Ο κοσμοκαλόγερος, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, για το Γενέσιον της Θεοτόκου έγραψε το παρακάτω ποίημα. Πρωτοδημοσιεύθηκε στο περιοδικό Πανδώρα, στα 1923.

Στην Παναγίτσα στο Πυργί

Άφες μοι ίνα αναψύξω προ του με απελθείν

και ουκέτι μη υπάρξω. (Ψαλμός του Δαυίδ).

Χαίρετ’ ο Ιωακείμ κι η Άννα,
που γέννησαν χαριτωμένη κόρη
στην Παναγίτσα στο Πυργί!
Χαίρεται όλ’ η έρημη ακρογιαλιά
κι ο βράχος κι ο γκρεμός αντίκρυ του πελάγους,
που τον χτυπούν άγρια τα κύματα,
χαίρεται απ’ την εκκλησίτσα,
που μοσχοβολά πάνω στη ράχη.

Χαίρεται τα’ άγριο δέντρο, που γέρνει
το μισό απάνω στον βράχο, το μισό στον γκρεμό·
χαίρετ’ ο βοσκός, που φυσά τον αυλό του,
χαίρετ’ η γίδα του, που τρέχει στα βράχια,
χαίρεται το ερίφιο, που πηδά χαρμόσυνα.

Κι η πλάση όλη αναγαλλιάζει
και το φθινόπωρο ξανανοιώνει η γης,
σα σεμνή κόρη, που περίμενε χρόνια
τον αρραβωνιαστικό της απ’ τα ξένα
και τέλος τον απόλαψε πριν είναι πολύ αργά·
και σαν τη στείρα γραία, που γέννησε θεόπαιδο
κι ευφράνθη στα γεράματά της!

Δος μου κι εμένα άνεση, Παναγιά μου,
πριν ν’ απέλθω και πλέον δεν θα υπάρχω.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ, Άπαντα, κριτική έκδοση Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλος, τ. 5ος, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1998, [πρώτη επανέκδοση, με διόρθωση τυπογραφικών παροραμάτων], 35.

«Έχουμε μια ιστορία αιωνόβια, αλλ’ είμαστε νεοσύστατοι. Μας έχουν κατά καιρούς πατήσει, σφάξει, κατακρεουργήσει, σκλαβώσει, φιμώσει, εκδιώξει, αφανίσει, προδώσει. Καταντήσαμε ένα λαβωμένο κορμί, κράμα από φυλές κυνηγημένες σαν ανδράποδα. Με μανία θέλησαν την εξόντωσή μας. Φωτιά και σίδερο. Καταστροφές επί καταστροφών. Ερείπια επί ερειπίων. Διωγμοί επί διωγμών. Ξερίζωμα. Όμως τους χρόνους της σκλαβιάς μάς προστάτεψε η Ορθοδοξία. Μας έμεινε η γλώσσα η ελληνική. Διαφυλάχθηκαν οι ελληνικές παραδόσεις, η ελληνική τιμή. Σειρά κατορθωμάτων και ανδραγαθιών έδειχνε καθαρά την ελληνική της γενεαλογία. Ο Ήρως, η αρχαία έννοια του ήρωος, δεν εξέλειπεν. Η ηρωική πράξις, με όλα της τα επακόλουθα αφιλοκερδίας, θυσίας, αρετής, καλοκαγαθίας, εξακολούθησε να φέγγει σαν ίνδαλμα στους νεώτερους όπως και στους Ομηρικούς χρόνους και να δημιουργεί μορφές θεσπέσιες, άχραντες, ακατάλυτες.

Αλλά και σ’ έναν άλλο τομέα μοιάζουμε με τους προγόνους μας. Στην ατέρμονα κλίμακα διαμάχης, της βίαιης άμιλλας, της στυγνής έριδος, του δόλου, της φθονερής απάτης, της συκοφαντικής διαβολής, της αλληλοκατηγορίας και της εφιαλτικής προδοσίας. Αλληλοφάγωμα και καννιβαλισμός, εμπάθεια και αφρούς στο στόμα.

Φως- σκιά, φως – σκιά. Ισχυρές αντιθέσεις. Άλογα, παράλογα πράγματα. Πράξεις αυθορμητισμού που ξεσκεπάζουν βάθη χαρακτήρων ανέλπιστα. Ανανεώσεις, ανασχηματισμοί, μεταμορφώσεις πρωτεϊκές.

Όσα σώθηκαν ως σήμερα, παρ’ όλες τις καταστροφές των αιώνων, σήμερα, στον εικοστόν αιώνα, κινδυνεύουν τον έσχατον.

Δεν διαθέτουμε πια ούτε την εκθαμβωτική τέχνη που είχαν οι Αρχαίοι, ούτε την περίλαμπρη φιλοσοφία τους, ούτε την εκπληκτική τους επιστήμη, ούτε τη σοφία τους για να κατακτήσουμε, όπως στη ρωμαϊκή ηγεμονία, τον κατακτητή μας. Ούτε μπορούμε να παραβγούμε στον στίβο, όπου οι σφαίρες και οι τροχιές του τεχνολογικού πολιτισμού αμιλλώνται με δαιμονιώδη ταχύτητα. Γρηγορείτε».

Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας, Ελληνικοί Προβληματισμοί, εκδ. Αστρολάβος / Ευθύνη, Αθήνα 1986, 124-125.