ΕΠΙΣΤΗΜΗ – ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ – ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ
Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της επιστήμης λειτουργεί στη βάση μιας κοινωνικής ευθύνης, που θέλει όλα τα επιστημονικά επιτεύγματα να υπηρετούν τις ανθρώπινες ανάγκες είτε υλικές είτε πνευματικές. Έτσι τα ηθικά πλαίσια της Επιστήμης διαγράφονται αιώνες τώρα με σαφήνεια έχοντας αποκτήσει μία πανίσχυρη διαχρονικότητα. Κάθε παρέκκλιση της Επιστήμης από τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα είναι, άρα, μία ανήθικη πράξη.
Ρόλος της Επιστήμης:
- Αποσκοπεί στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, στη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, στη διευκόλυνση της καθημερινής ζωής κ της εργασίας.
- Βελτιώνει τις συνθήκες υγιεινής, παρατείνει την ανθρώπινη ζωή (βιοεπιστήμες: ιατρική, φαρμακευτική).
- Απελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της φύσης. Έτσι την απομυθοποιεί κ τη δαμάζει, τη χρησιμοποιεί για την εύκολη διαβίωσή του.
- Η επιστήμη πληροφορεί τον άνθρωπο για την εξέλιξη του γένους του κ την πορεία που διέγραψε ο πολιτισμός του.
- Επιδιώκει την αποδέσμευση του πνεύματος από προλήψεις κ δεισιδαιμονίες.
- Ως αποτέλεσμα των παραπάνω προκύπτει η απόκρουση κάθε κατεστημένης αξίας που παρεμποδίζει την κοινωνική εξέλιξη κ πρόοδο.
- Ειδικότερα οι θεωρητικές επιστήμες καλλιεργούν ηθικά τον άνθρωπο, εμφυσώντας του ανθρωπιστικές αξίες κ ιδανικά.
- Η μελέτη κ ερμηνεία των κοινωνικών φαινομένων δίνουν τη δυνατότητα παρέμβασης στην κοινωνική εξέλιξη, αφού ο άνθρωπος καθίσταται ικανός να επιλύει κοινωνικά προβλήματα που κάθε φορά προκύπτουν.
- Στον οικονομικό τομέα αυξάνει τα παραγόμενα αγαθά, στον κοινωνικό τομέα διευκολύνει την επικοινωνία- εκμηδενίζει τις αποστάσεις, στον πολιτικό τομέα αυξάνει τις δυνατότητες ενημέρωσης άρα κ ενεργότερης συμμετοχής κ στον πολιτιστικό τομέα επιφέρει πρωτοφανή ανάπτυξη της γνώσης.
Η Επιστήμη στις μέρες μας:
Είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η επιστήμη αναπτυσσόμενη με ιλιγγιώδη ρυθμό κατάφερε σε ένα μεγάλο βαθμό να εκπληρώσει στις μέρες μας τους στόχους που προαναφέρθηκαν. Εξίσου όμως έκδηλα είναι τα πολλαπλά κ δυσεπίλυτα προβλήματα που δημιούργησε ασκώντας μια πρωτοφανή απειλή στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αυτό αποδεικνύουν τα εξής:
- Η θεοποίηση της μηχανής / τεχνικής δημιούργησε ένα μονοδιάστατο άνθρωπο, με άμεσο στόχο την ικανοποίηση μόνο υλικών αναγκών κ ένα μονοδιάστατο πολιτισμό με παράλληλη υποβάθμιση της πνευματικής καλλιέργειας.
- Το παραπάνω είχε ως αποτέλεσμα την αδυναμία της ηθικής καλλιέργειας του ανθρώπου στο βαθμό που απαιτεί η ανθρώπινη φύση.
- Η μηχανή τυποποιεί, μαραίνει τη φαντασία, το ανθρώπινο πνεύμα αποκτά νέο δυνάστη.
- Η οικολογική καταστροφή είναι μία συνεχής απειλή για τον άνθρωπο.
- Ο εξοπλισμός των παγκόσμιων οπλοστασίων δείχνει ότι η επιστήμη εξυπηρετεί πολιτικές κ στρατιωτικές σκοπιμότητες.
- Η επιστήμη εμπορευματοποιείται εξυπηρετώντας τις οικονομικές επιδιώξεις του δημιουργού της.
- Συχνά στο όνομα της γνώσης κ της αλήθειας υιοθετούνται παράδοξα μέσα στον επιστημονικό χώρο, όπως η χρησιμοποίηση του ανθρώπου ως αντικειμένου επιστημονικού πειραματισμού. («Πιστεύω ότι οι άνθρωποι που έχουν μεταβληθεί σε «φυτά» αποτελούν σχεδόν τέλεια μοντέλα, ενδιάμεσα ανάμεσα στο ζώο κ τον άνθρωπο», Μιλό, Γάλλος Ιατρός).
- Στον οικονομικό τομέα η επιστήμη εκτινάσσει στα ύψη την ανεργία κ τον υπερκαταναλωτισμό, αλλοτριώνει την εργασία, ναρκοθετεί τη φύση κ την ειρήνη, στον κοινωνικό τομέα κυριαρχούν η υπερεργασία, ο τεχνολογικός παραλογισμός, η καλλιέργεια ανταγωνιστικών σχέσεων, στον πολιτικό τομέα κυριαρχούν ο εθνικισμός κ οι αυτόκλητοι «κοσμοκράτορες», στον πολιτιστικό τομέα υπάρχει αμάθεια κ οι προλήψεις ταλανίζουν πολλές κοινωνίες, η κουλτούρα βιομηχανοποιείται, τυποποιείται, μετατρέπεται σε μαζική κουλτούρα.
Χρέος του επιστήμονα:
- Στην επιστημονική του δράση οφείλει να εμφορείται από ανθρωπιστικά ιδεώδη κ να αρνείται να χρησιμοποιεί το συνάνθρωπό του.
- Στην πνευματική του δράση οφείλει να αναλαμβάνει την ευθύνη του πνευματικού ανθρώπου, δηλαδή να προασπίζεται τα ανθρωπιστικά ιδεώδη (δημοκρατία, ισότητα, ειρήνη, δικαιοσύνη, ελευθερία, ανθρώπινα δικαιώματα).
- Οφείλει να γνωρίζει τις ιστορικές συνθήκες της εποχής του, να είναι σφαιρικά ενημερωμένος όχι ένας εξειδικευμένος εργάτης.
- Να συμμετέχει στα κοινά με στόχο το κοινό καλό.
- Μέσα από το κύρος που του προσδίδει η γνώση μπορεί να ασκήση πίεση προς την κατεύθυνση της ειρήνης, της συνεργασίας, της αλληλεγγύης μεταξύ των λαών.
- η επιστημονική κοινότητα οφείλει να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της κ της δύναμής της ώστε μέσα από τη συλλογική δράση να κατοχυρωθεί η συλλογική ευθύνη κ προστασία των μελών της.
- Οφείλει να αναζητά την αλήθεια χωρίς προκαταλήψεις, να διακηρύττει την αλήθεια έστω κ αν αυτό ενοχλεί τους «ισχυρούς» ή κλονίζει κατεστημένες συνήθειες-συμφέροντα, να εφαρμόζει την αλήθεια με ανθρωπιστικούς προσανατολισμούς.
Καθοριστικό ρόλο για την εφαρμογή όλων των παραπάνω
ενέχει κυρίως η παιδεία που θα συμβάλλει στη διάπλαση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων με ανθρωποκεντρικό προσανατολισμό, ήθος, υπευθυνότητα κ εντιμότητα κ η επιστημονική κατάρτιση που πρέπει να συνοδεύεται από πνευματική καλλιέργεια κ ψυχολογική συγκρότηση. Τέλος είναι ευθύνη της επιστημονικής κοινότητας να διαμορφώσει κ να επιβάλλει κανόνες δεοντολογίας ώστε να βοηθηθούν τα μέλη της να κατανοήσουν τις ηθικές κ κοινωνικές τους ευθύνες κ να υπηρετήσουν την ανθρωπότητα με βάση αυτές.
Αίτια της ηθικής κρίσης του επιστήμονα:
- η άκρα εξειδίκευση προκαλεί αποστασιοποίηση του επιστήμονα τόσο από το συνολικό δημιούργημα όσο κ από το κοινωνικό σύνολο. Έτσι εύκολα αποποιείται των ευθυνών του.
- η επαγγελματοποίηση του επιστημονικού λειτουργήματος παρεμποδίζει την ανάληψη κοινωνικών ευθυνών. Σε αυτό συμβάλλει κ το υλιστικό πνεύμα της εποχής που επιτάσσει την κερδοσκοπία, την επαγγελματική ανέλιξη με κάθε τρόπο κ όχι τα ανθρωπιστικά ιδανικά. Το χρήμα έχει αναχθεί σε υπέρτατη αξία στην εποχή μας κ έχει επηρεάσει κ τους επιστήμονες που θυσιάζουν τα πάντα στο βωμό του χρήματος.
- τα πορίσματα των επιστημών σήμερα είναι κτήμα των «ολίγων» που απομονώνονται από το κοινωνικό σύνολο. Η μειοψηφία αυτή που χρηματοδοτεί τα διάφορα ερευνητικά προγράμματα, ελέγχει τις κινήσεις των επιστημόνων κ τους εμποδίζει από την ανάληψη του κοινωνικού τους ρόλου. Έτσι ο ρόλος της επιστήμης περιχαρακώνεται κ ο επιστήμονας μετατρέπεται σε προμηθευτή γνώση απογυμνωμένο από κάθε ηθική διάσταση.
- η θεωρία του «επιστημονισμού» εξοβελίζει την ηθική από την επιστήμη. Η καθαρή επιστήμη νομιμοποιείται θέτοντας σε κίνδυνο την ανθρωπότητα.
- τέλος οι προσωπικές φιλοδοξίες των επιστημόνων αλλά κ η ανθρώπινη έπαρση έχουν οδηγήσει στην ηθική κατάπτωση της επιστήμης.
Προϋποθέσεις για την πραγμάτωση της κοινωνικής αποστολής της επιστήμης:
- ελευθερία διατύπωσης των απόψεων κ ιδεών του επιστήμονα
- επαγγελματική κατοχύρωση επιστημόνων που θα τους δώσει τη δυνατότητα να ασχοληθούν με το έργο τους
- κρατική οικονομική βοήθεια της επιστημονικής έρευνας ώστε να αποκοπεί από το ιδιωτικό συμφέρον
- αποδέσμευση του ίδιου του επιστήμονα από τη χρησιμοθηρία κ την τυφλή επιδίωξη του χρήματος
- συνειδητοποίηση του λειτουργήματος που ασκούν από τους ίδιους τους επιστήμονες, υπευθυνότητα κ κοινωνική συνείδηση
- σύνδεση θεωρίας κ πράξης κατά την επιτέλεση του επιστημονικού έργου
Επιμέλεια:
Τσακιρέλη Άννα