Θανάσης Β. Κούγκουλος

Θανάσης Β. Κούγκουλος

Από τα Γιάννινα στην Ιστάνμπουλ:

Μουσουλμάνοι πρόσφυγες στην πεζογραφία

του Χρήστου Χρηστοβασίλη και της Emel İnci

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

            Το προσφυγικό ζήτημα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή συνιστά κεντρική θεματική της ελληνικής πεζογραφίας και καθιερώνεται από συγγραφείς που βιώνουν άμεσα τα τραγικά γεγονότα. Αντίθετα, η τουρκική λογοτεχνία απεικονίζει το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο πολύ αργά. Μόλις από τη δεκαετία του 1990 εμφανίζεται στην Τουρκία μια κατηγορία έργων που είναι γνωστά ως μυθιστορήματα της Ανταλλαγής (mübadele romanları). Οι συγγραφείς τους μεταφέρουν την τεμαχισμένη μνήμη των επιγόνων. Στην ανακοίνωσή μας εξετάζουμε συγκριτολογικά την περίπτωση των μουσουλμάνων προσφύγων από τα Γιάννινα. Η πόλη της Ηπείρου στην οθωμανική εποχή είναι ένα πολυεθνικό κέντρο. Οι λεγόμενοι Τουρκογιαννιώτες συγκροτούν μια κοινότητα ελληνόφωνων μουσουλμάνων που συμβιώνει με τους χριστιανούς έως την ενσωμάτωση της περιοχής στην Ελλάδα (1913) και την Σύμβαση της Ανταλλαγής των πληθυσμών (1923).

            Παρακολουθούμε την πορεία τους όπως αποτυπώνεται από δύο πεζογράφους διαφορετικών εθνικοτήτων, λογοτεχνικών παραδόσεων, γενεών και φύλου.  Από την ελληνική πλευρά επικεντρωνόμαστε στον Χρήστο Χρηστοβασίλη (1862-1937) και στη συλλογή του Γιαννιώτικα Διηγήματα, η οποία περιλαμβάνει κείμενα δημοσιευμένα κατά το χρονικό διάστημα 1898-1935. Ο αφηγητής του Χρηστοβασίλη εκπροσωπεί όχι μόνο την ελληνική οπτική αλλά και τη σύγχρονη με τα συμβάντα λογοτεχνική μαρτυρία. Παρά την έντονη δυσφορία του για την καταπιεστική εξουσία των -κατά την άποψή του- αφελών, ευέξαπτων, φιλοχρήματων, θρησκόληπτων, μωρόπιστων και φαντασιόπληκτων Τουρκογιαννιωτών, αναγνωρίζει θετικούς χαρακτήρες ανάμεσά τους και εκδηλώνει αισθήματα αλληλεγγύης για τον συμπολίτη Άλλο θεωρώντας ως «μαύρη μέρα για την Ελλάδα» την «απαίσια ανταλλαγή». Το μυθιστόρημα Yanya’da Bıraktım Kalbimi [Άφησα την καρδιά μου στα Γιάννινα] της Emel İnci κυκλοφορεί το 2004 (εκδ. Piramit, Ankara) και αποτελεί την τουρκική εκδοχή ενός αναστοχασμού του παρελθόντος. Η γιαγιά Şefku αφηγείται στην εγγονή της Dilek τα χρόνια της ανέμελης ζωής στα Γιάννινα, τον ξεριζωμό στους Βαλκανικούς Πολέμους και την εγκατάσταση στην İstanbul. Οι λεπτεπίλεπτες Τουρκογιαννιώτισσες, που δεν έβγαιναν χωρίς ομπρέλα ούτε στη συννεφιά, χώνονται στις λάσπες για να σωθούν. Η μέθη της νίκης κυριεύει τους Έλληνες και -κατά την ηλικιωμένη αφηγήτρια- «άρχισε να αλλάζει η συμπεριφορά των γειτόνων μας με τους οποίους έως χθες είχαμε φιλικές σχέσεις».[1] Εντούτοις κάποιοι χριστιανοί ήρωες, κυρίως χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, διατηρούν την ανθρωπιά τους.

[1] “Düne kadar dost ilişkiler içinde bulunduğumuz komşularımızın tavırları değişmeye başlamıştı.” (σ. 58).