(Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, Κύκλος “Λέξεις και σκέψεις στη Στέγη”, 6 Μαΐου 2014)
ΕΛΛΑΔΑ
Το διαβόητο διαφημιστικό βίντεο του υπουργείου Παιδείας το προβάλλουμε απόψε όχι για να εκνευρίσουμε το ακροατήριο αλλά για να έχουμε ένα στιβαρό σημείο εκκίνησης. Δύο σημεία της διαφήμισης θα επισημάνω. Πρώτον, τα στερεότυπα σε σχέση με το φύλο και το επάγγελμα. Το κορίτσι, μοδίστρα. Το αγόρι, τεχνίτης (όπως παρουσιάζεται στο αντίστοιχο διαφημιστικό κλιπ). Διαχωρισμός που παραπέμπει σε δεκαετίες πριν το ’70. Έπειτα, παρατηρούμε αποκλειστική σύνδεση του σχολείου με τον επαγγελματικό προσανατολισμό και την επαγγελματική αποκατάσταση. Παρά τις διακηρύξεις για την καλλιέργεια δεξιοτήτων φαίνεται πως μάλλον αυτές έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Κύριο ρόλο διαδραματίζει η σύνδεση με την αγορά. Από όλους τους τύπους της εκπαίδευσης τονίζεται μόνο ο ένας. Οι άλλοι απαξιώνονται μέσω της αποσιώπησης. Ευτυχισμένος και επιτυχημένος είναι αυτός που κάνει τη δεξιότητά του επάγγελμα. Ως εκεί. Η θεωρητική γνώση έχει τελειώσει. Ποιο είναι, λοιπόν, το σχολείο του σήμερα που θα εκπαιδεύσει τους πολίτες του αύριο;
Ας δούμε αδρομερώς τις συνθήκες του σήμερα:
- Εισάγονται εξετάσεις σε πανελλαδικό επίπεδο ήδη από την Α’ Λυκείου
- Αυξάνεται το ωράριο των εκπαιδευτικών
- Καταργούνται διδακτικά αντικείμενα
- Μειώνονται οι ώρες διδασκαλίας μαθημάτων
- Αλλάζουν μορφή (από υποχρεωτικά γίνονται επιλογής
- Γίνονται αμφιλεγόμενες δεύτερες αναθέσεις μαθημάτων
- Αναγγέλλεται η αξιολόγηση (σχολική μονάδας και εκπαιδευτικών)
- Τα Πειραματικά Σχολεία αλλάζουν μορφή (Πρότυπα-Πειραματικά) και απευθύνονται σε άλλο μαθητικό δυναμικό.
- Και το πιο πρόσφατο: Η εποπτεία της ιδιωτικής εκπαίδευσης φεύγει από το κράτος
Όλα τα παραπάνω έχουν προκαλέσει έντονες αντεγκλήσεις. Και όλα έχουν γνώμονα τη μείωση του μαθητικού δυναμικού, τη διαθεσιμότητα, και κυρίως το κέρδος. Όλα αποφασίζονται στο όνομα της ελαχιστοποίησης των εξόδων.
Παρ’ όλ’ αυτά, η Πολιτεία επιθυμεί σχολεία αρίστων, όπου θα επιλεγούν μετά από εξετάσεις να φοιτήσουν εκείνοι που θα επιτύχουν υψηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις, και μόνο. Όσοι διακρίνονται για άλλες δεξιότητες, όπως αυτές που προβάλλει το διαφημιστικό σποτ, δε χωράνε στα σχολεία αριστείας. Οδηγούνται μέσω της Τεχνικής Εκπαίδευσης και του θεσμού της Μαθητείας κατευθείαν στην αγορά εργασίας, πριν καν ενηλικιωθούν.
ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ
Στη γελοιογραφία του Steve Caplin από την The Guardian εικονίζεται ο βρετανός υπουργός Παιδείας Michael Gove και η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που εισηγήθηκε και υλοποιεί.
Το εκπαιδευτικό σύστημα στο Ηνωμένο Βασίλειο σηματοδοτείται από οπισθοδρόμηση σε πρακτικές της εποχής Θάτσερ. Η κ. Άννα Τραϊανού, καθηγήτρια στο Goldsmiths University of London παρουσίασε τη σύγχρονη βρετανική εκπαιδευτική πραγματικότητα σε ημερίδα με θέμα τις εξετάσεις εισαγωγής στα Πρότυπα Πειραματικά σχολεία, που διοργάνωσε το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στις 13 Απριλίου.
Από την αναδρομή που έκανε κρατώ εδώ κάποια κομβικά σημεία
- Tην ευκαιρία επαναφοράς από τη Μάργκαρετ Θάτσερ του τεστ γνώσεων 11+ (Eleven plus) για την εισαγωγή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Όσοι μαθητές αποτύγχαναν στο τεστ –στην ηλικία των 11 ετών- δε γίνονταν δεκτοί σε σχολεία αριστείας, παρακολουθούσαν τα Ενιαία Σχολεία και στα 15 τους αποφοιτούσαν χωρίς τη δυνατότητα να δώσουν εξετάσεις για την τριτοβάθμια εκπαίδευση.
- Το 1988 συντάσσεται το Αναλυτικό Πρόγραμμα με υποχρεωτική ισχύ
- Το 1990 θεσπίζονται εισαγωγικές εξετάσεις για κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης, συγκροτείται Ελεγκτικό Όργανο (Ofsted- Office for Standards in Education) που αξιολογεί σχολεία και εκπαιδευτικούς πρωτίστως με βάση τις επιδόσεις των μαθητών τους. Τα αποτελέσματα δημοσιοποιούνται και, με βάση τους πίνακες αξιολόγησης, τα σχολεία μπορούν να δεχτούν χρηματοδότηση από χορηγούς. Τέλος, ακόμα και οι γονείς επιλέγουν σχολείο για τα παιδιά τους με το ίδιο κριτήριο.
Σήμερα υπάρχουν διάφοροι τύποι σχολείων στη Μ. Βρετανία, που δέχονται χρηματοδότηση από το κράτος (υπουργείο και δήμους), από επιχειρήσεις, από άλλα σχολεία, από θρησκευτικές ή φιλανθρωπικές οργανώσεις. Οι παραπάνω χρηματοδότες μπορούν και οι ίδιοι να ιδρύσουν σχολεία. Το σχολείο από όπου αποσύρονται οι χρηματοδότες μπορεί απλώς να κλείσει. Οι επιδόσεις, η αποτελεσματικότητα (ως προς τι άραγε;), η αποδοτικότητα ορίζουν το πλαίσιο της βρετανικής εκπαιδευτικής πολιτικής εδώ και δύο δεκαετίες τουλάχιστον.
Σε ό,τι αφορά τους «ανεπαρκείς» εκπαιδευτικούς δε, ο Gove έχει ορκιστεί ότι θα τους εξαλείψει. Μάλιστα τους ονομάζει «blob» (μαλακή άμορφη μάζα είναι η κόσμια μετάφραση). Το ίδιο σκοπεύει να κάνει και με τους ανεπαρκείς μαθητές. Προτείνει να αυξηθεί η γραπτή αξιολόγηση με στόχο την «εκκαθάριση» των μετρίων (και κάτω). Οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες εργασίας ανάλογα με την επίδοσή τους. Έτσι, υπάρχουν τμήματα αρίστων, μετρίων και αδύνατων μαθητών. Καταργεί την υποχρεωτική φύση μαθημάτων όπως το θέατρο στην εκπαίδευση και τα μεταφέρει στην απογευματινή ζώνη, την προαιρετική. Είναι γνωστή σε όλους μας τακτική αυτή: να απαξιώνεται ένα διδακτικό αντικείμενο από τη μετατροπή του σε μάθημα επιλογής.
Επιδιώκει, υποστηρίζει, να «γκρεμίσει το τείχος του Βερολίνου» ανάμεσα στην ιδιωτική και τη δημόσια εκπαίδευση με απώτερο στόχο να επικρατήσει στρεβλά η ιδιωτική. Χρησιμοποιεί την εξής εξοργιστικά παραπειστική αναλογία «Φανταστείτε ότι έχετε να επιλέξετε όχι ανάμεσα σε σχολεία αλλά σε αεροπορικές εταιρείες. Η μία είναι η Test Airlines, ακριβής και σοβαρή. Η άλλη είναι η Warm and Fuzzy Airlines. Ποια είναι η διαφορά τους. Στην Test Airlines απαραίτητη προϋπόθεση είναι να έχουν επιτύχει οι πιλότοι στις εξετάσεις ώστε να είναι βέβαιο ότι μπορούν να πιλοτάρουν. Είναι τόσο παλιομοδίτικο αυτό; Στην Warm and Fuzzy Airlines, δεν ενδιαφέρονται αν οι πιλότοι τους διαθέτουν τις απαραίτητες γνώσεις. Επικεντρώνονται στο αίσθημα ζεστασιάς και θαλπωρής που προσφέρουν στους επιβάτες. Εσείς ποια εταιρεία θα επιλέγατε;». Ουσιαστικά ενισχύει ένα ψυχροπολεμικό κλίμα ανάμεσα στις δύο μορφές εκπαίδευσης. Το σκεπτικό, και η αντίστοιχη ρητορική, ξεκινά από τη διττή φύση του ιδιωτικού σχολείου, από τη δύσκολη ισορροπία μεταξύ της επιχείρησης και του εκπαιδευτικού ιδρύματος. Το β’ σκέλος, όμως, το παραβλέπει απαξιώνοντας τον παιδαγωγικό ρόλο του εκπαιδευτικού και την ανάγκη του μαθητή για συνεχή ενίσχυση και ενθάρρυνση.
Η βρετανική εκπαιδευτική πολιτική, όμως, έχει να επιδείξει και μία ακόμα παιδαγωγική πρωτοτυπία: το στρατιωτικό ήθος. Στην επίσημη ιστοσελίδα του υπουργείου έχει αναρτηθεί και το σκεπτικό της. Η αυτοπειθαρχία που επιτυγχάνεται μέσα από το στρατιωτικό πνεύμα οδηγεί στην ενδυνάμωση του ατόμου και στην ανάπτυξη της ομαδικότητας. Τον Νοέμβριο του 2013 ανακοινώθηκε επίσημα ότι βρέθηκαν νέα κονδύλια για «Προγράμματα στρατιωτικού ήθους», που θα υλοποιηθούν με στόχο να παρακινήσουν τους αδιάφορους μαθητές να μάθουν πώς να αφοσιώνονται σε αυτό με το οποίο θα ασχοληθούν. Τα προγράμματα περιλαμβάνουν ατομική συμβουλευτική για θέματα συμπεριφοράς, ασκήσεις ομαδικότητας μέσα και έξω από την τάξη, καθώς και δραστηριότητες που ενισχύουν την πειθαρχία, τις ηγετικές ικανότητες του μαθητή, την ομαδικότητα. Ο υπουργός δήλωσε για τους 16χρονους που δεν τα κατάφεραν στο σχολείο «Ο αποκλεισμός από το σχολείο δε σημαίνει και αποκλεισμό από την εκπαίδευση». (Exclusion from school should never mean exclusion from education.)
Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του υπουργείου, υπάρχουν μετρήσιμα αποτελέσματα ερευνών σε 8000 παιδιά από 300 σχολεία σύμφωνα με τα οποία τα προγράμματα βρήκαν μεγάλη απήχηση σε μαθητές που μέχρι πρότινος δεν έδειχναν κανένα κίνητρο για μάθηση. Απαραίτητη διευκρίνιση, στα προγράμματα διδάσκουν απόστρατοι, χωρίς πτυχίο πανεπιστημίου, οι οποίοι παρακολούθησαν διετή σεμινάρια για να μπουν στις τάξεις, τη στιγμή που προαπαιτούνται 4ετείς σπουδές για τους εκπαιδευτικούς.
Άρα, το βρετανικό σχολείο του σήμερα σε ποιες συνθήκες προσαρμόζεται; Ο βρετανός πολίτης τι καλείται να στηρίξει; Σίγουρα την ανόρθωση της οικονομίας μέσα από την αριστεία και τα τεχνικά επαγγέλματα. Πώς; Πρώτα, θα μάθει να διαγκωνίζεται για την αριστεία. Και αν φανεί ανεπαρκής, ως πολίτης β’ κατηγορίας, δε θα μείνει «αναξιοποίητος». Αν δεν γνωρίζει τι σημαίνει αφοσίωση, πρώτα θα μάθει να πειθαρχεί τον εαυτό του, και η αναγνώριση και το κύρος θα έρθουν μέσα από ένταξη σε άλλες ομάδες. Η πικρία της αποτυχίας θα βρει διέξοδο στη συμπόρευση με μια άλλη ομάδα «δυνατών». Γιατί, για να είμαστε ειλικρινής, ποιος θέλει να ‘ναι με τους αδύνατους;
Στα καθ’ ημάς, είδαμε την ακαδημαϊκή αριστεία (ο υπουργός Παιδείας δήλωσε ότι επιδίωξή του είναι να γίνουν τα περισσότερα σχολεία Πρότυπα-Πειραματικά), την ανάπτυξη δεξιοτήτων κύριο μήνυμα του υπουργείου, την αξιολόγηση ως μέσο «εκκαθάρισης» των εκπαιδευτικών, τις εξετάσεις από την Α’ Λυκείου ως «φίλτρο» για τους μαθητές. Πολλές οι ομοιότητες με τη βρετανική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση αλλά και όχι μόνο με αυτή.
Ως προς τη στρατιωτική πειθαρχία, βέβαια, υστερούμε. Έχουμε υποστεί μια επίταξη τον Μάιο του 2013, αλλά και απειλές για κυρώσεις προς τους καθηγητές αν δεν διδάξουν την ύλη των Πανελληνίων, τις απειλές προς τους συλλόγους που θα αρνηθούν την αυτοαξιολόγηση σχολικής μονάδας και τις εντολές προς τους διευθυντές να την επιβάλουν στους συλλόγους τους, την πρόσφατη προειδοποίηση-απειλή προς τους εκπαιδευτικούς της δευτεροβάθμιας σχετικά με τις επιτηρήσεις στις Πανελλήνιες εξετάσεις: «Η μη προσέλευση επιτηρητών κατά τις εξετάσεις αποτελεί άρνηση εκτέλεσης καθήκοντος και κατά συνέπεια πειθαρχικό παράπτωμα». Πρώτα η εντολή, μετά η απειλή. Ο εκστρατιωτισμός (militarism) ως νοοτροπία και ο αυταρχισμός πάντως είναι ήδη εδώ.
Από την άλλη, αν σκεφτούμε ότι πριν συσταθεί το ΙΕΠ υπήρχαν ανυπόγραφες και ανώνυμες γνωμοδοτήσεις προς το υπουργείο για εκπαιδευτικά, οι οποίες γίνονταν δεκτές, παρατηρούμε ότι προοδευτικά πρόσωπα ή φορείς παρεμβαίνουν εκτός νομοθετικού πλαισίου στο εκπαιδευτικό έργο. Τις τελευταίες μέρες μάλιστα η εποπτεία μέρους της εκπαίδευσης σταδιακά περνά σε φορείς εκτός των Διευθυντών Εκπαίδευσης. Αν δεν ρυθμίζουν οι αρμόδιοι φορείς τα της εκπαίδευσης, αυτό σημαίνει ότι και ο σχεδιασμός της περνά σε άλλους και το σχολείο του αύριο χτίζεται ερήμην μας.
Ποιο σχολείο χρειάζεται η εκπαιδευτική κοινότητα; Ζητά ένα σχολείο ανοιχτό στην κοινωνία, ένα σχολείο της ενσωμάτωσης και όχι της απόρριψης και του αποκλεισμού. Θα είναι ο τόπος όπου θα εκπαιδεύονται πολίτες πρωτίστως με αυτοεκτίμηση, όπου θα παρέχονται γνώσεις και θα καλλιεργούνται δεξιότητες, θα αναδεικνύεται η μοναδικότητα με στόχο τη δημιουργική συμμετοχή στην κοινότητα.
Τα παραπάνω σηματοδοτούν την ανάγκη να ξεκινήσει ουσιαστικός δημόσιος διάλογος με φορείς της εκπαίδευσης και όχι απλώς ηλεκτρονική διαβούλευση βραχείας διάρκειας. Απαραίτητο είναι να επιτευχθεί συμφωνία για τα νέα αναλυτικά προγράμματα. Θα πρέπει να είναι ευέλικτα, να επιτρέπουν στους εκπαιδευτικούς να αυτενεργήσουν, να επιλέξουν διδακτικά εγχειρίδια και να παραγάγουν οι ίδιοι βοηθητικό υλικό προσαρμοσμένο στις ανάγκες των τάξεών τους. Η αυτονόμηση και η πρωτοβουλία του εκπαιδευτικού θεωρώ πως είναι ζωτικής σημασίας στοιχείο σε ένα αναλυτικό πρόγραμμα. Η ευελιξία, επίσης, θα πρέπει να χαρακτηρίζει και τα διδακτικά αντικείμενα, τα μαθήματα. Βιβλία που θα ανανεώνονται, θα εμπλουτίζονται, ενδεχομένως θα ξαναγράφονται. Μαθήματα άμεσα συνδεδεμένα με τις εξελίξεις, μαθήματα πεδίου και εργαστηρίου, μαθήματα τεχνών.
Κατά συνέπεια, και η αξιολόγηση του μαθητή δε θα περιορίζεται στις τετριμμένες και συμβατικές μορφές της γραπτής αξιολόγησης. Θα αξιολογείται και η αυτενέργεια, η επινοητικότητα, η ευχέρεια στην παρουσίαση. Όχι μόνο η απομνημόνευση. Αλλά και η αξιολόγηση του εκπαιδευτικού, σε ένα σχολείο χαράς και δημιουργικότητας, θα έχει άλλο χαρακτήρα, καθαρά βελτιωτικό και όχι τιμωρητικό.
Σημαντικότατη παράμετρος, και η συστηματική και ουσιαστική επιμόρφωση, που θα ενισχύει την εξωστρέφεια του εκπαιδευτικού ως επαγγελματία και του σχολείου. Γιατί μπορεί η εκπαίδευση να είναι εθνικό θέμα αλλά οφείλει να έχει διεθνή προοπτική.
Στο σχολείο του αύριο, λοιπόν, θα έβλεπα τόλμη, πρωτοβουλία, αυτονόμηση και εξωστρέφεια. Άρα, ένα σχολείο με τη δυναμική εκείνη που θα διαμορφώνει τις συνθήκες και δε θα προσαρμόζεται απλώς.
Χωρίς να περιμένω το ΓΕΕΘΑ να εισβάλει στις τάξεις και χωρίς να υποτιμώ την αγωνία και τη δεινή θέση πολλών συναδέλφων, θα πω τούτο για να κλείσω: Όσο εμείς ερίζουμε για τις αναθέσεις ή συγκεντρώνουμε μόρια από επιμορφώσεις, η εκπαίδευση, δημόσια και ιδιωτική, στον δυτικό κόσμο διολισθαίνει σε επικίνδυνα μονοπάτια. Γίνεται ρητά ταξική, εξαρτάται σε βαθμό επιβίωσης από την ελεύθερη οικονομία και αποκτά αυταρχικό προσανατολισμό. Η Martha Nussbaum στην εισαγωγή του βιβλίου της «Όχι για το κέρδος» τόνισε ήδη από το 2008 πως βιώνουμε όχι κρίση αξιών ή οικονομική κρίση, αλλά κρίση στην εκπαίδευση. Φοβάμαι, λοιπόν, πως στη χώρα μας, από τις πολλές αναταράξεις εστιάζουμε μόνο στο δέντρο. Η ανάγκη του σήμερα πιστεύω πως είναι να δούμε όχι το δάσος αλλά ολόκληρο τον δρυμό. Ειδάλλως, το σχολείο του αύριο θα σχεδιαστεί ερήμην μας.
Αφήστε μια απάντηση