Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990), μίας από τις μεγαλύτερες ποιητικές μορφές της Ελλάδας και του 20ού αιώνα. Για την προσωπικότητα και το έργο του μιλά στη ?ΜτΚ? η κόρη του, Έρη Ρίτσου.
Εκατό χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τη γέννηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990), μίας από τις μεγαλύτερες ποιητικές μορφές της Ελλάδας, αλλά και ολόκληρου του 20ού αιώνα. Σήμερα, με την ανακήρυξη του 2009 ως έτους Ρίτσου, τιμάται ο ποιητής που όρισε την ευαισθησία και την αγωνιστικότητα μιας ολόκληρης εποχής, καθώς η ποίηση και ο αγώνας για το σοσιαλιστικό όραμα στάθηκαν οι δύο μεγάλοι πυλώνες στους οποίους στηρίχθηκε. Για την προσωπικότητα και το έργο του μιλά στη ?Μ? η κόρη του, Έρη Ρίτσου. Τη ζωή του Γιάννη Ρίτσου στιγμάτισαν από νωρίς η οικονομική καταστροφή της οικογένειας, οι θάνατοι των προσφιλέστερων συγγενών του, η δική του σοβαρή ασθένεια – φυματίωση. Στην πορεία προστέθηκαν οι εξορίες, η παρανομία, η λογοκρισία, απόρροια της πολιτικής του στράτευσης στην Αριστερά, σε μια από τις δυσκολότερες περιόδους της ελληνικής ιστορίας.
Η αισιόδοξη φύση του όμως και το γνήσιο ταλέντο του τον οδήγησαν όχι απλώς στην επιβίωση αλλά στην αθανασία. Κατόρθωσε να εκφράσει αδιαίρετα την προσωπική αγωνία και τον συλλογικό αγώνα και να τα μνημειώσει μέσα από την υψηλή ποιητική τέχνη του. Στην ελληνική ποίηση χάρισε ανεπανάληπτες εικόνες και ήχους, στην ελληνική κοινωνία στίχους που ξεπέρασαν το ποιητικό πλαίσιο και έμειναν παντοτινά σημεία αναφοράς, ενώ στον πνευματικό κόσμο -αλλά και στον απλό άνθρωπο- προσέφερε με το παράδειγμά του ένα μοναδικό αγωνιστικό και καλλιτεχνικό ήθος. Το πλούσιο έργο του κρύβει ακόμη πολλά πράγματα για να ανακαλύψουμε. Σήμερα ωστόσο, και με την ευκαιρία του εορτασμού των 100 χρόνων από τη γέννησή του, μπορούμε να προσεγγίσουμε τον άνθρωπο Ρίτσο, να μάθουμε κάποιες πτυχές της καθημερινότητάς του και να φανταστούμε πώς έχουν μετουσιωθεί μέσα στην ποίησή του. Αναντικατάστατη συνομιλήτριά μας, η μοναχοκόρη του, Έρη Ρίτσου.
Πώς ήταν τα παιδικά σας χρόνια με τον Γιάννη Ρίτσο;
Με τον πατέρα μου δεν ζήσαμε πολύ καιρό μαζί, στα παιδικά μου χρόνια τον έβλεπα κυρίως στις διακοπές – Χριστούγεννα, Πάσχα, καλοκαίρι. Το παράδοξο είναι ότι μας έφερε πιο κοντά η… δικτατορία, διότι τότε τον έστειλαν σε κατ? οίκον περιορισμό στη Σάμο, όπου ζούσα με τη μητέρα μου. Εκείνο ήταν και το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα που ζήσαμε μαζί σε συνέχεια. Έχω μόνο καλές αναμνήσεις – ίσως και το γεγονός ότι δεν ζούσαμε μαζί βοήθησε σ? αυτό, ακριβώς γιατί δεν προλάβαινε να υπάρξει φθορά στις σχέσεις μας.
Σε ποια ηλικία καταλάβατε το τεράστιο ποιητικό μέγεθος του πατέρα σας;
Σε αρκετά προχωρημένη ηλικία, αφότου δηλαδή τελείωσα το σχολείο και πήγα στο πανεπιστήμιο. Ζούσα σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, στο Καρλόβασι της Σάμου, όπου οι άνθρωποι, και μάλιστα τις δεκαετίες του ?60 και του ?70, δεν είχαν ιδέα τι είναι ο Ρίτσος. Κι εγώ λοιπόν τότε δεν είχα την αίσθηση ότι ήταν κάτι εξαιρετικό. Αυτό το συνειδητοποίησα μόνο όταν πήγα στη Γαλλία, όταν γνώρισα ανθρώπους που ήξεραν το έργο του, το μελετούσαν και το θαύμαζαν. Εκεί πια άρχισα να καταλαβαίνω ότι δεν μιλάμε ακριβώς για τον μέσο όρο!
Ποιες ήταν οι συνήθειές του όσον αφορά το γράψιμο;
Έγραφε πάρα πολύ. Είχε ένα πάρα πολύ αυστηρό και πάρα πολύ σκληρό πρόγραμμα. Θεωρούσε τον εαυτό του εργάτη του λόγου και ότι δεν κάνει τίποτε διαφορετικό από έναν οποιονδήποτε άνθρωπο που εξασκεί ένα οποιοδήποτε επάγγελμα. Έλεγε, εμένα η δουλειά μου είναι το γράψιμο, άρα γράφω. Και έγραφε συνέχεια. Από το πρωί, με το που θα σηκωνόταν, θα έπινε τον καφέ του και θα καθόταν να γράψει. Και μπορούσε να γράφει μέχρι τα ξημερώματα. Αυτός είναι και ο λόγος που έχει αφήσει τόσο πολύ έργο πίσω του – και ένα έργο μάλιστα στο οποίο δεν υπάρχει καμία προχειρότητα. Δούλευε πάρα πολύ τα ποιήματά του. Μέσα στα αρχεία του υπάρχουν πρώτες, δεύτερες, τρίτες, τέταρτες γραφές, άπειρα πράγματα που έγραφε και πέταγε. Όλο αυτό το κομμάτι της δουλειάς του, που έμεινε, είναι ουσιαστικά ένας μικρός παραπόταμος του μεγάλου ποταμού που είχε γράψει αρχικά. Και βέβαια υπάρχουν ακόμη ανέκδοτα κομμάτια από το αρχείο του.
Αυτή η εργατικότητα είχε σχέση μόνο με την ποίηση;
Όχι, ήταν άνθρωπος που δεν μπορούσε να μένει άεργος ούτε δευτερόλεπτο. Δεν τον είχα δει ποτέ μου να κάθεται. Πάντα κάτι έκανε – ή θα έγραφε, ή θα ζωγράφιζε, ή θα διάβαζε, ή θα έπαιζε πιάνο… Θεωρούσε ότι από τη στιγμή που έχεις κάποια ταλέντα, έχεις χρέος να τα καλλιεργείς.
Η εικαστική του δημιουργία είναι κάπως παραγνωρισμένη. Πώς την έβλεπε ο ίδιος;
Ως πάρεργο. Ήταν ένα χόμπι, ο τρόπος που είχε να περνά ευχάριστα τα διαλείμματά του. Γι? αυτό και τα εικαστικά του έργα ποτέ δεν τα υπέγραφε, μόνο σε κάποιες ακουαρέλες έχει τα αρχικά του και το μέρος όπου φτιάχτηκαν. Δεν θεωρούσε ότι αυτή είναι η δουλειά του. Η δουλειά του ήταν η ποίηση.
Η αναγνώριση δεν του έλειψε καθόλου, αλλά για ένα μεγάλο διάστημα προερχόταν κυρίως από τον χώρο της Αριστεράς. Σήμερα βλέπουμε να αλλάζουν τα πράγματα…
Αυτό είναι λογικό. Το έργο που άφησε πίσω του είναι πολύ μεγάλο όχι μόνο σε όγκο αλλά και σε προβληματισμό, σε ποικιλία μορφών, σε θεματολογία. Επόμενο είναι κάποια στιγμή οι άνθρωποι να σκύψουν πάνω σ? αυτό το έργο και να το ξαναδιαβάσουν, να το επανεκτιμήσουν, ακόμη και να το ανακαλύψουν… Λόγω της πολιτικής του ένταξης στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, ο Ρίτσος είχε από τη μια να αντιμετωπίσει την απόρριψη ή την αδιαφορία των διανοούμενων της άρχουσας τάξης, ενώ από την άλλη μεριά η Αριστερά είχε σταθεί σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι του έργου του. Υπήρχε λοιπόν ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της δουλειάς του με το οποίο ελάχιστοι είχαν ασχοληθεί.
Τον ίδιο τον πείραζε αυτή η μονομέρεια στην πρόσληψη του έργου του;
Δεν είχα διαπιστώσει να τον πειράζει. Ίσως να το θεωρούσε φυσιολογικό μέσα στις δοσμένες συνθήκες στις οποίες λειτουργούσε. Νομίζω όμως ότι δεν τον πείραζε ιδιαίτερα επειδή ο ίδιος είχε πλήρη συνείδηση του τι ακριβώς κάνει. Είχε εκτιμήσει τη δουλειά του στις σωστές διαστάσεις της και επομένως ήξερε ότι αργά ή γρήγορα οι άνθρωποι θα ασχοληθούν με το έργο του.
Ήταν αισιόδοξος άνθρωπος;
Ακόμη και στις πιο μαύρες του, στις πιο δύσκολες στιγμές, είχε πάντα μια μεγάλη αισιοδοξία μέσα του. Ακόμη και στα πιο σκοτεινά έργα του υπάρχει κάπου μία χαραμάδα φωτός.
Γενικά πώς ήταν οι σχέσεις του με τον πνευματικό κόσμο, με τους ομοτέχνους του;
Είχε πολλούς νεαρούς ποιητές φίλους, με τους οποίους λειτουργούσε κατά κάποιον τρόπο ως μέντορας, ως πνευματικός πατέρας: τους έδινε συμβουλές, τους εμψύχωνε, προσπαθούσε να τους ανεβάζει το ηθικό, ακόμη και να βοηθά στα προσωπικά τους προβλήματα, ακριβώς για να μπορούν να αφιερώσουν τον καιρό τους και τις δυνάμεις τους στην ποίηση.
Ήταν γενναιόδωρος απέναντι στους νέους;
Ναι, και το είχα διαπιστώσει και η ίδια αργότερα, όταν πια είχε γίνει ?διάσημος? και έρχονταν άνθρωποι άγνωστοι, νεαρά παιδιά, και του άφηναν τα χειρόγραφά τους. Δεκάδες χειρόγραφα, κόσμος πήγαινε κι ερχόταν. Μου έκανε πάρα πολύ μεγάλη εντύπωση πώς έβρισκε χρόνο να τα διαβάζει όλα, και να γράφει παρατηρήσεις στα περιθώρια των σελίδων… Θυμάμαι, ήμουν μικρή τότε και έριχνα καμιά ματιά και πολλές φορές του έλεγα, ?καλέ μπαμπά, τι… μπούρδες είναι αυτές?. Και μου έλεγε, ?παιδί μου, τη στιγμή που ο άλλος αισθάνεται την ανάγκη να εκφραστεί μέσα από το γράψιμο και τον λόγο, δεν μπορείς να πεις ότι είναι μπούρδες. Κανείς δεν γεννιέται ποιητής, γίνεται σιγά σιγά?. Η συμβουλή του σε όλους ήταν: ?αν θέλετε να γίνετε καλοί ποιητές, διαβάζετε πάρα πολλή ποίηση, διαβάζετε θεωρία, μάθετε να χειρίζεστε το όργανο αυτό με το οποίο καλείστε να εκφραστείτε, μάθετε τα μέτρα, τι είναι ίαμβος, τι είναι ανάπαιστος… Τίποτα δεν γίνεται από μόνο του, όλα απαιτούν φοβερή δουλειά. Θα γράφετε δύο σελίδες, θα κρατάτε δύο στίχους. Όσο περισσότερο δουλεύετε, τόσο καλύτερα μπορείτε να εκφράσετε αυτό που θέλετε να εκφράσετε?.
Μπορεί να διαχωριστεί η πολιτική του ένταξη από την ποίησή του;
Οι ιδεολογικές και πολιτικές επιλογές που έκανε ο Ρίτσος είναι σημαντικές για την πορεία του επειδή ήταν σημαντικές για την ποίησή του. Αν δεν είχε κάνει αυτές τις επιλογές, μπορεί να είχε εξελιχθεί σε έναν περίφημο λυρικό ποιητή, αλλά δεν θα είχε γράψει ποτέ ένα έργο ας πούμε σαν τον ?Ορέστη?. Γιατί δεν θα είχε βιώσει ο ίδιος αυτή τη σύγκρουση ανάμεσα στο πού θέλει η επιθυμία να μας πάει και στο τι επιτάσσει το καθήκον.
________________________________________________________________
Έτος Ρίτσου – 100 χρόνια από τη γέννησή του
Τον σχεδιασμό και συντονισμό των ποικίλων εκδηλώσεων για το έτος Ρίτσου ανέλαβε το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου (ΕΚΕΒΙ) και ειδικότερα οργανωτική επιτροπή με πρόεδρο τη φιλόλογο – συγγραφέα Χρύσα Προκοπάκη και μέλη τους: Κατρίν Βελισσάρη, διευθύντρια ΕΚΕΒΙ, Γιώργη Γιατρομανωλάκη, καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών – συγγραφέα, Ηλία Κεφάλα, ποιητή, Αγγελική Κώττη, δημοσιογράφο – συγγραφέα, Νινέττα Μακρυνικόλα, βιβλιογράφο, Πέτρο Μάρκαρη, συγγραφέα – πρόεδρο ΕΚΕΒΙ, και Μίλτο Πεχλιβάνο, καθηγητή ΑΠΘ και Freie Universit?t Βερολίνου. Στο πλαίσιο αυτό το ΕΚΕΒΙ ετοιμάζει:
– λεύκωμα με χρονολόγιο της ζωής του Γιάννη Ρίτσου, εργοβιογραφία, βιβλιογραφία, ανθολόγιο, φωτογραφικό υλικό κ.ά. Η ειδική αυτή έκδοση θα διατίθεται σε σχολεία, βιβλιοθήκες και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ θα συνοδεύεται από cd με τη φωνή του ποιητή (ανέκδοτο ηχητικό ντοκουμέντο).
– κινητή έκθεση-αφιέρωμα που θα διατίθεται σε κάθε ενδιαφερόμενο φορέα (βιβλιοπωλεία, σχολεία, πολιτιστικά κέντρα κ.ά.) για την πραγματοποίηση εκδηλώσεων, και θα εξακολουθήσει να περιοδεύει και μετά το 2009 (αποτελείται από ταμπλό με εργοβιογραφικά στοιχεία, εξώφυλλα βιβλίων, φωτογραφικό και αρχειακό υλικό για τη ζωή και το έργο του συγγραφέα).
– διαδικτυακό τόπο με πλούσιο περιεχόμενο και στόχο την ολοκληρωμένη και άμεση πληροφόρηση ερευνητών, μελετητών, σπουδαστών αλλά και κάθε ενδιαφερόμενου. Η έναρξη της λειτουργίας του κόμβου αναμένεται την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, 21 Μαρτίου.
– δώδεκα συλλεκτικές τηλεκάρτες σε συνεργασία με τον ΟΤΕ, στις οποίες θα αναγράφονται στίχοι του Γιάννη Ρίτσου.
________________________________________________________________
Τρεις σημαντικές εκδόσεις για τον Ρίτσο
Το έτος Ρίτσου μπήκε με τρεις εξαιρετικά σημαντικές -και διαφορετικές μεταξύ τους- εκδόσεις που εμπλουτίζουν την ήδη μεγάλη βιβλιογραφία του ποιητή και θα αποτελέσουν οπωσδήποτε διαχρονικά σημεία αναφοράς στη μελέτη του έργου του:
– ?Ο ποιητής και ο πολίτης Γιάννης Ρίτσος?.
Είναι τα πρακτικά του ομώνυμου τετραήμερου διεθνούς συνεδρίου που πραγματοποιήθηκε το 2005 στο Μουσείο Μπενάκη, όπου και απόκειται το αρχείο του ποιητή. Ενδεικτικοί για τις προσεγγίσεις των 33 εισηγήσεων είναι οι θεματικοί άξονες του συνεδρίου: ?Ο Γιάννης Ρίτσος και ο αρχαίος ελληνικός κόσμος?, ?Ο Γιάννης Ρίτσος και η εποχή του?, ?Η ποιητική του Γιάννη Ρίτσου?, ?Ο Γιάννης Ρίτσος και ο κόσμος?. Ο τόμος, που περιέχει επίσης περιλήψεις όλων των εισηγήσεων στα αγγλικά, είναι σε επιμέλεια της Αικατερίνης Μακρυνικόλα και του Στρατή Μπουρνάζου και αποτελεί συνέκδοση του Μουσείου Μπενάκη και του Κέδρου.
– ?Τροχιές σε διασταύρωση?.
Στον τόμο αυτόν δημοσιεύονται επιστολικά δελτάρια και γράμματα που ο Ρίτσος έστελνε από διάφορους τόπους εξορίας στην Καίτη Δρόσου και τον ποιητή και συγγραφέα του ?Κιβωτίου? Άρη Αλεξάνδρου, επιστήθιους φίλους του. Η ίδια η Καίτη Δρόσου, σύντροφος του Αλεξάνδρου, γράφει τον πρόλογο, ενώ η φιλολογική επιμέλεια και η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εισαγωγή είναι της Λίζυς Τσιριμώκου, η οποία στη μελέτη της αυτή αναδεικνύει όλα τα ζητήματα -ποιητικής, ιδεολογίας, ιστορίας, ακόμη και ψυχολογίας και προσωπικών σχέσεων- που τίθενται μέσα απ? αυτή την αποσπασματική και πάντοτε λογοκριμένη επικοινωνία. Από τις εκδόσεις Άγρα.
– ?Γιάννης Ρίτσος – Αυτοβιογραφία?.
Το 1983 ο Γιώργος και η Ηρώ Σγουράκη ξεκίνησαν τα γυρίσματα ενός μοναδικού ντοκιμαντέρ για τον Ρίτσο, με τον ίδιο να μιλά για τη ζωή και το έργο του. Τα γυρίσματα της ταινίας έγιναν σε όλους τους τόπους όπου έζησε ο Ρίτσος (Μονεμβασιά, Σάμος, Θεσσαλονίκη, Αθήνα, Λήμνος, Αϊ-Στράτης, Μακρόνησος, Γυάρος, Γύθειο) και κράτησαν ένα χρόνο. Αυτή η πρωτοπρόσωπη αφήγηση αποτελεί και τον βασικό κορμό του βιβλίου, που έχει τον χαρακτήρα λευκώματος καθώς εμπλουτίζεται με πάμπολλες φωτογραφίες -αρκετές απ? αυτές ανέκδοτες- και εικαστικά έργα. Η έκδοση είναι του ?Αρχείου Κρήτης? και συνοδεύεται από το dvd με την κινηματογραφική ταινία (διάρκεια 78 λεπτά).
