Γ.Σεφέρης-Τελευταίος Σταθμός
Ο προφητικός λόγος του Σεφέρη και η επαλήθευσή του στη σύγχρονη τραγική πραγματικότητα
Η ποίηση του Σεφέρη, έχοντας ως αφόρμηση γεγονότα και ερεθίσματα μιας άλλης εποχής – όπως το ποίημα «Ο Τελευταίος Σταθμός»- φαντάζει σήμερα τόσο επίκαιρη με τη σύγχρονη πραγματικότητα.
Βαθύς γνώστης της ιστορίας αλλά και των μύθων, με τους οποίους οι αρχαίοι προσπαθούσαν να ερμηνεύσουν δυσεπίλυτα προβλήματα ή και να φορτώσουν δικές τους αδυναμίες ,ο ποιητής εστιάζει στην ανθρώπινη φύση- σαν επαΐων της ψυχολογίας και του υποσυνειδήτου του ανθρώπου – ,στηλιτεύει τα πάθη ,τη δίψα για αξιώματα και εξουσία, διατυπώνει ερωτήματα και ανησυχεί για τη μοίρα και την πορεία του σύγχρονου ανθρώπου.
Στον «Τελευταίο Σταθμό» ο Σεφέρης βρίσκεται στο Σαλέρνο της Ιταλίας, στο λιμάνι της Cava dei Tirreni, όπου μαζί με τα μέλη της ελληνικής κυβέρνησης που σχηματίστηκε στο Κάιρο – πολιτικούς και άλλους υπηρεσιακούς παράγοντες – περιμένουν την άδεια των Άγγλων, για να επιστρέψουν στην πατρίδα.
Ο ποιητής ως υπάλληλος του διπλωματικού σώματος1 παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς τις δολοπλοκίες , τις διπλωματικές εξελίξεις και τις προσπάθειες στο Κάιρο της ελληνικής κυβέρνησης για επικράτηση σε συνεργασία με τους ξένους παράγοντες. Επιστρέφουν στην Ελλάδα, όταν πια έχει παρέλθει ο κίνδυνος και η ταραχή του πολέμου (17/10/1944),κάποιοι έτοιμοι να αναλάβουν καινούργιους θώκους και αξιώματα ,χωρίς πραγματικά να τα αξίζουν.
Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσαν.
Τ’ αλφαβητάρι των άστρων που συλλαβίζεις
όπως το φέρνει ο κόπος της τελειωμένης μέρας
και βγάζεις άλλα νοήματα και άλλες ελπίδες,
πιο καθαρά μπορείς να το διαβάσεις …..
Κι όμως χτες βράδυ εδώ, σε τούτη τη στερνή μας σκάλα
όπου προσμένουμε την ώρα της επιστροφής μας να χαράξει
σαν ένα χρέος παλιό, μονέδα που έμεινε για χρόνια
στην κάσα ενός φιλάργυρου, και τέλος
ήρθε η στιγμή της πλερωμής κι ακούγονται
νομίσματα να πέφτουν στο τραπέζι,
σε τούτο το τυρρηνικό χωριό, πίσω από τη θάλασσα του Σαλέρνο
πίσω από τα λιμάνια του γυρισμού, στην άκρη
μιας φθινοπωρινής μπόρας, το φεγγάρι
ξεπέρασε τα σύννεφα…
Σιωπές αγαπημένες της σελήνης
Το ποίημα αρχίζει με μια διαπίστωση, προερχόμενη από εμπειρίες και προσωπικά βιώματα. Ο ποιητής εξομολογείται ότι λίγες φεγγαρόφωτες νύχτες του άρεσαν- λίγες ήταν τόσο φωτεινές και καθαρές, έτσι ώστε να μη λαθέψει , ούτε να παραπλανηθεί στις επιλογές και στις αποφάσεις του. Και στην «Ελένη» τονίζει τον παραπλανητικό ρόλο του φεγγαριού που αποκρύπτει την αλήθεια και με το λιγοστό φως του οδηγεί σε λανθασμένες κατευθύνσεις. Αντίθετα, ο έναστρος ουρανός που μοιάζει με αλφαβητάρι, κατάλληλο για ανάγνωση δίνει στο τέλος της ημέρας πιο σαφείς οδηγίες και αληθινές απαντήσεις στους προβληματισμούς. Εξάλλου, η νύχτα αποτελεί και για τον ποιητή χρόνο περισυλλογής και απολογισμού των δρώμενων της ημέρας και του σύμπαντος βίου.
Τέτοια ήταν και η χθεσινή νύχτα της εξορίας των πολιτικών παραγόντων στον τελευταίο σταθμό , που θα τους οδηγούσε πίσω στην πατρίδα. Η επιστροφή αυτή ηχεί σαν τον ήχο των παλιών κερμάτων2 στην κασέλα ενός φιλάργυρου ,που με προσοχή και πάθος φυλάει τα χρήματά του. Μοιάζει με οφειλόμενο από παλιά χρέος και τώρα ήρθε η ώρα της πληρωμής ,της ανταμοιβής της επιστροφής στην πατρίδα. Οι στίχοι αυτοί ολοκληρώνουν παρακάτω το νόημά τους σε συνδυασμό με τους στίχους 45 & 51 (ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων & σφύριγμα του κέρδους).
Εκεί ,λοιπόν, στο τέλος μιας φθινοπωρινής μπόρας ,το φεγγάρι νικώντας τα σύννεφα , ρίχνει το ασημένιο του φως στα σπίτια της αντίπερα όχθης – ο πόλεμος πέρασε , η ειρήνη επικράτησε και η γαλήνη βασιλεύει στα σπίτια των ανθρώπων- .
Το φεγγάρι φέρνει στο νου του ποιητή στίχους από το Λατίνο ποιητή Βιργίλιο3
«Σιωπές αγαπημένες της σελήνης» ο στίχος συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε πρώτη και δεύτερη στροφική ενότητα, προωθεί το συνειρμό , ενώ με τον αργόσυρτο ρυθμό του δίνει έναν μελαγχολικό τόνο στο ποίημα.
Είναι και αυτός ένας ειρμός της σκέψης, ένας τρόπος
ν’ αρχίσεις να μιλάς για πράγματα που ομολογείς
δύσκολα, σε ώρες που δεν βαστάς, σε φίλο
που ξέφυγε κρυφά και φέρνει
μαντάτα από το σπίτι κι από τους συντρόφους,
και βιάζεσαι ν’ ανοίξεις τη καρδιά σου
μη σε προλάβει η ξενιτιά και τον αλλάξει.
Ερχόμαστε απ’ την Αραπιά, την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη
τη Συρία, το κρατίδιο της Κομμαγηνής πού ΄σβησε σαν το μικρό λυχνάρι
πολλές φορές γυρίζει στο μυαλό μας…
Ερχόμαστε απ’ την άμμο της έρημος απ΄ τις θάλασσες του Πρωτέα,
ψυχές μαραγκιασμένες από δημόσιες αμαρτίες,
καθένας κι ένα αξίωμα σαν το πουλί μες το κλουβί του.
Το βροχερό φθινόπωρο σ’ αυτή τη γούβα
κακοφορμίζει την πληγή του καθενός μας
ή αυτό που θά’ λεγες αλλιώς, νέμεση μοίρα
ή μονάχα κακές συνήθειες, δόλο και απάτη,
ή ακόμα ιδιοτέλεια να καρπωθείς το αίμα των άλλων.
Εύκολα τρίβεται ο άνθρωπος μες τους πολέμους,
ο άνθρωπος είναι μαλακός, ένα δεμάτι χόρτο,
χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος
μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας
και πόδια που θα τρέχανε στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους.
Ο άνθρωπος είναι μαλακός και διψασμένος σαν το χόρτο,
άπληστος σαν το χόρτο, ρίζες τα νεύρα του κι απλώνουν,
σαν έρθει ο θέρος προτιμά να σφυρίξουν τα δρεπάνια σ’ άλλο χωράφι∙
σαν έρθει ο θέρος άλλοι φωνάζουνε για να ξορκίσουν το δαιμονικό
άλλοι μπερδεύονται μες στ’ αγαθά τους, άλλοι ρητορεύουν.
Αλλά τα ξόρκια τα’ αγαθά τις ρητορείες,
σαν είναι οι ζωντανοί μακριά, τι θα τα κάνεις;
Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα;
Μην είναι αυτό που μεταδίνει ζωή;
Καιρός του σπείρειν, καιρός του θερίζειν.
Η δεύτερη ενότητα ξεκινά με μια εξομολόγηση και ένα άγχος να προλάβει να εκμυστηρευτεί, να εμπιστευθεί σκέψεις και συναισθήματα σ’ ένα φίλο που έρχεται από την πατρίδα, φέρνοντας ειδήσεις για αγαπημένα πρόσωπα. Ο φίλος είναι αγνός, καθαρός, ειλικρινής ,αμόλυντος και ο ποιητής βιάζεται να τον κάνει κοινωνό σκέψεων και συναισθημάτων ,πριν η σκληρή πραγματικότητα και οι παγίδες (σειρήνες) της ξενιτιάς διαβρώσουν το χρηστό ήθος του.
Ακολουθεί ένας κατάλογος με χώρες# στις οποίες Έλληνες ,κατά την περίοδο της Κατοχής, βρήκαν καταφύγιο ,ενώ παράλληλα ο ποιητής εκφράζει την ανησυχία του για την τύχη της Ελλάδας, μήπως χαθεί από το χάρτη σαν το αρχαίο κρατίδιο της Κομμαγηνής#. Μήπως ο ελληνισμός ,ένδοξος κάποτε για τον πολιτισμό και τη σοφία του στις τέχνες , τις επιστήμες και τα γράμματα ,τώρα περιέλθει στην αφάνεια και την ασημαντότητα παρά το αλλοτινό του μεγαλείο.
Στο στίχο 38 ο ποιητής επαναλαμβάνει «ερχόμαστε από τις θάλασσες του Πρωτέα», από τ’ ακροθαλάσσι του Πρωτέα#, στίχος που παραπέμπει στην «Ελένη» του Ευριπίδη και του Σεφέρη. Κατόπιν προσθέτει το χαρακτηρισμό «μαραγκιασμένες ψυχές» των αυτοεξόριστων Ελλήνων, ψυχές μαραμένες από τις δημόσιες αμαρτίες και αδικίες που διέπραξαν με γνώμονα την εξυπηρέτηση του προσωπικού τους συμφέροντος. Παγιδευμένοι μέσα στις φιλοδοξίες και τα πάθη τους , εγκλωβισμένοι σαν ένα πουλί στο κλουβί ,ζουν με το άγχος της απόκτησης αξιωμάτων , ξοδεύοντας τις δυνάμεις τους-κυρίως τις ψυχικές- σε δολοπλοκίες , απάτες και τεχνάσματα. Δεν διστάζουν να εκμεταλλευτούν καταστάσεις, να παραγκωνίσουν ανθρώπους άξιους , για να καρπωθούν οι ίδιοι δόξα και αγαθά. Ο Σεφέρης ,και ο ίδιος παγιδευμένος στη θέση του στο διπλωματικό σώμα, χωρίς περιθώρια αντίδρασης, παρακολουθεί από πολύ κοντά όλα όσα διαδραματίζονται, τα οποία απεικονίζουν ανάγλυφα την εικόνα σήψης και διαφθοράς που επικρατεί στον πολιτικό τομέα της χώρας. Αλλά και οι πολίτες βιώνουν μια προβληματική κατάσταση, αφού εμπιστεύθηκαν την τύχη της πατρίδας σε ανθρώπους που υπηρετούν όχι το δημόσιο καλό , αλλά το προσωπικό συμφέρον. Πολιτικοί φερέφωνα και πειθήνια όργανα των συμμάχων που υποδεικνύουν λύσεις. Σαν συνέπεια της προηγούμενης αρρωστημένης κατάστασης ,οι πληγές τους (αδυναμίες, ελαττώματα, μικρότητες) παραμένουν ανοιχτές αναλαμβάνοντας το ρόλο της θείας δίκης που, σαν τιμωρός, διψά να αποκαταστήσει τη νέμεση και την ηθική τάξη.
Ο άνθρωπος είναι μαλακός σαν χόρτο7 , αδύναμος χαρακτήρας, επιρρεπής στο κακό, ευεπίφορος στην αδικία και στις υλικές απολαύσεις. Η απληστία τον χαρακτηρίζει και γίνεται άρπαγας των αγαθών και των θυσιών των άλλων. Κάποιοι έρχονται στην πατρίδα, με σκοπό να καταλάβουν όσα περισσότερα δύνανται, αδιαφορώντας γι’ αυτούς που έμειναν, πολέμησαν, αντιμετώπισαν τον κίνδυνο και «κέρδισαν» δόξα και υστεροφημία. Αυτών τα κίνητρα ήταν υψηλής αξίας, κινήθηκαν από ειλικρινή αγάπη για την πατρίδα και την ελευθερία. Αντίθετα, οι «επαναπατριζόμενοι» λειτουργούν βάσει σχεδίου και δόλου , καιροσκόποι και τυχοδιώκτες προστατεύουν εγωιστικά τον εαυτό τους και τα συμφέροντά τους, προτιμούν το θάνατο των άλλων, που θα εξασφαλίσει τη δική τους σωτηρία και υλική ευμάρεια.
Μπροστά στον πόλεμο και τη συμφορά ο ποιητής τονίζει ότι υπάρχουν κατηγορίες ανθρώπων και αντιδράσεων , κάτι ανάλογο που υποστήριξε ο Καζαντζάκης ότι συμβαίνει απέναντι στο «δέος»8 Οι άνθρωποι ,λοιπόν, αντιδρούν διαφορετικά άλλοι πανικόβλητοι φωνάζουν ,για να τρομάξουν και να απομακρύνουν το κακό ,άλλοι περιστοιχίζονται από τα αγαθά τους, νιώθοντας ευχαρίστηση και ασφάλεια από την ποσότητα# ,άλλοι αρκούνται σε ρητορείες και μεγάλα λόγια, χωρίς ,όμως , αντίκρισμα. Ιδιαίτερα ,όταν απουσιάζουν οι ζωντανοί άνθρωποι προς τους οποίους απευθύνονται. Η μόνη επιλογή που καταξιώνει τελικά τον άνθρωπο και τις αξίες είναι η απόφαση και η τόλμη να παλέψει, να προβάλει αντίσταση κατά του εχθρού ,όποιος και αν είναι αυτός. Όλα αυτά, βέβαια, προσλαμβάνουν αξία ,αποκτούν νόημα ,όταν οι άνθρωποι είναι εκεί και είναι ζωντανοί.
Στο κρίσιμο αυτό σημείο ο ποιητής , όπως και στην «Ελένη 9» του ,διατυπώνει έναν προβληματισμό: Μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα ;Μην είναι αυτό που μεταδίδει τη ζωή; Τι είναι ο άνθρωπος , μήπως δημιουργός ζωής, μήπως τεχνίτης του καλού , μήπως οραματιστής ειρήνης; Ο καιρός θα δείξει την πραγματική υπόσταση του ανθρώπου μέσα από τη στάση του και τις επιλογές του. Αυτή θα είναι η ανταμοιβή του.
«Καιρός του σπείρειν , καιρός του θερίζειν»10 Στίχος που θυμίζει παραβολή εκκλησιαστικών κειμένων με σημασία γνωμικού. Ο χρόνος θα δείξει την αληθινή ταυτότητα του ανθρώπου. Όποια είναι η στάση και η προσφορά του ατόμου , τέτοια θα είναι και η ανταμοιβή του. Αν «σπείρει» μίση ,πάθη ,διαμάχες και διαφορές , θα «θερίσει» αναστάτωση , συμφορές, διχόνοια και πολέμους. Αντίθετα, αν «σπείρει» αγάπη, ορθή σκέψη και ενότητα, θα «θερίσει» ομόνοια, πρόοδο και αλληλεγγύη. Ο άνθρωπος ικανός για το καλό ,αλλά και πρόξενος του κακού και της συμφοράς. Επιλέγει την ειρήνη και την πρόοδο, την ευημερία και την ευτυχία των ανθρώπων, ταυτόχρονα , όμως , μπορεί και απεργάζεται πολέμους , μίση και δυστυχία .
Στο στίχο 47 (ο άνθρωπος είναι μαλακός , ένα δεμάτι χόρτο) ο ποιητής αναφέρεται στην ευάλωτη φύση του ανθρώπου , στο στίχο 52 είναι μαλακός και διψασμένος ,ενώ στο στίχο 53 κορυφώνεται η ένταση, αφού προστίθεται και το χαρακτηριστικό της απληστίας. Έχουμε δηλαδή ένα κρεσέντο εννοιών, μια προϊούσα ένταση που σκοπό έχει να καταδείξει το «μεγαλείο» στο οποίο μπορεί να φθάσει ο άνθρωπος. Δέσμιος, μάλιστα, των παθών του χρησιμοποιεί όλες τις αισθήσεις του , για να απολαύσει τα υλικά αγαθά και για να κορέσει τις επιθυμίες του.
Προεξάρχοντα ρόλο στις αισθήσεις δίνει ο ποιητής και στην «Ελένη» , όπου ο Τεύκρος , προκειμένου να πείσει για την αλήθεια των λόγων του, επιστρατεύει τις αισθήσεις της όρασης, της αφής και της ακοής. Εδώ «χείλια και δάχτυλα που λαχταρούν ένα άσπρο στήθος ,μάτια που μισοκλείνουν στο λαμπύρισμα της μέρας και πόδια που θα έτρεχαν και στο παραμικρό σφύριγμα του κέρδους» πρωταγωνιστούν η γεύση, η αφή , η όραση και η ακοή .Όλες οι αισθήσεις κινητοποιούνται, για να φωτίσουν καλύτερα τις αδύναμες πτυχές του ανθρώπινου χαρακτήρα. Ανάμεσα σ’ αυτές η απληστία και η επιδίωξη ύψιστου ατομικού κέρδους. Στο στίχο 44 με την αναφορά στο «δόλο και απάτη» ο ποιητής δανείζεται σκέψεις και λέξεις από το Μακρυγιάννη, «τον αγράμματο διδάσκαλο του γένους», όπως ο ίδιος τον αποκαλεί. Φαίνεται πως οι δολοπλοκίες και τα τεχνάσματα αποτελούν «διαχρονικό φαινόμενο και μόνιμη επιδίωξη του ανθρώπου».
Επίσης ,αξίζει να σημειωθεί το παιχνίδι του ποιητή με τη λέξη «σφύριγμα», ειδοποιεί δηλαδή για το κέρδος, αλλά και προειδοποιεί για το επερχόμενο κακό «σφύριγμα δρεπανιού» που οδηγεί στο θάνατο.
Πάλι τα ίδια και τα ίδια, θα μου πεις, φίλε.
Όμως τη σκέψη του πρόσφυγα τη σκέψη του αιχμαλώτου
τη σκέψη του ανθρώπου σαν κατάντησε κι αυτός πραμάτεια
δοκίμασε να την αλλάξεις, δεν μπορείς. ..
Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν
το πεύκο, και τον βλέπεις είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια,
νύχτες και νύχτες είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς το δείχνουν
οι στατιστικές,ετούτα ρίζωσαν μες το μυαλό και δεν αλλάζουν
ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα
που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση
κι αυτά καρφώνουνται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν
δρασκελώντας λεύγες και λεύγες,
ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας,
κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει,
στάζει τη μέρα, στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος.
Στην τρίτη ενότητα ο ποιητής μιλά από την πλευρά των τραγικών θυμάτων του πολέμου, ενός αιχμαλώτου ή ενός πρόσφυγα που βρίσκεται μακριά από την πατρίδα του. Ενός ανθρώπου ,χωρίς εστία, χωρίς ταυτότητα που λογαριάζεται και εκτιμάται μόνο σαν εμπόρευμα. Μια απέραντη ανησυχία για την τύχη της θα τον κατέτρωγε , μήπως χαθεί ο τόπος που γεννήθηκε , μήπως οι άνθρωποι φορτωμένοι σε τρένα – κατοχικές εικόνες και μνήμες που παραπέμπουν στην σκληρή πραγματικότητα- ή σε σαπιοκάραβα χαθούν και εκείνοι. Σκέψεις μαύρες και αλγεινές πολλαπλασιάζονται σαν παραφυάδες και κατακλύζουν το μυαλό και την ψυχή από φόβο κ αγωνία. Εικόνες σκοτωμένων φίλων και αγαπημένων προσώπων που αντιστάθηκαν ,αλλά δεν τα κατάφεραν να κερδίσουν τη ζωή ,κέρδισαν ,όμως την τη δόξα και την αιωνιότητα στο μυαλό και την καρδιά των ανθρώπων.
Μήπως και ο ίδιος δεν έχασε πατρίδα, την όμορφη Σμύρνη, μήπως και ο ίδιος δεν κατακλύζεται από εικόνες νοσταλγίας , λύπης , πόνου για τα αγαπημένα του πρόσωπα;
Και στην «Ελένη» με αφορμή το κελάηδημα του αηδονιού στην Κύπρο λίγο πριν ξεσπάσει ο αγώνας για την ελευθερία των Κυπρίων από την αγγλική κατοχή, έρχονται «στη νυχτωμένη μνήμη βήματα και χειρονομίες- φιλήματα» αγαπημένων προσώπων που δε θα γυρίσουν.
Απευθυνόμενος , λοιπόν, σ’ ένα φίλο – ή στον ίδιο τον εαυτό του, εσωτερικός μονόλογος –παραδέχεται ότι του μιλά με μεταφορές και παρομοιώσεις ,γιατί έτσι τα λόγια του φαντάζουν λιγότερο οδυνηρά , οι αναμνήσεις λιγότερο επώδυνες , αφού ο μεταφορικός λόγος απαλύνει και ανακουφίζει λίγο τον πόνο. Η φρίκη ,βέβαια , του πολέμου και οι σκληρές εικόνες δεν μπορούν να εξωραϊστούν ,ούτε τα δεινά και οι πληγές να εξαφανιστούν – σαν να μην τα έζησαν ποτέ- , αλλά οι αναμνήσεις είναι παρούσες, τα βιώματα ζωντανά και ανεξάλειπτα κι ο πόνος κάθε μέρα και νύχτα# δηλητηριάζει την ψυχή. Είναι ο «μνησιπήμων# πόνος», αυτός που θυμίζει «οικεία κακά» .
Η χρήση του β’ ενικού προσώπου του ρήματος , της προσωπικής αντωνυμίας και η κλητική προσφώνηση δίνουν την εντύπωση μιας συνομιλίας, ενός υποθετικού διαλόγου που διεξάγεται ανάμεσα στον ποιητή και σ ‘ένα φίλο# (θα μου πεις φίλε , κι α σου μιλώ).
Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες : ο Μιχάλης
που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο
ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη
που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία,
ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας, ” Στα σκοτεινά πηγαίνουμε, στα σκοτεινά προχωρούμε…”
Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.
Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν.
Cava del Tirreni, 5 Οκτωβρίου ¨44
Η τελευταία στροφική ενότητα αφιερώνεται στους πρωταγωνιστές του αγώνα, στους πραγματικούς ήρωες , που έδωσαν ψυχή και σώμα για την ελευθερία και τη σωτηρία της πατρίδας. Με μια ανυπομονησία και λαχτάρα, αυτό υποδηλώνει η επανάληψη του ρήματος (να μιλήσω )βιάζεται να αποτίσει φόρο τιμής στους ήρωες. Αφού παρουσίασε τις άλλες κατηγορίες ανθρώπων # ,τώρα καταπιάνεται με εκείνους που, χωρίς υποσχέσεις για ανταλλάγματα , δίνουν τη ζωή τους για το καλό του κοινωνικού συνόλου , για τις αξίες και τα ιδανικά. Ο αγώνας είναι άνισος, αβέβαιος ,σκοτεινός τόσο για τους ήρωες όσο και για την τύχη και το μέλλον της Ελλάδας. Σκοτεινός ,
αφού τα κίνητρα και οι βλέψεις σημαντικών παραγόντων είναι άγνωστα , επισφαλή και επικίνδυνα. Σκοτεινός ,όπως η επιβολή συσκότισης στα χρόνια της κατοχής , για την αποφυγή συναθροίσεων και οργάνωσης συνωμοσίας κατά του εχθρού ή για την προστασία των ίδιων των πολιτών (η φωτισμένη περιοχή συχνά γίνεται στόχος βομβαρδισμών).
Ο Μιχάλης ,πρόσωπο υπαρκτό που περιέθαλψε η Μαρώ Ζάννου , σύζυγος του ποιητή σαν εθελόντρια νοσοκόμα# ,αγνοώντας τα τραύματά του και τον πόνο βαδίζει αποφασιστικά προς τη μάχη για την πατρίδα.
«Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά» στίχος με γνωμικό χαρακτήρα και ανυπολόγιστη αξία, που αντικατοπτρίζει το μεγαλείο της αυτοθυσίας και της αυταπάρνησης των ηρώων.
«Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν» . Το μοτίβο του φεγγαριού# ,όπως εμφανίστηκε στους στίχους 1,7,20,21,23,96 κλείνει κυκλικά την ποιητική σύνθεση με αναφορά στο παρόν (αρέσαν → αναφορά στο παρελθόν, τώρα πια έχοντας κάνει τον απολογισμό του καταλήγει σε αυτή τη διαπίστωση .Λίγες φεγγαρόλουστες βραδιές θυμάται ευχάριστα ,φέρνοντας συνειρμικά στο μυαλό του ευχάριστα γεγονότα και αγαπημένα πρόσωπα.
Φθάνοντας στο τέλος του ποιήματος στη δήλωση του τόπου και την ημερομηνία γραφής (Cava dei Tirreni ,5 Οκτωβρίου ’44) βλέπουμε καθαρά την αφορμή της ποιητικής δημιουργίας και την πρόθεσή του να μιλήσει για αληθινούς ήρωες. Εξάλλου ,ανησυχεί για την τύχη της Ελλάδας , αφού η επιστροφή κενόδοξων και επικίνδυνων ατόμων της αυτό-εξόριστης κυβέρνησης δε διασφαλίζει την ειρήνη και την ευημερία του τόπου. Και οι φόβοι του επιβεβαιώθηκαν ,αφού το τέλος του πολέμου διαδέχτηκε ο Εμφύλιος…
Μια σύγκριση με την «Ελένη»
Το «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’» είναι αφιερωμένο στο νησί της Κύπρου την περίοδο που οι Κύπριοι προετοίμαζαν τον αγώνα τους κατά της αγγλικής κατοχής. Ο ποιητής επισκέφτηκε την Κύπρο το 1953 & 1954.Το 1955 άρχισε ο αγώνας των Κυπρίων για την ελευθερία, τη δικαιοσύνη και την αυτοδιάθεση του κυπριακού λαού. Ο ποιητής γοητευμένος από τις φυσικές ομορφιές του νησιού ,έχοντας ,όμως, ως κίνητρο την ανησυχία και την αγωνία για την τύχη του λαού και την εξέλιξη του πολέμου , συνθέτει την «Ελένη» βασισμένος σε δύο μύθους: την Ελένη του Ευριπίδη και το μύθο του Τεύκρου ,που διώχτηκε από τον πατέρα του, Τελαμώνα, μακριά από την πατρίδα του , τη Σαλαμίνα. Παρακολουθώντας από κοντά λόγω της διπλωματικής του θέσης τις φάσεις του αγώνα ,διαπιστώνει την πίκρα και την απογοήτευση των ανθρώπων που για μια ακόμα φορά επιλέγουν σαν λύση τον πόλεμο. Προδομένοι από την υποκριτική στάση των «συμμάχων», οι οποίοι στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο τάχθηκαν στο πλευρό την Ελλήνων, ενώ, τώρα, αντιμάχονται τον κυπριακό λαό , συνειδητοποιούν τα λάθη του παρελθόντος και τη ματαιότητα κάθε πολέμου.
· Αρχικά και στα δύο ποιήματα ουσιώδους σημασίας είναι τα ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου στον «Τελευταίο Σταθμό» -μήπως ο άνθρωπος είναι άλλο πράγμα; μην είναι αυτό που μεταδίνει ζωή;- ενώ στην «Ελένη» για την ύπαρξη του θεού – τ’ είναι θεός,; τι μη θεός ;και τι τ΄ ανάμεσό τους; -.
· Μάταιος είναι κάθε πόλεμος ,αφού τραγικά θύματα μετρούν και οι δύο πλευρές του πολέμου, νικητές και νικημένοι. Την άθλια μορφή του πολέμου σχολιάζει και στον «Τελευταίο Σταθμό» , βλέποντας τον πόλεμο από την πλευρά των αιχμαλώτων, των τραυματιών ,των νεκρών αλλά και των ζωντανών , που εξαιτίας της αδυναμία και της φιλοδοξίας τους διαφθείρει και διαβρώνει την ανθρώπινη προσωπικότητα. Η μόνη διαφορά είναι ότι εκεί μιλά για «πραγματικούς ήρωες» ,ενώ στην «Ελένη» δεν αναφέρεται, ούτε εξυμνείται πουθενά το ηρωικό στοιχείο ,μόνο καταγράφεται ζωντανά ο τραγικός απολογισμός του πολέμου.
· Ακόμα, το στοιχείο της φύσης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ποίηση του Σεφέρη# ,αφού προσλαμβάνει βιωματικό χαρακτήρα και είναι στενά συνυφασμένο με την ύπαρξη του ανθρώπου. Η θάλασσα, το αηδόνι ,οι ποταμοί , τα φυλλώματα των δέντρων , η έρημος και άλλες αναφορές στα στοιχεία της φύσης επιτελούν ένα συγκεκριμένο ρόλο.
· Αλλά και το φεγγάρι , αγαπημένο μοτίβο της ποιητικής δημιουργίας του Σεφέρη στην «Ελένη» με το λιγοστό φως του παραπλανά τους ανθρώπους και τους καθοδηγεί σε εσφαλμένες επιλογές και κρίσεις με ολέθριες συνέπειες .Γι’ αυτό στον «Τελευταίο Σταθμό» ,«λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μου αρέσουν», φεγγαρόφωτες βραδιές καθαρές , που δεν ανασύρουν από τη μνήμη και την ψυχή δυσάρεστες καταστάσεις και επώδυνες αναμνήσεις.
· Τέλος, στον «Τελευταίο Σταθμό» αναλύει την ανθρώπινη προσωπικότητα ,
· που εύκολα διαφθείρεται από φιλοδοξίες και δίψα για αξιώματα και εξουσία, ενώ στην «Ελένη» ο ποιητής μέσα από εύστοχα ερωτήματα και καίριους προβληματισμούς καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η ανθρώπινη φύση δεν πρόκειται να αλλάξει, κάτι ανάλογο που υποστήριξε και ο αλιμούσιος ιστορικός, Θουκυδίδης. Μέσα από την μυθολογία και τα ιστορικά γεγονότα διαβλέπει την αρνητική πορεία του ανθρώπου –όπως πίστευε και ο Ησίοδος# στη φθορά του ανθρώπινου γένους – ενώ ταυτόχρονα, αντιλαμβάνεται ότι τα διδάγματα του παρελθόντος και η σοφία της ιστορίας αδυνατούν να κατευνάσουν τα πάθη του και να νικήσουν τα συμφέροντα, μια διαχρονική απαξία!
Μέσα από την ποίηση του Γ. Σεφέρη βλέπουμε να περνά ο αρχαίος ελληνικός κόσμος και ο αξεπέραστος πολιτισμός του , οι περιπέτειες και τα βάσανα της ελληνικής φυλής , η μοναξιά και η ερημιά του σύγχρονου ανθρώπου – κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο «Βασιλιά της Ασίνης» – που μάταια αναζητά μια λύση ,μια ηρωική έξοδο ,μια κάθαρση….
Ο Αριστοτέλης στην «Ποιητική» του υποστήριξε ότι : «ἡ ποίησις φιλοσοφικώτερον τῆς ἱστορίας». Αν ακολουθούσαμε την προτροπή του ,θα μπορούσαμε ,σήμερα σ’ αυτούς τους χαλεπούς καιρούς , να αντλήσουμε από την ποίηση αισιοδοξία, ελπίδα , υπερηφάνεια για το ένδοξο παρελθόν μας και ,γιατί όχι, αν αφουγκραστούμε τα ποιήματα με προσοχή ,με σεβασμό και ευαισθησία , να ανακαλύψουμε τρόπους αντιμετώπισης και επίλυσης των προβλημάτων ,που ταλανίζουν τη σύγχρονη , απρόσωπη και χωρίς προσανατολισμό ,αξίες και όραμα κοινωνία…. Γιατί και η ποίηση , διδάσκει, παρηγορεί ,τέρπει και συμβουλεύει. Αρκεί να θέλουμε να ακολουθήσουμε τις συμβουλές της …!
Ενδεικτικὴ Βιβλιογραφία
· Ἀργυρίου, Ἀλέκος, Δεκαεπτὰ Κείμενα γιὰ τὸν Γ. Σεφέρη (Ἀθήνα, Καστανιώτης 1986)
· Βαγενᾶς, Νάσος, Ὁ ποιητὴς καὶ ὁ χορευτής. Μιὰ ἐξέταση τῆς ποιητικῆς καὶ τῆς ποίησης τοῦ Σεφέρη (Ἀθήνα , Κέδρος 1979)
· Γαραντούδης Ευριπίδης,Τάκης Καγιαλής , Ο Σεφέρης για νέους αναγνώστες
(Ίκαρος 2008)
· Δασκαλόπουλος, Δημήτρης, Ἐργογραφία Σεφέρη 1931-1979 (Ἀθήνα, Ἐλιά 1979)
· Διαβάζω, τεύχη 142 (1986), 410 (2000)
· Καζαντζάκης Ν., Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά
· Καραντώνης, Ἀνδρέας,Ὁ ποιητὴς Γιῶργος Σεφέρης (Ἀθήνα, Παπαδήμας 1931 πολλὲς ἐπανεκδόσεις)
· Keeley, Edmund (1982). Συζήτηση με τον Γιώργο Σεφέρη /μτφρ. Λ. Κάσδαγλη (Αθήνα, Άγρα 1982)
· Πολίτης, Λίνος, Ἱστορία τῆς Νεοελληνικῆς Λογοτεχνίας, (Ἀθήνα: Μορφωτικὸ Ἵδρυμα Ἐθνικῆς τραπέζης 1998)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Δοκιμὲς τ. Α´ (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1999)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Δοκιμὲς τ. Β´ (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1999)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Δοκιμὲς τ. Γ´ (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1984)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Μέρες Α´ 1925-1931 (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1984)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Μέρες Β´ 1931-1934 (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1984)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Μέρες Γ´ 1934-1940 (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1977)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Μέρες Δ´ 1940-1944 (Ἀθήνα, Ἴκαρος 1977)
· Σεφέρης, Γιῶργος, Ποιήματα (Ἀθήνα, Ἴκαρος 2000)
· Γιώργος Σεφέρης Αφιέρωμα ,Βιβλιοθήκη της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων (Μεταίχμιο , Πρώτη έκδοση Απρίλιος 2003)
· Σεφέρης, Γιῶργος καὶ Κωνσταντῖνος Τσάτσος, Ἕνας διάλογος γιὰ τὴν ποίηση (Ἀθήνα, Ἑρμῆς 1988)
· Τσάτσου, Ἰωάννα, Ὁ ἀδερφός μου Γιῶργος Σεφέρης (Ἀθήνα, Ἑστία 1973)
· Vitti, Mario, Φθορὰ καὶ Λόγος. Εἰσαγωγὴ στὴν ποίηση τοῦ Γιώργου Σεφέρη (Ἀθήνα, Ἑστία 1978)
Σημειώσεις
1 Μετά την ολοκλήρωση των πανεπιστημιακών του σπουδών, θα ακολουθήσει το διπλωματικό στάδιο και θα εργαστεί σαν Ακόλουθος της Ελληνικής Κυβέρνησης, Πρόξενος, Πρέσβης, Σύμβουλος πρεσβειών και γι’ αυτό πολλά χρόνια της ζωή του έζησε μακριά από την Αθήνα (Κορυτσά, Ν. Αφρική, Αίγυπτος, Άγκυρα, Βηρυτός, Λονδίνο κ.α..)
2 Μονέδα: το χρήμα, το νόμισμα /φρ. κόβει μονέδα για ανθρώπους ή επιχειρήσεις που έχουν (από νόμιμες ή παράνομες δραστηριότητες) μεγάλα κέρδη./βεν.moneda <λατ.Moneta,προσωνυμία της θεάς Ήρας(Juno Moneta)στο ναό της οποίας στη Ρώμη κόβονταν τα νομίσματα.
3 «Amica silentia lunae»,Βιργίλιος
4 Ονόματα χωρών που παραπέμπουν σε στίχους του Καβάφη.
5 Η Κομμαγηνή ήταν ένα κρατίδιο στα Β.Α. της Συρίας, το οποίο διαλύθηκε ,όταν υποδουλώθηκε στους Ρωμαίους το 72μ.Χ.Εδώ ο ποιητής με αυτή την αναφορά εκφράσει την ανησυχία του για το μέλλον της μεταπολεμικής Ελλάδας.
6 Πρωτέας: θαλάσσιος δαίμονας που άλλαζε συνεχώς μορφή και ,κατά τον Ευριπίδη , βασιλιάς της Αιγύπτου στον οποίο ο Ερμής εμπιστεύτηκε την Ελένη.
7 Παρομοίωση από τα εκκλησιαστικά κείμενα: Δαβίδ, Ψαλμός 102,15 «ἂνθρωπος ὡσεί χόρτος…ὡσεί ἂνθος τοῦ ἀγροῦ, οὕτως ἐξανθήσει» Ησαϊας,40,7-8 «Πᾱσα σάρξ χόρτος…
8 Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, Ν. Καζαντζάκης Στο έργο αυτό ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά απέναντι στον ιερό τρόμο ,το φόβο και το σεβασμό μαζί απέναντι σε κάτι υψηλό και ανεξήγητο. Άλλοι βρίσκουν καταφύγιο στο θεό και την προσευχή ,άλλοι στη φιλοσοφία ,
την τέχνη ,την ποίηση, άλλοι δείχνουν αποφασιστικότητα και τόλμη και επιλέγουν τη ζωή με τα αγαθά και τις απολαύσεις της.
9 Εικόνες Κατοχής με πρωταγωνιστές τους γνωστούς «μαυραγορίτες»
10 Ο προβληματισμός εδώ αφορά τη φύση του θεού: τ’ είναι θεός,; τι μη θεός ;και τι τ΄ ανάμεσό τους; Στίχος που αποτελεί μετάφραση στίχου του Ευριπίδη (Ελένη ,1137): «ὂ,τι θεός ἤ μή θεός ἤ το μέσον,τις φησ΄ ἐρευνήσας βροτῶν….»
11 Καιρός τοῦ σπείρειν και καιρός τοῦ θερίζειν.
Καιρός τοῦ φυλάξαι και καιρός τοῦ ἐκβαλεῖν
Εκκλησιαστής Γ’ 6 (Παλαιά Διαθήκη)
12 Η νύχτα ,κατάλληλος χρόνος για περισυλλογή και προβληματισμό διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ποίηση του Σεφέρη.
13 Η ετυμολογία της λέξης δίνει ανάγλυφη την ερμηνεία :μιμνήσκω (=υπενθυμίζω) και πῆμα (=πάθημα) δηλ. αυτός που θυμίζει σε κάποιον τα παθήματά του ,την περασμένη δυστυχία.
Ο ποιητής δανείζεται το στίχο από τον «Αγαμέμνονα»στίχ.179 του Αισχύλου.
14 Αποδέκτης των σκέψεων και των λόγων του μπορεί να είναι και ο ίδιος – εσωτερικός μονόλογος .
15 Παράβαλε τους καιροσκόπους και τους κενόδοξους
16 Ο ίδιος ο ποιητής αναφέρει το περιστατικό στο ημερολόγιο «Μέρες Δ’, Ίκαρος 1977»
17 Αγαπημένο θέμα στην ποίηση του Σεφέρη ,αφού επανέρχεται συχνά. Και στην «Ελένη» το φεγγάρι αποτελεί συνδετικός κρίκος ενοτήτων που, μαζί με το αηδόνι, κινητοποιούν τις σκέψεις και τα συναισθήματα του ποιητή.
18 Όπως και σε άλλους δημιουργούς, ιδιαίτερα στα παπαδιαμαντικά διηγήματα ,όπου η φύση ενσωματώνεται αρμονικά στην εξιστόρηση της υπόθεσης και στη ζωή των ηρώων.
19 Πρακτικά Γ’ Διεθνούς Συνεδρίου για τον Αλ. Παπαδιαμάντη, Το Φυσιολατρικό στοιχείο των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη στην εκπαίδευση ,Σ. Κανταράκη
20 Έργα και Ημέρες του Ησιόδου (Ο μύθος των γενών στ.109-201)
