1. Η έννοια της επαγγελματικής ανάπτυξης

Με το αντικείμενο της ανάπτυξης και της εξέλιξης του ατόμου ασχολούνται πολλοί κλάδοι της ψυχολογίας, με κύριο κλάδο αυτόν της Εξελικτικής. Η προσωπικότητα ενός ατόμου δεν είναι μονοδιάστατη αλλά αποτελείται από διάφορούς τομείς όπως ο κοινωνικός, ο συναισθηματικός, ο ψυχολογικός, ο επαγγελματικός κλπ (Δημητρόπουλος, 1998). Ως επαγγελματικό τομέα θεωρούμε αυτόν που καλύπτει την επαγγελματική συμπεριφορά του ατόμου, που αποτελεί τμήμα της συνολικής συμπεριφοράς του και σχετίζεται με την επαγγελματική ζωή (Isaacson & Brown, 1993).

Επαγγελματική Ανάπτυξη του ατόμου ορίζεται η εξέλιξη της όψης εκείνης της προσωπικότητάς του που σχετίζεται με αυτήν η οποία εκλαμβάνεται ως επαγγελματική συμπεριφορά γενικά (Εξαρχοπούλου, 2009). Για μια φορά ακόμη τονίζεται η ανάγκη να θεωρείται το άτομο έτσι όπως είναι, δηλαδή ως «όλον», στο οποίο πολλές φορές είναι αδύνατο ή αυθαίρετο να διακρίνονται οι λειτουργίες σε επαγγελματικές και μη (Δημητρόπουλος, 1998). Η επαγγελματική ανάπτυξη, λοιπόν, όπως και οι άλλες όψεις της ανάπτυξης, είναι μια συνεχής εξελικτική πορεία με αρχή, διάρκεια και τέλος (Isaacson & Brown, 1993).

2. Θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης  και κριτική ανάλυση

Η επαγγελματική ανάπτυξη του ανθρώπου έχει προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών αλλά και ερευνητικών κλάδων εδώ και πολλά χρόνια (Kosmidou-Hardy, 1996 ˙ Lent, Brown, & Hackett, 2000 ˙ O’ Brien & Fassinger, 1993 ˙ Parr & Neimeyer, 1994 ˙ Super, Savickas, & Super, 1996). Μαζί έκαναν την εμφάνιση τους ένα σύνολο θεωριών που στην βιβλιογραφία αναφέρονται με το γενικό τίτλο «Θεωρίες Επαγγελματικής Ανάπτυξης» στις οποίες εντάσσονται δύο ομάδες θεωριών : α) εκείνες που ασχολούνται πραγματικά με την επαγγελματική ανάπτυξη και β) εκείνες που ασχολούνται μόνο με την επιλογή επαγγέλματος και τους παράγοντες που την επηρεάζουν (Δημητρόπουλος, 1998).

Η γενική ταξινόμηση των θεωριών είναι η παρακάτω:

• Μη ψυχολογικές θεωρίες : α) τύχης, β) οικονομικές, γ) κοινωνικές
• Ψυχολογικές θεωρίες : α) χαρακτηριστικών και παραγόντων (Parsons), β) ψυχοδυναμικές (Bordin, Segal), γ) αναγκών (Roe, Hoppock), δ) τυπολογική (Holland), ε) εξελικτικές (Ginzberg, Super, Tiedeman, Gottfredson), στ) μάθησης (O,Hara, Miller, Krumboltz), ζ) λήψης απόφασης (Hilton, Gelatt).
• Γενικές θεωρίες : α) Blau, β) Super & Bachrach, γ) Law, δ) θεωρία των ζωντανών συστημάτων, ε) αντιστοίχησης, στ) ελληνική θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης (Θεωρία δυναμικής εκλεκτικής εξελικτικής συμβουλευτικής) .

Κύριο χαρακτηριστικό της πρώτης ομάδας θεωριών, των μη ψυχολογικών, είναι ότι η επαγγελματική ανάπτυξη και επιλογή αποδίδονται σε εξωτερικούς παράγοντες για το άτομο. Η νοημοσύνη, τα ενδιαφέροντα, η προσωπικότητα, οι αξίες κ.τ.λ. του ατόμου δεν θεωρούνται ως οι κατεξοχήν καθοριστικοί παράγοντες στην επιλογή επαγγέλματος. Αντίθετα, υποστηρίζεται ότι τα άτομα προσέρχονται σε κάποιο επαγγελματικό περιβάλλον υπό την επίδραση εξωτερικών παραγόντων. Τρεις κατηγορίες τέτοιων παραγόντων αποτελούν τη βάση για τη διαμόρφωση τριών, αντίστοιχα, ομάδων θεωριών επαγγελματικής επιλογής : α) τυχαίοι παράγοντες, β) οικονομικοί παράγοντες και γ) κοινωνικοί-πολιτιστικοί παράγοντες. Οι αντίστοιχες θεωρίες είναι: i) η θεωρία της τύχης ii) οι οικονομολογικές θεωρίες και iii) οι κοινωνιολογικές θεωρίες (Εξαρχοπούλου, 2009).

Η τρίτη ομάδα θεωριών, οι γενικές θεωρίες, μελετούν την ύπαρξη παραγόντων από διάφορες κατηγορίες που επηρεάζουν τη λήψη επαγγελματικών αποφάσεων, είτε άμεσα είτε έμμεσα, είτε μεμονωμένα είτε με την αλληλεπίδραση τους. Σε αυτούς τους παράγοντες εντάσσονται τόσο χαρακτηριστικά του ίδιου του ατόμου (προσωπικότητα, εκπαίδευση, κοινωνικά χαρακτηριστικά, αξίες κ.τ.λ.), όσο και παράγοντες του επαγγελματικού περιβάλλοντος (μορφή του οικονομικού συστήματος, επαγγελματικές απαιτήσεις, κανονισμοί, αμοιβές κ.τ.λ.), (Εξαρχοπούλου, 2009). Κοινό στοιχείο των θεωριών είναι η άποψη ότι ως προς τη διαμόρφωση των χαρακτηριστικών, που σχετίζονται με την επαγγελματική συμπεριφορά, το άτομο ακολουθεί μια εξελικτική πορεία, η οποία είναι συνεχής, αδιάλειπτη και δυναμική (Κάντας & Χατζή, 1991).

2. 1 Οι ψυχολογικές θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης

Αντίθετα προς τις μη ψυχολογικές θεωρίες, που δίνουν μεγάλη έμφαση στους εξωτερικούς παράγοντες της επαγγελματικής επιλογής, οι ψυχολογικές τοποθετούν στο επίκεντρο της επαγγελματικής ανάπτυξης του ατόμου και της επαγγελματικής επιλογής ψυχολογικούς, κυρίως, παράγοντες (Δημητρόπουλος, 1998).

Οι ψυχολογικές θεωρίες είναι πολλές και για την καλύτερη ταξινόμηση τους χρησιμοποιήθηκε η ταξινόμηση του Κάντα (στο Κάντας & Χατζή, 1991), σε επτά ομάδες. Στην πρώτη ομάδα τοποθετήθηκε η θεωρία των Χαρακτηριστικών και των Παραγόντων, στη δεύτερη οι Ψυχοδυναμικές θεωρίες, στην Τρίτη τις θεωρίες Αναγκών, στην τέταρτη την Τυπολογική θεωρία, στην πέμπτη τις Εξελικτικές θεωρίες, στην έκτη τις θεωρίες Μάθησης και, τέλος, στην έβδομη τις θεωρίες Λήψης Αποφάσεων. Οι θεωρίες που ανήκουν στην ομάδα έχουν, μέχρις ένα βαθμό, κοινές αρχές, ενώ η διάκριση σε ομάδες έγινε με βάση την κύρια έμφαση και τη θεωρητική τους αφετηρία ή κατεύθυνση (Δημητρόπουλος, 1998).  Στη συνέχεια αναφέρονται ενδεικτικά οι θεωρίες του Parsons (1909) και του Holland (1985).

2.1.1.Η θεωρία των χαρακτηριστικών και παραγόντων (Parsons)

Η θεωρία αυτή όπως διατυπώθηκε από τον Parsons το 1909, φέρεται ως η πρώτη θεωρία επαγγελματικής ανάπτυξης, αν και στην ουσία θεωρείται θεωρία επαγγελματικής επιλογής (Δημητρόπουλος, 1998). Στηρίζεται στην ψυχολογία των ατομικών διαφορών και την ανάλυση των επαγγελμάτων. Δίνει έμφαση στην αντιστοιχία των χαρακτηριστικών του ατόμου με τα χαρακτηριστικά – προδιαγραφές του επαγγέλματος (Κάντας και Χατζή, 1991). Η λογική της θεωρίας του Parsons είναι απλή. Τα άτομα διαφέρουν ως προς τις ικανότητες, τα ενδιαφέροντα και τα λοιπά χαρακτηριστικά της προσωπικότητάς τους. Ύστερα, κάθε επάγγελμα (ή ομάδα επαγγελμάτων) απαιτεί σε διαφορετικό βαθμό την ύπαρξη των χαρακτηριστικών και των παραγόντων αυτών. Είναι επόμενο, λοιπόν, να διαφέρουν και τα άτομα που μπορούν να ακολουθήσουν το κάθε επάγγελμα ή την κάθε ομάδα επαγγελμάτων.

Η Εξαρχοπούλου στη διπλωματική της εργασία (2009) αναφέρει ότι η πορεία, που, κατά τον Parsons, ακολουθεί λογικά το άτομο μέχρι να φτάσει στην επιλογή του επαγγέλματος, περιλαμβάνει τρία στάδια: 1. την κατανόηση από το άτομο του ίδιου του εαυτού του, των ενδιαφερόντων του, των φιλοδοξιών του, των αξιών του, των μέσων που έχει στη διάθεσή του, των περιορισμών που το δεσμεύουν και την προέλευση αυτών των περιορισμών 2. τη γνώση των επαγγελμάτων, όπως των απαιτήσεων και των προδιαγραφών εισόδου στο επάγγελμα, των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων ενός επαγγέλματος, των προοπτικών απασχόλησης, των δυνατοτήτων εξέλιξης στο επάγγελμα κ.τ.λ., θεωρουμένων από τη σκοπιά του ενδιαφερόμενου και 3. τη λογική απόφαση, βασισμένη στις παραπάνω δύο ομάδες δεδομένων.

Με άλλα λόγια, η διαδικασία στην τελική της μορφή είναι μια «προσαρμογή» των ατομικών χαρακτηριστικών προς τις απαιτήσεις και τα δεδομένα του επαγγέλματος. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές του συστήματος του Parsons (Κάντας και Χατζή, 1991), η παραπάνω πορεία είναι και η διαδικασία που πρέπει να ακολουθείται κατά τον προσανατολισμό. Να βοηθιέται, δηλαδή, το άτομο να γνωρίσει τον εαυτό του, να γνωρίσει τον κόσμο της εργασίας και να πάρει κατόπιν μια ρεαλιστική απόφαση. Επί μισό και πλέον αιώνα το σύστημα του Parsons δέσποζε στην πράξη του Προσανατολισμού. Τις τελευταίες, όμως, δεκαετίες και ιδιαίτερα μετά το 1950, το σύστημα δέχθηκε έντονη κριτική (Crites, 1969˙ Super & Bohn, 1971), τα κύρια σημεία της οποίας ήταν τα εξής:

• δε στηρίζεται σε συγκεκριμένη θεωρία ως προς το ταίριασμα ατόμου και επαγγέλματος
• παραβλέπει τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων και ότι είναι υπερβολικά απλουστευτική, όσον αφορά τις διαφοροποιήσεις μεταξύ διαφορετικών επαγγελματικών ομάδων
• στηρίζεται σε τεστ αμφίβολης αξιοπιστίας και εγκυρότητας.
• οι συνθήκες στην αγορά εργασίας καθιστούν πολλές φορές δύσκολη αν όχι αδύνατη τη μετάβαση του ατόμου στο «ιδανικό» επάγγελμα.

Παρά την πολεμική που υπέστη και υφίσταται η θεωρία του Parsons και παρά το πλήθος των θεωριών που διατυπώθηκαν μετά από αυτήν, οι αρχές της διατηρούνται ολόκληρες ή τεμαχισμένες, αυτούσιες ή συγκαλυμμένες, σε όλες τις νεότερες θεωρίες επαγγελματικής ανάπτυξης (Δημητρόπουλος, 1998).

2.1.2. Η τυπολογική θεωρία του Holland

Η θεωρία του Holland (1985) διέπεται από τις παρακάτω αρχές:

• Η εκλογή επαγγέλματος είναι έκφραση της προσωπικότητας.
• Τα τεστ ενδιαφερόντων είναι στην ουσία τεστ προσωπικότητας.
• Τα επαγγελματικά στερεότυπα προσφέρονται για αξιόπιστες ψυχολογικές και κοινωνικές ερμηνείες.
• Τα άτομα που ασκούν ένα επάγγελμα έχουν όμοιες προσωπικότητες και παρόμοια προσωπική εξέλιξη.
• Δεδομένου ότι οι άνθρωποι σε ένα επαγγελματικό περιβάλλον έχουν όμοιες προσωπικότητες, είναι επόμενο να αντιδρούν σε πολλές καταστάσεις και σε πολλά προβλήματα κατά παρόμοιο τρόπο.
• Η επαγγελματική ικανοποίηση, σταθερότητα και επιτυχία εξαρτώνται από το βαθμό αρμονικότητας μεταξύ της προσωπικότητας του ατόμου και του επαγγελματικού του περιβάλλοντος.

Ο Holland (1985) στηρίχτηκε, επίσης, σε τέσσερις υποθέσεις που στην ουσία αποτελούν και το κέντρο της θεωρίας του, γιατί δίνουν τους τύπους προσωπικότητας, τις κατηγορίες του περιβάλλοντος, και τον τρόπο με τον οποίο τα δύο αυτά σχετίζονται σε ότι αφορά την επαγγελματική προτίμηση του ατόμου. Σύμφωνα με τον Δημητρόπουλο (1998), οι υποθέσεις αυτές είναι οι ακόλουθες:

1. Οι προσωπικότητες των ατόμων μπορούν να περιγραφούν ως ένας συνδυασμός έξι τύπων: ρεαλιστικός, διερευνητικός, καλλιτεχνικός, κοινωνικός, επιχειρηματικός και συμβατικός.
2. Τα περιβάλλοντα (όπως: επαγγέλματα, συγκεκριμένες εργασίες, προγράμματα σπουδών και δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου) μπορούν να περιγραφούν ως ένας συνδυασμός των ίδιων έξι τύπων.
3. Άτομα ενός δεδομένου τύπου ελκύονται από περιβάλλοντα του ίδιου ή όμοιου τύπου.
4. Η τοποθέτηση ενός ατόμου σε ένα περιβάλλον του ίδιου ή παρεμφερούς τύπου, συμβάλλει σημαντικά στη δυνατότητα του ατόμου να επιτύχει ικανοποίηση, παραμονή και συνεισφορά στο συγκεκριμένο περιβάλλον.

Ο Holland (1985) υποστηρίζει ότι oι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να καταταγούν σε έναν από τους παρακάτω έξι τύπους προσωπικότητας: το Ρεαλιστικό-πρακτικό, τον Διανοητικό, τον Κοινωνικό, το Συμβατικό, τον Επιχειρηματικό και τον Καλλιτεχνικό. Όσο περισσότερο μοιάζει ένα άτομο με ένα συγκεκριμένο τύπο, τόσο πιο πιθανό είναι να παρουσιάσει τα ατομικά χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές που συνδέονται με αυτόν τον τύπο (Κάντας και Χατζή, 1991). Η διαμόρφωση και εξέλιξη αυτών των τύπων επηρεάζεται από δύο ομάδες παραγόντων: κληρονομικούς και περιβαλλοντικούς.