Τί είναι η Αγέλαστος Πέτρα και πώς μπορεί μια πέτρα να είναι αγέλαστος? Ο αγέλαστος είναι αυτός που δεν γελάει, που είναι πάντα σκυθρωπός (από το στερητικό α + γελάω)… Αυτός ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει τη θλίψη που προκαλεί η βίαιη απόσπαση της Κόρης από τη Μάνα, ο αθέλητος “γάμος”, η κατάβαση της Κόρης στον Κάτω Κόσμο. Η δύναμη αυτού του συναισθήματος είναι ικανή να χαρακτηρίσει ακόμα και το αντικείμενο με το οποίο ήρθε σε επαφή. Λες και ο βράχος ένιωσε τη μάνα… Έμψυχα και άψυχα μοιράζονται την ίδια εμπειρία, την ίδια μνήμη. Έτσι καθώς οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αποδώσει στους θεούς τους όχι μόνο ανθρώπινα χαρακτηριστικά αλλά και ανθρώπινα συναισθήματα (ανθρωπομορφισμός), η Δήμητρα γίνεται η αρχετυπική mater dolorosa και η πέτρα το “σήμα” της θλίψης της…
Και τα πράγματα κύλησαν κάπως έτσι…. Η Κόρη (Περσεφόνη ή Φερσεφόνη ή Φερρέφαττα στην αττική διάλεκτο) έπαιζε με τις Νύμφες και τις αδερφές της Αθηνά και Αρτέμιδα. Μα ο Πλούτων είχε συνωμοτήσει με τη Γαία να τοποθετήσει έναν υπέροχο νάρκισσο (άλλοι λένε κρίνο) που θα τραβούσε την προσοχή της. Το σύνθημα της αρπαγής (με τη συνενοχή φυσικά και του πατέρα της και αδερφού του Πλούτωνα, Δία) θα ήταν η στιγμή που η όμορφη Κόρη θα πήγαινε να τον κόψει! Πού έγινε η απαγωγή (εικ.1) ? Υπάρχουν πολλές εκδοχές: Ο Ομηρικός Ύμνος προς τη Δήμητρα αναφέρει το Νύσιον Πεδίον που όμως είναι καθαρά μυθικό όνομα ενώ άλλες εκδοχές περιλαμβάνουν το λιβάδι της Έννας στη Σικελία, την Ελευσίνα, τις όχθες του Κηφισού, την Αρκαδία, τους πρόποδες της Κυλλήνης, μια περιοχή κοντά στην Κνωσό κ.ά.
Η κραυγή της Περσεφόνης την ώρα που το άρμα του Πλούτωνα την κατέβαζε αθέλητα στον Κάτω Κόσμο έφτασε στα αφτιά της Δήμητρας η οποία για εννέα ημέρες και εννέα νύχτες (αριθμός ιδιαίτερος για τους αρχαίους Έλληνες) προσπαθούσε να την βρει ψάχνοντας σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο, μα μάταια… Την δέκατη μέρα της αναζήτησής της, συναντά την Εκάτη που επίσης έχει ακούσει την κραυγή της Κόρης αλλά αυτός που γνωρίζει και αποκαλύπτει τον ένοχο είναι ο Ήλιος που όλα τα βλέπει ή σύμφωνα με μια τοπική εκδοχή οι κάτοικοι της Ερμιόνης της Αργολίδας. Αυτή η αποκάλυψη προκαλεί την οργή της Δήμητρας και την οδηγεί στο να εγκαταλείψει τα θεϊκά της καθήκοντα. Παίρνοντας τη μορφή μιας γερόντισσας πηγαίνει στην Ελευσίνα όπου και κάθεται θλιμμένη για να ξαποστάσει και να μοιρολογήσει την Κόρη σε έναν βράχο, την Αγέλαστο Πέτρα…
Η Αγέλαστος Πέτρα δεν αναφέρεται στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα ούτε και στον Παυσανία που είναι ίσως πολύ προσεκτικός ως προς το να μην αποκαλύψει κάποιο από τα μυστικά των Ελευσινίων Μυστηρίων όπως υποστηρίζουν κάποιοι μελετητές καθώς αρνείται να πει οτιδήποτε βρίσκεται εντός των τειχών. Μήπως πράγματι το γεγονός ότι αναφέρει την Καλλίχορον πηγή αλλά όχι την Αγέλαστο Πέτρα, σημαίνει ότι η τελευταία βρισκόταν μέσα και όχι έξω από τα τείχη;
Την πληρέστερη περιγραφή την έχουμε από την Βιβλιοθήκη του Ψευτο-Απολλοδώρου 1.5.1 (Α 5,1 …μαθοῦσα δὲ παρ᾽ Ἑρμιονέων ὅτι Πλούτων αὐτὴν ἥρπασεν, ὀργιζομένη θεοῖς κατέλιπεν οὐρανόν, εἰκασθεῖσα δὲ γυναικὶ ἧκεν εἰς Ἐλευσῖνα. καὶ πρῶτον μὲν ἐπὶ τὴν ἀπ᾽ ἐκείνης κληθεῖσαν Ἀγέλαστον ἐκάθισε πέτραν παρὰ τὸ Καλλίχορον φρέαρ καλούμενον, ἔπειτα πρὸς Κελεὸν ἐλθοῦσα τὸν βασιλεύοντα τότε Ἐλευσινίων… ) ενώ αναφορά υπάρχει και από τον Οβίδιο (Fasti 4.502-4) αλλά το ακριβές σημείο που βρισκόταν η Αγέλαστος Πέτρα έχει προβληματίσει…
Ο Otto Rubensohn υποστήριζε ότι την Αγέλαστο Πέτρα αποτελούσαν τρεις βράχοι που έδειχαν προς την είσοδο μιας σπηλιάς που θεωρείτο ότι ήταν η είσοδος για τον Κάτω Κόσμο. Μαζί με τους βράχους έλεγε ότι υπήρχαν και τρεις πηγές νερού: οι Ανθίων, Πανθίων & Καλλίχορος. Ο Kevin Clinton αναφέρεται στον βράχο και στην κοντινή σπηλιά που βρίσκονταν εντός (Clinton 1992). Ο Θησέας φέρεται να κάθισε σ’ αυτήν (scholiast Aristophanes, Knights 785a Koster) πριν την κατάβασή του στον Κάτω Κόσμο. Τα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ μιας τέτοιας ερμηνείας κατά τον Clinton είναι τα εξής: τα υπολείμματα θυσιών που βρέθηκαν στη στενή εσωτερική σπηλιά κατά τη διάρκεια γαλλικής ανασκαφής και που αποδεικνύουν τη θρησκευτική σημασία της, ίσως σε σύνδεση με τον Κάτω Κόσμο αλλά και το γεγονός ότι ο σχηματισμός του βράχου κοντά στην είσοδο προς τον Κάτω Κόσμο (το άνοιγμα προς την εσωτερική σπηλιά) σχηματίζει τόσο φυσικά ένα κάθισμα όπως λέει ο Clinton ώστε ακόμα και σήμερα οι τουρίστες θα καθίσουν εκεί την ώρα της ξενάγησης για να ξαποστάσουν. (http://www.latsis-foundation.org/megazine/publish/ebook.php?book=6&preloader=1 Εξωτερικά οι σπηλιές και το Πλουτώνειο φαίνονται στις φωτογραφίες 120 – 123).
Η Καλλιόπη Παπαγγελή, στο βιβλίο της ΕΛΕΥΣΙΣ αναφέρει ως Αγέλαστο Πέτρα το έξαρμα που μπορεί να δει κανείς αμέσως μετά το Πλουτώνειο και επί της πομπικής οδού, μπροστά από την βαθμιδωτή εξέδρα η οποία έχει λαξευτεί στον απότομο βράχο. Το έξαρμα που φαίνεται να θεωρήθηκε σημαντικό για κάποιο λόγο όπως αναφέρει η Παπαγγελή, παρέμεινε ανέπαφο κατά τη δημιουργία της πομπικής οδού και αυτό το καθιστά πιθανό υποψήφιο για την ταυτοποίησή του με την Αγέλαστο Πέτρα ενώ και μια πιθανή αναπαράσταση όπου οι θεατές θα παρακολουθούσαν από την βαθμιδωτή εξέδρα την ιέρεια της Δήμητρας να υποδύεται τη θλιμμένη Θεά φαίνεται πολύ δελεαστική… (http://www.latsis-foundation.org/megazine/publish/ebook.php?book=6&preloader=1 Το έξαρμα φαίνεται στις σελίδες 124 – 125).
Ενδεικτικά, θα αναφερθώ μόνο σε ένα αναθηματικό ανάγλυφο και σε μία τοιχογραφία που έχουν ως θέμα τους την Αγέλαστο Πέτρα. Το μεν πρώτο (εικ. 2) προέρχεται από την Ελευσίνα και χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ.. Η μορφή στα δεξιά που δεν σώζεται ακέραια έχει αναγνωριστεί ως η Θεά Δήμητρα που κάθεται στην Αγέλαστο Πέτρα και προς την οποία προσέρχονται ικέτες. Το δε δεύτερο και πιο εντυπωσιακό προέρχεται από «Τον Τάφο της Περσεφόνης» (εικ. 3, 4) από τη βασιλική νεκρόπολη των Αιγών και πιθανότατα είναι έργο του περίφημου ζωγράφου Νικομάχου. Το νεκρικό αυτό μνημείο δημιουργήθηκε για μια νεαρή γυναίκα περίπου 25 ετών η οποία πρέπει να πέθανε στη γέννα και θάφτηκε εκεί με το βρέφος της. Η ταυτότητά της; Είναι μάλλον η Νικησίπολις από τις Φέρες, η μητέρα της Θεσσαλονίκης. Άλλωστε η γειτνίαση του τάφου με εκείνον του Φιλίππου Β’ δείχνει πως θα πρέπει να ήταν μία από τις συζύγους του βασιλιά.
Στον βόρειο τοίχο του μνημείου, η αρπαγή της Κόρης από τον Πλούτωνα, το άρμα με τα τέσσερα λευκά άλογα, το τίναγμα του σώματός της προς τα πίσω -προς τη μάνα-, προς τη ζωή… Στην ανατολική γωνία της εικόνας και πίσω από το άρμα βλέπουμε μία από τις συνοδούς της Κόρης ενώ στην άλλη πλευρά εμφανίζεται ο ψυχοπομπός Ερμής. Και η μάνα; Η κίνηση του σώματος της Κόρης στρέφει το βλέμμα μας στην ανατολική πλευρά του τάφου όπου από την ένταση της σκηνής της αρπαγής περνάμε σε μια σύνθεση κλειστή, όπου η μοναξιά της γκρίζας φιγούρας μεταφέρει το μέγεθος του θρήνου. Έναν άξονα σύνδεσης μάνας-κόρης που όμως έχει σπάσει για πάντα. Η Δήμητρα κάθεται στην Αγέλαστο Πέτρα (Αγέλαστος πέτρα και η ίδια όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Αγγελική Κοτταρίδη… ) και αν και είναι Θεά θρηνεί όπως κάθε μάνα για τη μοίρα του παιδιού της. Δεν θα μπορούσε να επιλεγεί καλύτερο θέμα για τον τάφο μιας κοπέλας 25 ετών… Ο Μανόλης Ανδρόνικος είχε αναγνωρίσει τις τρεις μορφές που υπάρχουν στον ανατολικό τοίχο ως τις τρεις Μοίρες (την Κλωθώ που γνέθει το νήμα της ζωής, τη Λάχεση που τραβάει τον κλήρο και την Άτροπο που ορίζει τον θάνατο).
Στον μύθο, η βουλή του Διός είναι η Κόρη τελικά να επιστρέψει στη μάνα Δήμητρα (έστω και για κάποιο χρονικό διάστημα κάθε χρόνο αφού ο Πλούτων της δίνει να φάει ρόδι για να εξασφαλίσει την επιστροφή της) γιατί η γη πρέπει να ξανακαρπίσει και το γένος των ανθρώπων να σωθεί. Έτσι η Κόρη γίνεται συμβολικά το δημητριακό-κόρη. Το ένα τρίτο του έτους επιστρέφει στη μάνα και η Δήμητρα ξαναγελάει με συγκινητικές απεικονίσεις της Κόρης στα πόδια της Δήμητρας.
Το μοτίβο της εξαφανίσεως και της επιστροφής της θεότητας που όμως έχει προκαλέσει απειλή για κάθε είδος ζωής καθώς έπαψε η βλάστηση και η αναπαραγωγή, συναντάται σε δύο σημαντικούς ανατολικούς μύθους της καταβάσεως της Ινάννα-Ιστάρ και στον χιττιτικό του Τελεπίνου. Ο ελληνικός μύθος όμως συνδυάζει και τους δύο αφού η Κόρη κατέρχεται στον Κάτω Κόσμο όπως η Ινάννα αλλά και η Δήμητρα οργισμένη αποσύρεται και εξαφανίζεται όπως ο Τελεπίνου όπως διαβάζουμε στον Burkert. Παράλληλο της σχέσης Μητέρας-Κόρης δεν φαίνεται να υπάρχει στην Ανατολή.
Μετά την αρπαγή της Κόρης, το θρήνο της Δήμητρας στην Αγέλαστο Πέτρα και όσα ακολούθησαν, δημιουργήθηκαν διάφοροι μύθοι, αγώνες και τελετουργίες με αποκορύφωμα τα Ελευσίνια Μυστήρια ένα από τα σημαντικότερα και ιερότερα του αρχαίου κόσμου που γιορτάζονταν κατά τον Βοηδρομιώνα (23 Αυγούστου – 22 Σεπτεμβρίου) και διαρκούσαν συγκεκριμένα εννέα ημέρες ξεκινώντας από την 15η ημέρα του μήνα. Πολλοί υπήρξαν μύστες των Ελευσινίων και πολλά έργα έγιναν για να εκφραστεί η ευγνωμοσύνη τους για αυτήν την τιμή. Μεταξύ των διάσημων μυστών υπήρξαν και ο Ηρακλής, οι Διόσκουροι, ο Περικλής, ο Αλκιβιάδης αλλά και οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες Αδριανός και Μάρκος Αυρήλιος (τόσο μυθικά όσο και ιστορικά πρόσωπα). Τα Ελευσίνια αφαιρούσαν τον τρόμο του θανάτου και εξασφάλιζαν καλύτερη μοίρα στον Άλλο Κόσμο όπως αναφέρεται από τον Σοφοκλή, τον Πίνδαρο, τον Ισοκράτη κ.ά. ενώ και στον Ομηρικό Ύμνο στην Δήμητρα διαβάζουμε:
«Ευτυχής όποιος από τους ανθρώπους που ζουν πάνω στη γη τα έχει δει. Όποιος όμως δεν έχει μυηθεί στα ιερά, όποιος δεν συμμετέχει, αυτός ποτέ και μετά τον θάνατό του δεν έχει την ίδια μοίρα στο μουχλιασμένο σκοτάδι».
Και επειδή κοινή παραδοχή αποτελεί το γεγονός ότι ο πολιτισμός και η μνήμη αποτελούν την περιουσία του κάθε λαού, μία ταινία αριστούργημα που γεφυρώνει το παρελθόν με το παρόν είναι η ομώνυμη ταινία (εικ. 5) «Αγέλαστος Πέτρα» ( http://youtu.be/gvmWViv4GGM ) που δημιούργησε ο Φίλιππος Κουτσαφτής σε χρονική διάρκεια δέκα ετών (Πρώτο Κρατικό Βραβείο Ταινίας Τεκμηρίωσης 2000, Βραβείο καλύτερης ταινίας Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου, Βραβείο Κοινού στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης). Στο χρονικό αυτό διάστημα παρακολουθούμε την εξέλιξη της ζωής στην Ελευσίνα, την άλλοτε ιερή πόλη των Ελευσινίων Μυστηρίων, τις προσωπικές ιστορίες, τις ανασκαφές, τις επιπτώσεις… και έναν ξεχωριστό μύστη – Ιεροφάντη θα πουν κάποιοι- τον Παναγιώτη Φαρμάκη… Μια ασκητική μορφή που σκοπός του ήταν να διασώζει τα αρχαία, που έμενε «Πάνω στη γη και κάτω από τα σύννεφα» όπως έλεγε ο ίδιος και που όταν πέθανε χτυπημένος από αυτοκίνητο, αυτοί που ειδοποιήθηκαν ήταν οι πιο κοντινοί του άνθρωποι… η Εφορεία Αρχαιοτήτων και ο σκηνοθέτης της ταινίας…
«Η Ελευσίνα κρατάει πάντα κάτι μυστικό γι’ αυτούςπου θα την επισκεφθούν ξανά.»
ΣΕΝΈΚΑΣ
Κείμενο: Α. Φώτη
