Ο Mezirow μίλαγε για Διαμορφωτική και Μετασχηματιζόμενη μάθηση. Διαμορφωτική θεωρούσε τη μάθηση που λάμβανε χώρα κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας από πηγές εξουσίας (δασκαλοκεντρικό σύστημα / μάθηση: υποκείμενο/αντικείμενο). Αυτή συνιστούσε την πρώιμη κοινωνικοποίηση του παιδιού και το οδηγούσε να οικοδομήσει το σύστημα των αντιλήψεων που εγχαράσσονταν στην προσωπικότητά του και τις οποίες βρίσκουμε και στο βρίσκουμε και στην ενήλικη ζωή του. Η Μετασχηματιζόμενη μάθηση ερχόταν κατά την ενήλικη ζωή για να δώσει καινούργιες προοπτικές στα νοηματικά τά ασχήματα με τα οποία το ενήλικο άτομο ερμήνευε την πραγματικότητα (μαθητοκεντρικό σύστημα: υποκείμενο / υποκείμενο).

Για την εφαρμογή της Μετασχηματιζόμενης Μάθησης στην πράξη, ο Mezirow αναφέρει τρία βασικά στοιχεία: α) την εμπειρία (experience), β) τον κριτικό στοχασμό (critical reflection) και γ) την ορθολογική συζήτηση (rational discourse).

Κατά τον Mezirow (1991α: 15) κριτικός στοχασμός είναι η επανεκτίμηση που γίνεται με τρόπο ενσυνείδητο, ο κριτικός έλεγχος της μάθησης που έχουμε ήδη αποκτήσει «με σκοπό να εδραιώσουμε εκ νέου την εγκυρότητά της, αναγνωρίζοντας και διορθώνοντας διαστρεβλώσεις στο περιεχόμενο, τη διεργασία και τις βασικές υποθέσεις αυτής». Ο επαναπροσδιορισμός ενός προβλήματος συχνά εμπλέκεται στον κριτικό στοχασμό και αυτός (σε αντίθεση με τον απλό στοχασμό που είναι μια απλή συνειδητοποίηση και όχι αποτίμηση), διακρίνεται σε α) υπονοούμενο: για τις επιλογές που γίνονται με βάση τις αξίες μας και σε β) ρητό: για τις επιλογές στις οποίες ανατρέχουμε ενσυνείδητα για να εξετάσουμε τους λόγους που θα μας οδηγήσουν εκεί.

Έχει σημασία εδώ να επισημάνουμε ένα στοιχείο που διαφοροποιεί τον Mezirow μεταξύ των θεωρητικών της εκπαίδευσης: την ανάδειξη του κριτικού χαρακτήρα του στοχασμού. Δύο παραλλαγές διακρίνονται: 1) ο κριτικός στοχασμός των παραδοχών των άλλων –μέσω αντικειμενικής αναπλαισίωσης-, και 2) ο κριτικός αυτο-στοχασμός των παραδοχών –μέσω υποκειμενικής αναπλαισίωσης- με έμφαση στις παραδοχές ψυχολογικού ή πολιτιστικού περιεχομένου (δηλαδή των συνθηκών ή διεργασιών υπό τις οποίες διαμορφώνονται οι εμπειρίες και οι πεποιθήσεις κάποιου.). Ο κριτικός στοχασμός και αυτοστοχασμός, μάλιστα, κατά τον Μezirow, αποτελούν τις απελευθερωτικές δυνάμεις στην εκπαίδευση ενηλίκων από πλαίσια αναφοράς και πολιτισμικούς κανόνες που βάζουν περιορισμούς και παραποιήσεις στην επικοινωνία και την κατανόηση. Έτσι καταλαβαίνουμε ότι αναπόσπαστο κομμάτι του κάθε σταδίου της Μετασχηματιζόμενης Μάθησης είναι ο κριτικός στοχασμός.

Τονίζει, τέλος, πως όσο και αν η εμπειρία αποτελεί το σημείο εκκίνησης και ο κριτικός στοχασμός έχει τον κεντρικό ρόλο στην Μετασχηματίζουσα Μάθηση για τη μελέτη του περιεχομένου (content reflection), τη διαδικασία (process reflection), και τις προτάσεις του συλλογισμού (premise reflection), αυτή ξεκινά με το επόμενο βήμα, τον καταλύτη της μάθησης: την ορθολογική συζήτη.

Ο Mezirow μίλησε ακόμα και για α) την επικοινωνιακή (communicative learning) και για β) την εργαλειακή μάθηση (instrumental learning) οι οποίες συμπεριλαμβάνονται στις περισσότερες μαθησιακές διεργασίες (Mezirow):

α) O κριτικός στοχασμός είναι σημαντικός και στην επικοινωνιακή μάθηση. Το περιεχόμενο (context) είναι σημαντικό γιατί όλα τα είδη των υποθέσεων βρίσκονται πίσω από την επικοινωνία. Ένα πλαίσιο αναφοράς δημιουργείται από α) τις συνήθειες του μυαλού και β) μία οπτική που προκύπτει από μία συνήθεια του μυαλού. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε και να γίνουμε κατανοητοί ανταλλάσσοντας απόψεις/ιδέες σχετικά με τις ιδέες αυτές, τις αξίες, τα συναισθήματα αλλά και άλλες έννοιες όπως η ελευθερία, η αγάπη, η δημοκρατία κ.ά., είτε μέσω του λόγου (γραπτού ή προφορικού) είτε μέσω οποιασδήποτε μορφής τέχνης και δημιουργίας . Όπως έλεγε και ο ίδιος ο Mezirow «Η ζωή σου προσδιορίζεται από την διάδρασή σου με τους ανθρώπους.». Και είναι ιδιαιτέρως σημαντικό να χρησιμοποιεί κανείς την επικοινωνία αποτελεσματικά, γιατί έτσι δεν θα εξαρτάται από τις ιδέες ή τις αξίες των άλλων (Μezirow).

β) Στην εργαλειακή μάθηση, ο στοχασμός παίζει σημαντικό ρόλο και στόχο έχει την επίλυση τεχνικών ή επαγγελματικών προβλημάτων μέσω του καθορισμού της σχέσης αιτίου-αιτιατού. Εδώ δεν αναζητείται η αλήθεια αλλά γίνεται μια προσπάθεια να εδραιωθεί η εγκυρότητα των πεποιθήσεών μας. Ο στοχασμός είναι μια κριτική αξιολόγηση της διεργασίας επίλυσης προβλημάτων. Ο στοχασμός που θα οδηγήσει στον μετασχηματισμό της θεώρησης, θα οδηγήσει στην αναθεώρηση των διαδικαστικών υποθέσεων και στην επίλυση του προβλήματος. Έτσι, η απόκτηση τεχνικών γνώσεων από έναν γιατρό ή έναν μηχανικό, μπορεί να τον οδηγήσει στην αναθεώρηση της οπτικής του τόσο για τον εαυτό του όσο και για τον κόσμο όλον. Η εργαλειακή μάθηση οδηγεί στον χειρισμό του περιβάλλοντος, στην βελτίωση της απόδοσης κλπ.

Και ενώ η εργαλειακή μάθηση απαντάει στα «πώς» και «τι», η μετασχηματίζουσα απαντάει στο «γιατί» μέσω του μετασχηματισμού της προοπτικής που γίνεται με: α) το αποπροσανατολιστικό δίλημμα, β) τους κριτικούς στοχασμούς, γ) τον λογικό διάλογο, και δ) τη δράση. Συγκεκριμένα, το Αποπροσανατολιστικό Δίλημμα (Disorienting Dilemma) δεν λύνεται με τις γνωστές σ’ εμάς τεχνικές επίλυσης. Απαιτεί αυτο-εξέταση και νέα προοπτική για επανένταξη. Συχνά, μια επιτυχημένη μετασχηματίζουσα μάθηση μπορεί να επιτευχθεί μέσω των συναισθημάτων που συχνά μπορεί να είναι το κλειδί μιας πραγματικά επιτυχημένης εμπειρίας μετασχηματίζουσας μάθησης.

Ο Mezirow έβλεπε συνάφεια της κεντρικής ιδέας της θεωρίας του για τον κριτικό στοχασμό, και των απόψεων των: Marx, Freud, Frary, Harbor Monce, Socrates και Lindemman όταν ήταν στο Inquiry Group. Τόνιζε επίσης ότι ιστορικά η βασική έγνοια του χώρου της Εκπαίδευσης Ενηλίκων ήταν -τουλάχιστον μέχρι σχετικά πρόσφατα-, οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (στην Σκανδιναβία υπήρχαν τα Folks Schools, στην Αγγλία το κίνημα για την μόρφωση των εργατών κλπ), οι κοινωνικές αλλαγές και το ενδιαφέρον για ανθρώπους που βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση ή ήταν καταπιεσμένοι.

Σύμφωνα με τον Mezirow, ο υπέρτατος ανθρωπιστικός στόχος της Μετασχηματιζόμενης Μόρφωσης είναι η δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου. Πώς θα γίνει αυτό; Με τη δημιουργία πιο ολοκληρωμένων ατόμων που θα προκύψουν από την επανεξέταση ή και την αλλαγής στοιχείων της προσωπικότητάς τους, με τη βοήθεια της ανάπτυξης της αυτονομίας τους ως ατόμων –ένα στοιχείο όμως που διαφοροποιείται ανάλογα με το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ζούν (π.χ.δυτικές ή ασιατικές κοινωνίες;) και «έχει ταυτιστεί με την ανάπτυξη της αυτονομίας, της ισότητας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της δημοκρατίας.» αλλά και μέσω της επίγνωσης που είναι ίσως ο σημαντικότερος στόχος της εκπαίδευσης ενηλίκων και στην οποία φτάνει κανείς ασκώντας συνδυαστικά κριτικό στοχασμό και ορθολογική συζήτηση.

Και οι ίδιοι οι εκπαιδευτές ενηλίκων όμως, για να στοχάζονται κριτικά στις παραδοχές των άλλων, θα πρέπει πρώτα να έχουν την ικανότητα να στοχάζονται κριτικά στις δικές τους παραδοχές. Οι Εκπαιδευτές Ενηλίκων (facilitate) διευκολύνουν τον κριτικό στοχασμό των υποθέσεων. Θα πρέπει ακόμα να λειτουργούν ως εμψυχωτές και συντονιστές και να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός ωραίου κλίματος με ελεύθερη έκφραση, συνεργασία, εμπιστοσύνη και αμοιβαιότητα ώστε να προωθείται ο διάλογος, η ουσιαστική επικοινωνία, και ο κριτικός σχολιασμός. Ακόμα, δεν πρέπει να ποδηγετούν αλλά να μεθοδεύουν τη μαθησιακή διεργασία και να αφήνουν χώρο για πρωτοβουλία, να νοιάζονται, να αποδέχονται και να υποστηρίζουν όλα τα μέλη και να εφαρμόζουν μεθόδους που προωθούν την αξιοποίηση των βιωμάτων με κριτικό στοχασμό.

(Κείμενο: A. Φώτη)