Θανάσης Β. Κούγκουλος

Κατεβάστε το Πρόγραμμα ΙΔ’ Επιστημονικής Συνάντησης Τομέα ΜΝΕΣ ΑΠΘ PDF

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Θανάσης Β. Κούγκουλος

Η πρόσληψη του λογοτεχνικού χώρου από τη νεοελληνική κριτική

            Ο λογοτεχνικός χώρος είναι κατ’ ουσίαν μια μεταφορά, μια άυλη κειμενική αναπαράσταση, ένας μετα-χώρος (literary metaspace) που αποκτά οντότητα μέσα σε μία συγκεκριμένη μυθοπλασία. Στη νεοελληνική κριτική σκέψη η θεματική του χώρου / τόπου παρουσιάζεται με αρκετή καθυστέρηση. Το παραπάνω φαινόμενο μοιάζει δυσερμήνευτο αν αναλογιστούμε πως για ολόκληρη την πεζογραφική γενιά του 1880 η πρόκριση της εντοπιότητας είναι άκρως εντυπωσιακή, υπό την έννοια ότι ο χώρος της μυθοπλασίας εξισώνεται συνήθως με τη γενέτειρα του συγγραφέα. Η νεοελληνική κριτική θέτει δειλά το θέμα του χώρου στα μέσα της δεκαετίας του 1960, συστηματοποιεί τα ερωτήματα που προκύπτουν στη δεκαετία του 1980 και καθιερώνει τον τόπο ως αντικείμενο συζήτησης μετά το 1990, χωρίς εντούτοις να παρακολουθεί από κοντά τις εξελίξεις στον ευρωπαϊκό και αμερικανικό κριτικό λόγο.

            Το πρώιμο στάδιο της ανακάλυψης του τόπου στη νεοελληνική λογοτεχνία αφορά το χρονικό διάστημα 1965-1980, όπου ξεχωρίζουν δύο πρωτοπόρα μελετήματα. Το πρώτο, αν και δεν εμπίπτει ακριβώς στη νεοελληνική φιλολογία, είναι ένα φιλοσοφικό άρθρο του Ευάγγελου Μουτσόπουλου που πραγματεύεται από τη σκοπιά της φαινομενολογικής προσέγγισης του Gaston Bachelard τη δυναμική του χώρου στη νεότερη ευρωπαϊκή ποίηση, με ορισμένες μνείες στον Καβάφη. Το δεύτερο μελέτημα ουσιαστικά χαράσσει τον δρόμο για την ανάλυση του τόπου. Πρόκειται για τη μονογραφία του Edmund Keeley αναφορικά με τον μύθο της καβαφικής Αλεξάνδρειας.

            Στη δεκαετία του 1980 κομβικό ρόλο για την προώθηση της μελέτης του τόπου στη λογοτεχνία έχει το διεθνές συμπόσιο Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη: Οθωμανικές Κληρονομιές και Ελληνικό Κράτος που διοργανώνεται το 1984 από την Εταιρεία Μελέτης Νέου Ελληνισμού. Ανάμεσα σε άλλες ανακοινώσεις φιλολογικού περιεχομένου προκαλεί αίσθηση η πρωτότυπη και θεωρητικά τεκμηριωμένη ανακοίνωση της Λίζυς Τσιριμώκου για τη λογοτεχνία της πόλης και τις πόλεις της λογοτεχνίας με επίκεντρο την Αθήνα στην αφηγηματική πεζογραφία της περιόδου 1870-1920, η οποία γίνεται έκτοτε σημείο αναφοράς στα ομόθεμα μελετήματα. Μέσα στη δεκαετία του 1980 το δίπολο λογοτεχνία της πόλης / πόλεις της λογοτεχνίας συμπληρώνεται και προεκτείνεται από ανάλογες εργασίες των Henri Tonnet, Peter Mackridge, Μαίρης Μικέ και Βενετίας Αποστολίδου.

            Έπειτα από το 1990 η οπτική του τόπου συνεχώς κερδίζει έδαφος και σταδιακά τίθεται στο προσκήνιο της κριτικής. Τη δυναμική αυτή ενισχύουν χαρακτηριστικές για τον αναπροσανατολισμό της κριτικής συλλογικές εκδόσεις (πχ. αθρόος αριθμός λογοτεχνικών ανθολογιών για κάθε σχεδόν ελληνική πόλη, ένας τόμος με εξομολογητικά κείμενα συγγραφέων για τη γενέθλια πόλη ή την πολιτεία που πέρασαν μέρος του βίου τους και μία σειρά πρόσφατων ανθολογιών, με γενικό τίτλο Μια πόλη στη λογοτεχνία και με διαφορετικό κάθε φορά ανθολόγο, που ιχνηλατούν τη λογοτεχνική αποτύπωση σημαντικών πόλεων της ελληνικής επικράτειας ή πόλεων του εξωτερικού με βαρύνουσα σημασία για τον ελληνισμό). Ακόμη, διοργανώνονται επιστημονικά συνέδρια με θέμα τη λογοτεχνία που περιστρέφεται γύρω από έναν τόπο και/ή τους λογοτέχνες ενός τόπου: Θεσσαλία, Θεσσαλονίκη, Ήπειρος, νησιωτική Ελλάδα. Άρθρα, μονογραφίες και διδακτορικές διατριβές φωτίζουν ετερόκλιτες πτυχές του ζητήματος ωθώντας τη συζήτηση προς πάσα κατεύθυνση. Μεταξύ αυτών χαρακτηριστική είναι και η συμβολή του Ξ.Α. Κοκόλη (Δύο τόποι – δύο ποιήματα. «Πρέβεζα» του Καρυωτάκη, «Ιερά Οδός» του Σικελιανού). Ωστόσο, πολύ λίγες μελέτες είναι ενημερωμένες θεωρητικά και ακόμα λιγότερες υποδεικνύουν ένα θεωρητικό μοντέλο ανάγνωσης του χώρου στη λογοτεχνία.