
Armand Colin, Paris 2004
• Historiens et Géographes, no 262.
• Joutard, Philippe, Une passion française:l’histoire, στο André Bruguière et Jacques Revel,
Histoire de la France, Choix culturels et mémoire, Paris, Seuil.1993.
• Levasseur,E., L’Etude et l’enseignement de la géographie, 1872.
• Nora, Pierre, Lieux de mémoire, Paris, Gallimard, 1984.
• Pasquier J.B. Étude et enseignement de la géographie en France, Revue pédagogique,
Delagrave, Paris, 1884
• Prost, Antoine, L’enseignement en France, 1800-1967, Paris, Armand Colin, 1968.
• Programmes et instructions, Collèges, CNDP, 1985,2008.
• Πρακτικά του Συνεδρίου « Η εκμάθηση της ιστορίας και της γεωγραφίας στο σχολείο »,
Γενική Διεύθυνση σχολικής διδασκαλίας, Παρίσι 12-14 Δεκεμβρίου 2002, Υπουργείο
Εθνικής Παιδείας., (Αctes de la DESCO Sceren – CNDP, 2003).
• Scheibling, Qu’est-ce que la géographie? Hachette, 1994,