«Ο παράδεισος είναι η τιμωρία των εναρέτων».

ΑΣΗΜΑΚΗΣ ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ. (1987). Σημειωματάριο. Αθήνα: Κέδρος, σ. 28. [το ίδιο βιβλίο, ως 1^η έκδοση κυκλοφόρησε με τον διαφορετικό τίτλο: Συνέντευξη με τον εαυτό μου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 1984].

«Μπορεί η τεχνετρονική κοινωνία να είναι το σύστημα του μέλλοντος, αλλά δεν έχει γίνει ακόμα. Μπορεί να αναπτυχθεί απ’ αυτό που υπάρχει σήμερα, κι όπως φαίνεται θα αναπτυχθεί, εκτός αν μεγάλος αριθμός ανθρώπων δουν τον κίνδυνο και διορθώσουν την πορεία τους. Για να το κάνουμε αυτό, είναι απαραίτητο να καταλάβουμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τη λειτουργία του σημερινού τεχνολογικού συστήματος και την επίδραση που έχει στον άνθρωπο.

Ποιες είναι οι καθοδηγητικές αρχές αυτού του συστήματος όπως είναι σήμερα;

Προγραμματίζεται από δύο αρχές που κατευθύνουν τις προσπάθειες και τις σκέψεις καθενός που δουλεύει σ’ αυτό: Η πρώτη αρχή είναι το αξίωμα ότι ένα πράγμα πρέπει να κατασκευαστεί επειδή τεχνικά είναι δυνατή η κατασκευή του. Αν είναι δυνατή η κατασκευή πυρηνικών όπλων, τότε πρέπει να κατασκευαστούν, ακόμα κι αν αυτό μπορεί να μας καταστρέψει όλους. Αν είναι δυνατό να πάμε στο φεγγάρι ή στους πλανήτες, πρέπει να πάμε, ακόμα κι αν πρόκειται να θυσιάσουμε πολλές άλλες ανάγκες που θα πρέπει να καλυφθούν πάνω στη γη. Αυτή η αρχή σημαίνει την άρνηση όλων των αξιών που έχει καλλιεργήσει η ουμανιστική παράδοση. Αυτή η παράδοση ήθελε να γίνεται ένα πράγμα γιατί χρειαζόταν στον άνθρωπο για την ανάπτυξή του, για τη χαρά του και για τη λογική του, γιατί είναι καλό, ωραίο και αληθινό. Μια κι έχει γίνει αποδεκτή η αρχή πως ένα πράγμα πρέπει να γίνεται επειδή είναι τεχνικά δυνατό να κατασκευαστεί, εκθρονίζονται όλες οι άλλες αξίες και η τεχνολογική ανάπτυξη γίνεται το βάθρο της ηθικής».

«Η δυνατότητα πως μπορούμε να κατασκευάσουμε ρομπότ που να είναι όπως οι άνθρωποι, ανήκει, αν μπορεί ποτέ να γίνει πραγματικότητα, στο μέλλον. Αλλά το παρόν έχει κιόλας να μας παρουσιάσει ανθρώπους που ενεργούν σαν ρομπότ. Όταν στην πλειονότητά τους οι άνθρωποι θα είναι σαν τα ρομπότ, τότε πραγματικά δε θα υπάρχει πρόβλημα στην κατασκευή ρομπότ που να είναι σαν τους ανθρώπους. Η ιδέα των κομπιούτερ που μοιάζουν με ανθρώπους αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για την εναλλακτικότητα ανάμεσα στις ανθρώπινες και απάνθρωπες χρήσεις της μηχανής. Ο κομπιούτερ μπορεί να εξυπηρετήσει την έξαρση της ζωής σε πολλούς τομείς. Αλλά η ιδέα ότι αντικαθιστά τον άνθρωπο και τη ζωή αποτελεί την εκδήλωση της σημερινής παθολογίας».

ΕΡΙΧ ΦΡΟΜ. (1979). Η επανάσταση της ελπίδας. Για μια ανθρώπινη τεχνολογία, μτφρ. Δημήτρης Θεοδωρακάτος. Αθήνα: Μπουκουμάνη, σσ. 50-51, 65.

«Είτε σε τούτον εδώ που βρεθήκαμε είτε σε οποιονδήποτε άλλο κόσμο άχρι χρόνων αποκαταστάσεως πάντων, εκείνο που απαραίτητα χρειαζόμαστε είναι εκείνο που χρειαζόταν ο Rimbaud: posséder la vérité dans une âme et un corps ή ο Χρυσόστομος: κάν μυρία φιλοσοφήσωμεν δια των λόγων, βίον δε μη παρεχώμεθα εκείνων βελτίονα, το κέρδος ουδέν. Κέρδος κανένα η φιλοσοφία δια των λόγων, αν η ζωή σου δεν είναι ακόμα καλύτερη από τα λεγόμενά σου, εκείνων βελτίονα (αυτό το ήξερε και το πέτυχε στη ζωή του ο Σωκράτης – και ο Χρυσόστομος), κέρδος κανένα, δίχως άδραγμα η κατοχή της αλήθειας dans une âme et un corps (αυτό το ήξερε, αλλά και το πέτυχε στη ζωή του ο Rimbaud). Και όχι μοναχά κέρδος ουδέν, αλλά και ζημιά μεγάλη».

ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ. (2009). Collectanea. Αθήνα: Δόμος, σ. 276 [526].

«Όπως σε όλα τα θέματα, είναι αμέτρητοι εκείνοι που προηγηθήκανε και στους οποίους χρωστάμε το κάθε βήμα μας· αδύνατο να τους ευχαριστήση κανένας ανάλογα ή να τους μνημονέψη χωριστά. Τα στερεά σημεία στα γραφτά μας – όσα υπάρχουνε – είναι όλα δικά τους και σε κάθε αράδα που χαράζουμε διακρίνουνται καθαρά τα χρωστούμενα· η αγαθή μερίδα μένει πάντα εκεινών. Όλα τα υπόλοιπα, τα αδύνατα σημεία ή τα λάθη – όσα υπάρχουνε – είναι αδιαφιλονίκητα δικά μας.

Όποιος καταλάβη αυτό γίνεται άτρωτος στη δόξα ή στην παραμικρότερη φήμη. Αντιμετωπίζει και τα παινέματα με το Ψαλτήρι στο χέρι: “Αποστραφήτωσαν παραυτίκα αισχυνόμενοι οι λέγοντές μοι· Εύγε εύγε”.

Τότε βγαίνει σωστότερος ο λογαριασμός»[*].

ΖΗΣΙΜΟΣ ΛΟΡΕΝΤΖΑΤΟΣ. (1970). Ο «Διάλογος» του Σολωμού. Ένας απολογισμός. Αθήνα: Ίκαρος, σ. 9.

[*] Τηρήθηκε πιστά η ορθογραφία του συγγραφέα.

«Στην κορυφή του θόλου της Εκκλησίας του Μοναστηριού, ο Σταυρός του Χριστού, μόνος ξεδιαλύνει τα αξεδιάλυτα σκοτάδια.

Ορθρίζει η νέα μέρα.

Ο παπάς στο ιερό, συντροφιά με άλλους ιερείς, παπάδες και διάκους, που θυμιατίζουν, αναγνώστες που διαβάζουν: “Ταις των Αγίων πρεσβίαις, Χριστέ ο Θεός, ελέησον ημάς”. Μνημονεύει: Τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρο τον Ομολογητή, που εξορίστηκε. Τον πρώην ειδωλολάτρη ιερέα, που υπέρ Χριστού εσταυρώθη Λουκιλλιανό. Το Νήπιο με το βαπτιστικό όνομα Υπάτιος, που μέσα στη φυλακή εσφάγη. Το Μάρτυρα Άγιο Γελάσιο, που κατεξευτέλισε κάθε κοινωνική πλάνη κοροϊδεύοντας. Τον Άγιο Μάρτυρα Ταράσιο, που καθόλου δεν τον κατατάραξε η θέα του ξίφους. Την Αγία Μάρτυρα Καλλιόπη, που εκ της θέας της ομορφιάς των κτισμάτων υψώθηκε στην αντίληψη της θέας του Κτίστου. Την κανονική Παρθένο Αγία Θέκλα, που η φιλαργυρία του πνευματικού της αφήρεσε την Οσία της Κάρα. Τους Οσίους Κύρο, Κανίδη και Ονούφριο, που μέχρι τη λήξη των βίων των, την κατ΄ εικόνα προς τον Πλάστη ομοίωση του ανθρώπου διαφύλαξαν. Του Αγίους μάρτυρες Ίσαυρο και Φίληκα, που αντιμετώπισαν τις φάλαγγες των εναντίων νικηφόρα, όπως ο Όσιος Υπάτιος τους πειρασμούς της πορνείας και ο πρώην Τριβούνος Μάρτυς του Χριστού Υπάτιος που ειδοποιήθη για το τέλος του εξ ουρανού. Τη Μάρτυρα Αγία Λεωνίδα, που με θάρρος υπέμεινε το πυρ της Καμίνου. Τον Άγιο Μάρτυρα Πιέριο, που σφάγιο πάνω στα κάρβουνα, ψήθηκε ομολογώντας το Χριστό. Τον Όσιο Μάγνο, που παρέδωκε το πνεύμα ενώ προσεύχοταν. Τον εξ Αθηνών Νεομάρτυρα Μιχαήλ, που κατεκόπη με σπάθη στα 1740. Μηνός Ιουνίου 30. “Ιούνιος Μην λήξιν ώδε λαμβάνει, Θεώ δε δόξαν τω αλήκτω προσφέρει”».

ΝΙΚΟΥ ΓΑΒΡΙΗΛ ΠΕΝΤΖΙΚΗ, (1999), Πόλεως και Νομού Δράμας Παραμύθια, Αθήνα: Άγρα, σσ. 71-73.

“Για άλλη μια φορά ας σταθούμε αντιμέτωποι με αυτό που είμαστε”.

ΕΡΜΑΝ ΕΣΣΕ

«Εμπρός σ’ αυτή τη βαθιά θρησκευτική ταπεινοφροσύνη, η Δύση δίνει την εντύπωση ότι έχει ξεχάσει τις χριστιανικές καταβολές της. Αυτό όμως αντί να το αποδίδουμε σε ένα υποτιθέμενο ρήγμα, που δήθεν δημιούργησε ο ορθολογισμός ανάμεσα στη θρησκεία και την πνευματική εξέλιξη, θα είμαστε οπωσδήποτε πιο κοντά στην πραγματικότητα αν το δούμε ως συνύπαρξη επιστήμης και θρησκείας μέσα σε μια εκκοσμικευμένη κοινωνία ή, ακόμη καλύτερα ως πολλαπλούς διαλόγους ανάμεσα στις δύο, άλλους δραματικούς κι άλλους γεμάτους εμπιστοσύνη, που δεν διακόπηκαν ποτέ, παρά τα φαινόμενα. Είναι βέβαιο πως ο χριστιανισμός αποτελεί θεμελιώδη πραγματικότητα της δυτικής ζωής, η οποία σημαδεύει, χωρίς πάντα να το ξέρουν ή να το αναγνωρίζουν, ακόμη και τους άθεους. Οι ηθικοί κανόνες, η στάση εμπρός στη ζωή και το θάνατο, η αντίληψη της εργασίας, η αξία της προσπάθειας, ο ρόλος της γυναίκας και του παιδιού, όλα αυτά είναι συμπεριφορές που φαίνεται να μην έχουν πια καμία σχέση με το χριστιανικό αίσθημα, κι όμως όλα από αυτό απορρέουν. 

 […] Ο δυτικός χριστιανισμός υπήρξε και εξακολουθεί να είναι η κύρια συνιστώσα της ευρωπαϊκής σκέψης, ακόμη και της ορθολογιστικής, που διαμορφώθηκε για να τον αντιπαλέψει, χωρίς όμως να έχει άλλη αφετηρία από τον ίδιο. Σ’ όλη την ιστορία της Δύσης, ο χριστιανισμός βρίσκεται στην καρδιά αυτού του πολιτισμού, τον οποίο ζωογονεί ακόμη και όταν αφήνεται να παρασυρθεί ή να αλλοιωθεί από αυτόν, και τον οποίο αγκαλιάζει ακόμη κι όταν εκείνος πασχίζει να του ξεφύγει. Γιατί όταν στρέφεις τη σκέψη ενάντια σε κάποιον, εξακολουθείς να βρίσκεσαι στη δική του τροχιά. Ο Ευρωπαίος, ακόμη και άθεος, δεν παύει να είναι δέσμιος μιας ηθικής, δέσμιος διαφόρων ψυχικών επιταγών που ορίζουν τη συμπεριφορά του, και είναι βαθιά ριζωμένες στη χριστιανική παράδοση».

F. BRAUDEL, (2009), Γραμματική των Πολιτισμών, μτφρ. Α. Αλεξάκη Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 78, 457-458.

ΣΧΟΛΙΟ: Ιδιαίτερα γνωστός στο χώρο της παγκόσμιας ακαδημαϊκής κοινότητας είναι ο κορυφαίος Γάλλος ιστορικός F. Braudel. Η Γραμματική των Πολιτισμών, μαζί με την τρίτομη Μεσόγειο είναι από τα σπουδαιότερα βιβλία που κυκλοφόρησαν στον 20ό αιώνα, και στην Ελλάδα. Την Γραμματική των Πολιτισμών, ο F. Braudel, πάσχιζε να την εισαγάγει ως βιβλίο Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση της Γαλλίας, στοχεύοντας όπως πίστευε, οι νέοι Γάλλοι, πριν τελειώσουν το σχολειό τους, να είναι σε θέση, όταν διαβάζουν μια εφημερίδα να καταλαβαίνουν τι λέει. Δεν είχε άδικο. Τα παραπάνω δύο σύντομα αποσπάσματα νομίζω ότι δίνουν το έναυσμα για μια ζωηρή συζήτηση γύρω από ζητήματα που σχετίζονται με τη σχέση της πίστης με την επιστήμη και την αθεΐα, ιδιαίτερα σήμερα, όπου σε Ευρώπη και Αμερική γιγαντώνεται όλο και περισσότερο το ρεύμα του μαχητικού αθεϊσμού. Ενδεικτικά φέρνω δύο παραδείγματα, για την μεν Ευρώπη τον Μ. Onfray και για τη δε Αμερική του R. Dawkins, γνωστοί και δύο για τη σταυροφορία που έχουν ξεκινήσει, κυρίως ενάντια στον Χριστιανισμό. Παρότι οι απόψεις των δύο αυτών συγγραφέων φαίνεται να αποτελούν βεβηλώσεις της χριστιανικής πίστης, νομίζω ότι ο F. Braudel, με τα γραφόμενά του τους ξεπερνά. Αυτό, ωστόσο, δεν σημαίνει πως η σύγχρονη αθεΐα δεν αφορά τη Ορθόδοξη Θεολογία. Ίσως ήρθε πια η στιγμή η ορθόδοξη χριστιανική πνευματικότητα να διαλεχθεί με αυτή. Δεν έχει να φοβηθεί τίποτα. Απεναντίας, έχω τη γνώμη ότι θα αποκαλύψει πολλά κενά του αθεϊστικού τοπίου.