ΤΣΑΚΙΡΕΛΗ ΑΝΝΑ

ΡΗΤΟΡΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΄Β ΛΥΚΕΙΟΥ

ΛΥΣΙΑΣ: «Υπέρ Μαντιθέου» Διήγησις – Απόδειξη 18-19

Α. Μετάφραση:

(18) Λοιπόν ποτέ ως τώρα δεν παραμέλησα καμιά από τις υπόλοιπες εκστρατείες και φυλάξεις φρουρίων, αλλά σε όλο το χρόνο (της στράτευσής μου) διαρκώς εκ­στράτευα με τους πρώτους, αλλά αποχωρούσα με τους τελευταίους. Λοιπόν πρέ­πει να εξετάζετε με βάση αυτού του είδους (τα πράγματα) αυτούς που αναμιγνύο­νται στα πολιτικά με φιλοτιμία και με ευπρέπεια, αλλά όχι, αν κάποιος έχει (τρέ­φει) μακριά μαλλιά, να τον μισείτε γι’ αυτό το λόγο. Γιατί αυτού του είδους οι συνήθειες δε βλάπτουν ούτε τους απλούς πολίτες ούτε τις αρχές της πόλης, όμως από εκείνους (τους πολίτες) που θέλουν να κινδυνεύουν απέναντι στους εχθρούς, όλοι εσείς εν γένει ωφελείστε.

(19) Επομένως δεν αξίζει, κύριοι βουλευτές, ούτε να αγαπάμε ούτε να μισούμε κανέναν από την εξωτερική του εμφάνιση, αλλά να (τον) εξετάζουμε από τις πράξεις (του). Γιατί πολλοί, παρόλο που μιλούν με χαμηλή φωνή και ντύνονται ευπρε­πώς, έχουν γίνει αίτιοι μεγάλων κακών, ενώ άλλοι, παρόλο που παραμελούν αυτά, έχουν κάνει σε σας πολλά καλά.

Β. ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΑ §§18-19

τῆς πόλεως -> πόλις

θέματα: πολι-, πολε–

­

ΡΗΜΑΤΑ: εκπολιτίζω,

πολιτεύομαι, συμπολιτεύομαι, αντιπολιτεύομαι, πολιτικολογώ, πολιτογραφώ, πο­λιτικοποιούμαι.

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ: πολίτης, πολιτισμός, πολιτεία, πολίτευμα, συμπολίτης, συμπολι­τεία, εκπολιτισμός, συμπολίτευση, αντιπολίτευση, πολιτικολογία, πολιτογράφηση, πολιτικοποίηση,

ακρόπoλη, μητρόπoλη, μεγαλoύπoλη, Mεγαλόπoλη, Kηπoύπoλη, Aνθoύπoλη, Ήλι­oύπoλη, πανεπιστημιoύπoλη, Aργυρoύπoλη.

ΕΠΙΘΕΤΑ: πολιτικός, πολιτιστικός, πολιτισμικός, πολιτισμένος, πολιτειακός, πο­λιτικoπoιημένoς.

τῶν ἔργων -> ἔργον

θέματα: έργ-, όργ­–

ΡΗΜΑΤΑ: εργάζομαι, απεργάζομαι (= εκτελώ κάτι με επιμέλεια, μηχανoρραφώ) , επεξεργάζομαι,

κατεργάζομαι, περιεργάζομαι, συνεργάζομαι, καλλιεργώ, κωλυσιεργώ, ενεργώ, μεγαλουργώ.

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ: έργο, κάτεργο, πάρεργα, σύνεργα, συνεργός, εργάτης, αρχιεργάτης, λιμενεργάτης, ναυτεργάτης, εργασία, διεργασία, προεργασία, εργαλείο, εργαλειοθή­κη, εργαστήριο, εργοστάσιο, εργοστασιάρχης, εργοτάξιο (= το σύνολο των εγκατα­στάσεων για την εκτέλεση μεγάλων τεχνικών έργων), εργολαβία, εργολάβος, εργο­ληψία, εργoλήπτης, απεργία, όργανο, οργανισμός, οργανόγραμμα, αυτενέργεια, αυ­τουργός, αγαθοεργία, δημιoύργημα, εργασιοθεραπεία, μεγαλoύργημα, οπλουργός, μουσουργός, λειτουργός, υπουργός, στιχουργός, επεξεργασία, κατεργασία, περιέργεια, συνεργάτης, κωλυσιεργία, ενέργεια.

ΕΠΙΘΕΤΑ: περίεργος, συνεργατικός, καλλιεργήσιμος, ενεργειακός, ενεργητικός, εργαστηριακός, εργολαβικός, αργός, άεργος, άνεργος, οργανικός.

Ερμηνευτικά σχόλια:

Α. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ-ΙΣΤΟΡΙΚΑ §§18-19

• 18

«ἄλλων στρατειῶν: Πρόκειται για τις εκστρατείες μετά από αυτές στην Αλίαρτο και την Κόρινθο, δηλαδή μετά το 394 π.Χ. Η αναφορά αυτή αποτελεί στοιχείο χρονολόγησης του λόγου (terminus post quem): δύσκολα μπορούμε να φανταστούμε ότι ο λόγος εκ­φωνήθηκε πριν από το 392 π.Χ.

«φρoυρῶν»: Η αναφορά είναι στη φύλαξη των φρουρίων της Αττικής, και γενικά των οχυ­ρών θέσεων, από τους περιπόλους (νέοι ηλικίας 18-20 ετών).

«καίτοι χρή… ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν»: Σύμφωνα με το ρήτορα, η άψογη εκτέλεση των

στρατιωτικών υποχρεώσεων από το δοκιμαζόμενο πολίτη προεξοφλεί τη φιλοτιμία και κοσμιότητα στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων.

«οὐκ εἴ τις κoμᾳ διά τοῦτο μισεῖν»: Η ομηρική συνήθεια του να τρέφουν οι άνδρες μακριά κόμη  διατηρήθηκε στη Σπάρτη, όχι όμως και στην Aθήνα, όπου από την εποχή των Περσικών πολέμων μόνο τα πολύ νεαρά αγόρια έτρεφαν μακριά μαλ­λιά. Όταν ενηλικιώνονταν, το κόψιμο των μαλλιών σηματοδοτούσε το πέρασμα των Aθηναίων στην ανδρική ηλικία. Από τη στιγμή εκείνη κι ύστερα τα μαλλιά τους είχαν ένα μέτρια κοντό μήκoς. Εξαίρεση αποτελούσαν οι αθλητές, οι οποίοι είχαν ως αρχή να κόβουν τα μαλλιά τους πολύ κοντά. Ωστόσο, κάποιοι νέοι αριστοκρατικής καταγωγής, κυρίως από την τάξη των ιππέων, έτρεφαν μακριά κόμη μιμούμενοι τους Λακεδαιμονίους. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μαντίθεος. Αυτό όμως τους έκανε αντιπαθείς σε πολλούς δημοκρατικούς.

• 19

«μικρόν διαλεγόμενοι»: Για τους αρχαίους Aθηναίoυς η δυνατή φωνή ήταν δείγμα κακής ανατροφής ή έπαρσης (ίσως μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι σήμερα). Ο Μαντίθεος δεν απολογείται για τη φωνή και τους τρόπους του, που δηλώνουν την παρορμητικότητά του και την καλή εικόνα που έχει για τον εαυτό του.

«κοσμίως ἀμπεχόμενοι»: Ένας “καθωσπρέπει” Αθηναίος έδινε ιδιαίτερη προσοχή στην εν­δυμασία του. Ωστόσο, αρκετοί κακοί πολίτες ντύνονταν ευπρεπώς προκειμένου να κρύψουν την εσωτερική τους κακότητα και δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στο «φαίνε­σθαι» από ό,τι στο «είναι». Καθώς οι Σπαρτιάτες ήταν ατημέλητοι σε ό,τι αφορούσε την εμφάνισή τους, αρκετοί νεαροί Αθηναίοι φιλολάκωνες τους μιμούνταν.

Β. ΥΦΟΛΟΓΙΚΑ-ΑΙΣΘΗΤΙΚΑ §§18-19

Οι §§ 18-19 αποτελούν την αρχή της «λύσεως» (refutatio). Η ευρύτερη ενότητα “λύσις”

περιλαμβάνει τις:

α. §§ 18-19, που αποτελούν τμήμα της ενότητας Διήγησις – Άπόδειξις (§§ 4-19):

Απάντηση στην προκατάληψη κάποιων για την εξωτερική εμφάνιση και τη συμπερι­φορά του Μαντίθεου.

β. §§ 20-21, που αποτελούν τον “επίλογον” (peroratio): Απάντηση στην κατηγορία ότι βιάζεται να μετάσχει στα κοινά.

• 18

Η πρώτη περίοδος της § 18 αποτελεί τον επίλογο του ευρύτερου κεφαλαίου (§§ 13-17),

στο οποίο ο ρήτορας αναφέρθηκε στην υποδειγματική συμπεριφορά του Μαντίθεου. Πα­ράλληλα, αποτελεί το τελευταίο αποδεικτικό στοιχείο του λόγου. Η υποδειγματική στάση του Μαντίθεου φαίνεται:

α. από το βαθμό συμμετοχής του στις εκστρατείες και φρουρές,

β. από τη διάρκεια της συμμετοχής του, που εκφράζεται με το ρήμα και τον επιρρημα­τικό προσδιορισμό του χρόνου (πάντα τόν χρόνον διατετέλεκα τάς ἐξόδους ποιού­μενος),

γ. από την ποιότητα συμμετοχής του, που εκφράζεται με την αντίθεση: μετά τῶν πρώ­των μέν τάς ἐξόδους ποιούμενος # μετά τῶν τελευταίων δέ ἀναχωρῶν. Αξιοσημείωτη είναι η εμφαντική θέση του «πώποτε» και το χιαστό σχήμα:

τῶν ἄλλων στρατειῶν καί                                                       πώποτε

φρουρῶν  oὐδεμιᾶς απελείφθην

ἀλλά πάντα τον χρόνον.                                                         διατετέλεκα μετά τῶν πρώτων μέν…

Είναι εύλογο ο ρήτορας να προσπαθεί να καταστήσει όσο πιο έντεχνο γίνεται το τελευ­ταίο αποδεικτικό στοιχείο του λόγου, το οποίο θα παραμείνει ζωηρότερο -ως πιο πρόσφα­το- στη μνήμη των Βουλευτών.

Οι δύο επόμενες ημιπερίοδοι εισάγουν ένα νέο θέμα: «Πώς πρέπει οι Αθηναίοι να α­ξιολογούν τους πολιτευόμενους και για ποιο λόγο;». Κατά το Μαντίθεο, κριτήριο αξιολό­γησης είναι η προσφορά προς την πατρίδα και όχι τι εξωτερική εμφάνιση. Το νοηματικό          βάρος «πέφτει» στον εμπρόθετο προσδιορισμό ἐκ τῶν τοιούτων διότι:

α. συνδέει νοηματικά με τα προηγούμενα,

β. αποτελεί το μέτρο αξιολόγησης,

γ. αποτελεί τη βασική προϋπόθεση του φιλοτίμως καί κοσμίως πολιτεύεσθαι, στο οποίο αποσκοπεί η δοκιμασία.

Η αιτιολόγηση στηρίζεται στην αντίθεση των ρημάτων βλάπτει – ὠφελεῖσθε: Η πράξη αξιολογείται θετικά όχι μόνο από την ωφέλειά της αλλά και από την έκταση που αυτή έ­χει. Αυτός που με τη θέλησή του θέτει σε κίνδυνο τη ζωή του για την πατρίδα προσφέρει τη μεγαλύτερη ωφέλεια, διότι ωφελεί το σύνολο. Εξάλλου η κάθε πράξη αξιολογείται από το κίνητρο, την ποιότητά της και το αποτέλεσμά της. Αξιοσημείωτη είναι η σκόπιμη και έξυπνη χρήση από το Λυσία του β’ προσώ­που στη φράση «ἅπαντες ὑμεῖς ὠφελεῖσθε»: είναι κατά κάποιον τρόπο δεσμευτική για ευνοϊκή προς τον πελάτη του απόφαση των Βουλευτών.

• 19

Η πρώτη ημιπερίοδος της § 19 ως λογικό συμπέρασμα των προηγουμένων θέτει το ορ­θό μέτρο αξιoλόγησης του Μαντίθεου από τους κριτές-Βουλευτές, ενώ η δεύτερη ημιπερίο­δος το τεκμηριώνει. Αυτό που πιθανότατα υποχρέωσε το ρήτορα να υποδείξει τεκμηριωμέ­να το ορθό μέτρο αξιoλόγησης του Μαντίθεου ήταν ο ενδόμυχος φόβος του μήπως η εκ πε­ποιθήσεως εξωτερική εμφάνιση του Μαντίθεου, που ήταν προκλητική για τους δημοκρατικούς, επηρεάσει αρνητικά την κρί­ση των Βουλευτών σε μια εποχή που οι μνήμες του τυραννικού καθεστώτος των Τριάκο­ντα τυράννων ήταν ακόμη νωπές .

Ιδιαίτερη νοηματική βαρύτητα έχει η απρόσωπη έκφραση οὐκ ἄξιον (ἐστί): υποκρύπτει μια σύγκριση – αντίθεση ανάμεσα στους πολλούς και τους Βουλευτές, ως προς το κριτή­ριο αξιολόγησης. Αυτή γίνεται αισθητή με την αντίθεση συναισθήματος (που εκφράζεται με τα απαρέμφατα φιλεῖν, μισεῖν) και λογικής (που εκφράζεται με το απαρέμφατο σκο­πεῖν): Οι Βουλευτές δηλαδή πρέπει να αξιολογούν με τη λογική (κρίνοντας από τα έργα) όχι με το συναίσθημα (παρασυρόμενοι από την εμφάνιση). Εξάλλου η αισθητική είναι κάτι το υποκειμενικό, αφού διαφοροποιείται ανάλογα με τον τόπο, το χρόνο, την ηλικία. Έτσι, δεν μπορεί να αποτελεί μέτρο κρίσεως, σε αντίθεση με τα καλά έργα. τα οποία αποτελούν αντικειμενικό μέτρο κρίσεως.

Η υπεροχή της λογικής έναντι του αισθήματος τεκμηριώνεται και εκφράζεται στην τε­λευταία ημιπερίοδο: πρόκειται για την αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, που εκφράζεται με τις εναντιωματικές μετοχές διαλεγόμενοιμ, ἀμπεχόμενοι, ἀμελοῦντες και τα αντίστοιχά τους ρήματα γεγόνασι και εἰσιν εἰργασμένοι.

• 18

Νοηματική Απόδοση:

Δεν έλειψε από καμιά στρατιωτική αποστολή. Με τους πρώτους πήγαι­νε και με τους τελευταίους αποχωρούσε και επέστρεφε. Τους ανθρώ­πους, πιστεύει ο Μαντίθεος, πρέπει να τους τιμούμε ανάλογα με το πό­σο ωφελείται το κοινωνικό σύνολο από τις πράξεις τους. Σε καμιά πε­ρίπτωση δεν πρέπει να διαμορφώνουμε την άποψή μας για αυτούς βα­σιζόμενοι στην εξωτερική τους εμφάνιση, π.χ. στο πόσο μακριά μαλλιά έχουν, ή στις απλές προσωπικές τους συνήθειες. Τίποτα από όλα αυτά δε βλάπτει τους πολίτες μεμονωμένα και πολύ περισσότερο την πολι­τεία στο σύνολό της. Αντιθέτως, από τις ηρωικές πράξεις οποιουδήπο­τε πολίτη που εκθέτει τον εαυτό του σε κίνδυνο για το κοινό καλό όλοι ωφελούνται .

Ρητορικά ήθη / Ρητορικά πάθη:

«τῶν τοίνυν ἄλλων στρατειῶν… ἀναχωρῶν»: Αποδεικνύει την προθυμία με την οποία, όπως είπε στην προηγούμενη ενότητα, εκπλήρωνε τις συμβα­τικές υποχρεώσεις του (τα προσταττόμενα). Κυρίως όμως με τη συμπε­ριφορά του αυτή ο Μαντιθεος γινόταν παράδειγμα για μίμηση μέσα στο τάγμα του, κάτι πολύ σημαντικό για σύνολα στα οποία λειτουργεί καθο­ριστικά το συλλογικό συναίσθημα.

«οὐκ εἴ τις κομᾳ διά τοῦτο μισεῖν»: Ο Μαντίθεος έχει φρόνημα υψηλό, ηρωικό και ανυπότακτο, όπως αυτό ήδη φάνηκε στις περιπτώσεις κατά τις οποίες εκείνος άρχιζε να αγωνίζεται από εκεί όπου οι άλλοι σταματούσαν. Είναι πολύ φυσικό λοιπόν η διάκρισή του αυτή να συ­νοδεύεται και από κάποια απλή και ανώδυνη ηθικά εκκεντρικότητα. Ενώ οι συμπολίτες του έχουν κοντά μαλλιά, αυτός έχει μακριά, όπως οι Λακεδαιμόνιοι. Ζητάει να του αναγνωριστεί αυτό ως δικαίωμα της προσωπικής ιδιωτικής του ζωής και να μην αποτελέσει κριτήριο για τους βουλευτές, όταν θα κρίνουν το χαρακτήρα του και την ποιότητά του ως πολίτη.

«χρή τούς φιλοτίμως και κοσμίως πολιτευομένους ἐκ τῶν τοιούτων σκοπεῖν – τά μέν γάρ… ὠφελεῖσθε»: Ο Μαντίθεος έχει το θάρρος της γνώμης του. Δε διστάζει μπροστά στους βουλευτές που τον κρίνουν να κοινοποιήσει τις πεποιθήσεις του σχετικά με τα ηθικά κριτήρια που ορίζουν τις αξίες της ζωής, με κίνδυνο μάλιστα να θεωρηθεί ότι κάνει υποδείξεις. Αυτό που τον ενδιαφέρει πρωτίστως είναι να μη θεωρηθεί στο μέλλον ότι κάποτε εξαπάτησε τους βουλευτές, για να επικυρώσουν την εκλογή του. Αναφέρεται στο κλασικό δίδυμο των εννοιών φαίνεσθαι (= εξωτερική εμφάνιση, παρουσιαστικό) και είναι (= ηθική συγκρότηση, χαρακτήρας) και δηλώνει ευθέως ότι η εξαπά­τηση από το φαίνεσθαι οδηγεί συνήθως σε επισφαλείς κρίσεις και, το χειρότερο, σε ζημιογόνες για την πολιτεία αποφάσεις και πράξεις. Αντιθέτως, το είναι αποτελεί το μόνο ασφαλές θεμέλιο, για να στη­ρίξει κανείς τους συλλογισμούς του και για να κάνει τις επιλογές του.

• 19

Νοηματική απόδοση:

Το κριτήριo και η αφετηρία των χαρακτηρισμών και των συναισθημάτων μας για τους άλλους ανθρώπους δεν πρέπει να είναι η εξωτερική τους εμφάνιση, αλλά οι πράξεις τους. Πολλοί άλλωστε από τους καλοντυμέ­νους και προσεκτικούς στον τρόπο με τον οποίο μιλούν έχουν προκαλέ­σει στην πολιτεία μεγάλες συμφορές, ενώ πολλοί από εκείνους που δεν προσέχουν την εξωτερική τους εμφάνιση έχουν προσφέρει μεγάλες ευ­εργεσίες σε αυτήν.

Ρητορικά ήθη / Ρητορικά πάθη:

Η ενότητα αυτή είναι ανακεφαλαιωτική της προηγουμένης και ως ένα βαθ­μό συμπληρωματική της. Οι υπαινιγμοί για τους ανθρώπους του φαίνε­σθαι διατυπώνονται τώρα ευθέως. Σημειωτέον επίσης ότι ο Μαντίθεος δε χάνει την ευκαιρία:

α)να υποδείξει ξανά στους βουλευτές το κριτήριο στο οποίο πρέπει να βα­σιστούν, για να οδηγηθούν σε απόφαση (οὐκ ἄξιον ἀπ’ ὄψεως, ὦ βουλή, οὔτε φιλεῖν οὔτε μισεῖν οὐδένα) και

β) να τους υπενθυμίσει εμμέσως τις ευεργεσίες του προς το κοινωνικό σύνολο (ἕτεροι δε τῶν τοιούτων ἀμελοῦντες πολλά κἀγαθα ὑμᾶς εἰσίν εἰργασμένοι) .

Επιμέλεια:

Τσακιρέλη Άννα.