Εισαγωγικό σημείωμα

Ένας από τους σημαντικότερος λογίους του 18^ου αιώνα, ο «κλεινός» διδάσκαλος του Γένους Ευγένιος Βούλγαρις, με απαράμιλλο ζήλο δίδαξε και ανέδειξε τις θετικές επιστήμες. Στα 1805 με την οικονομική χορηγία των Ζωσιμάδων εκδίδει τα Στοιχεία Γεωμετρίας του Andrea Tacquet[1]. Στην αρκετά πολυσέλιδη αυτή μετάφραση, που βασίστηκε από ότι φαίνεται στην πρωτότυπη λατινική έκδοση του έργου που έγινε στην Κανταβριγία το 1710, ο Βούλγαρις κάμει ευρύτατη χρήση γεωμετρικών πινάκων[2]. Εκτιμήσεις και προβληματισμοί, όπως η παραλλαγή της πλατωνικής ρήσης «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω, τω μη θέλοντι συζυγώσω τας θύρας», που πρώτος ο Βούλγαρις θα χρησιμοποιήσει στα μαθηματικά του έργα και μάλιστα ως επιγραφή θα στήσει στην είσοδο της Αθωνιάδας Ακαδημίας[3] – θα τον ακολουθήσουν βέβαια, τόσον ο Νικηφόρος Θεοτόκης[4], όσο και ο Βενιαμίν Λέσβιος[5] – είχε τη σημασία της αξίας του τεράστιου οικοδομήματος της μαθηματικής επιστήμης και ειδικότερα της Γεωμετρίας, ως τον κατεξοχήν κλάδο της, που μετράει τη φύση και το χώρο, είτε ως γήινο, είτε ως διαστημικό. Μετά από μια ιστορική  αφήγηση «περί της αρχής και προόδου των μαθηματικών επιστημών»[6], με συστηματικό τρόπο παραθέτει σε επτά βιβλία τα στοιχεία της γεωμετρικής επιστήμης του Andrea Tacquet και ακολουθούν τα θεωρήματα του Αρχιμήδη. Ωστόσο, εδώ, τον Βούλγαρι θα τον απασχολήσουν σοβαρά και τα δεδομένα των άλλων θετικών επιστημών και η διασύνδεσή τους με τη Φιλοσοφία. Και αυτό έκδηλα διαφαίνεται σε αρκετά από τα γραφόμενά του: «τον λόγον τη πείρα συνάπτειν» και ότι «η πείρα ουδέν εις επιστήμην ονίσησι, μη υπό του λόγου οδηγούμενη»[7]. Επανειλημμένα τονίζει ότι ο άνθρωπος οφείλει μόνον «τω υγιεί και ορθώ πείθεσθαι λόγω»[8] και ο «φιλεπιστήμων», ο «ελευθέρως φιλοσοφείν», ο «της αληθείας εραστής»[9] να αποδέχεται μόνο «αν ο ορθός λόγος εγκρίνας, σαφώς τε και ειλικρινώς δοκιμάζει»[10]. Τούτη η σύνδεση των  επιστημών με τη φιλοσοφία δείχνει την ιδιαίτερη ευαισθησία του στη διάδοση των επιστημονικών κατακτήσεων στον ελληνόφωνο χώρο της καθ’ ημάς Ανατολής. Το αγκάλιασμα των φυσικών και θετικών επιστημών συνδυαζόμενο άμεσα με τη φιλοσοφία, αποτελούσε για τον ίδιο «το ολικόν και τέλειον σύστημα»[11].

[1] Ο πλήρης τίτλος: Α. Τακουετίου Στοιχεία Γεωμετρίας μετά σημειώσεων του Ουίστωνος εξελληνισθέντα μεν εκ της Λατινίδος φωνής υπό του Πανειερωτάτου Αρχιεπισκόπου κυρίου Ευγενίου του Βουλγάρεως Ιεροδιακόνου έτι όντος, κα σχολαρχούντος εν τε Ιωαννίνοις, και εν τη Αθωνιάδι Ακαδημία, και εν Κωνσταντινουπόλει, προς ακρόασιν των παρά αυτώ μαθητιώντων. Τα νυν δε τύποις εκδοθέντα υπό της Αυταδελφότητος των Ζωσιμάδων Α. και Ν. και Ζ. και Μ. επί τω διανεμηθήναι δωρεάν τοις φιλεπιστήμωσιν Ελλήνων Νεανίσκοις. Εν Βιέννη της Αουστρίας, εν τη Ελληνική Τυπογραφία Γεωργίου Βενδώτη. 1805.

[2] Φτάνουν τους 58.

[3] «Γεωμετρήσων εισίτω, ου κωλύω. Τω, η θέλοντι συζυγώσω τας θύρας». Βλ. Α. Αγγέλου, «Το χρονικό της Αθωνιάδας», σ. 123.

[4] «Μάτην άράγε ο μεν Πλάτων ταις της Ακαδημίας θύραις επεγράψατο το, Ουδείς αγεωμέτρητος εισίτω, ο δε Ξενοκράτης, παντί αγεωμετρήτω τω χάριν παιδείας αυτώ προσιόντι, Πορεύου έλεγε, λαβάς γαρ ουκ έχεις φιλοσοφίας;». Στοιχεία Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτέρων συνερανισθέντων, [Μόσχα 1798], σ. ια΄.

[5] «Μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω, επέγραψε προ των πυλώνων της Ακαδημίας  Πλάτων, εμφανίζων δια τούτου το αδύνατον της παρεισδύσεως εις τα μυστήρια της φύσεως άνευ της γνώσεως της γεωμετρίας», Γεωμετρίας Ευκλείδου Στοιχεία, τ. Β, [Βιέννη 1820], σ. 5. Και σε άλλο έργο του θα γράψει τα εξής:   «Αφαίρεσον τα μαθηματικά από της Γης, και θέλεις ιδεί τον άνθρωπον ερπύζοντα επί της Γης, χωρίς να δυνηθή να υψωθή από της γηίνης επιφανείας, ούτε να εξέλθη, εκ της πατρίδος αυτού. Και είναι τοσούτον αναγκαία τα μαθηματικά εις την παιδαγωγίαν του ανθρώπου, ώστε τούτων απόντων μένει άπορον εις τι ήθελε παιδαγωγηθή ο άνθρωπος, και πολύ πλέον πως ήθελε παρεισδύσοι εις τα της φύσεως μυστήρια, όθεν και ο Πλάτων επί της θύρας της Ακαδημίας επέγραψε το, «μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω». Στοιχεία Αριθμητικής, τ. Α΄, [Βιέννη 1818], σ. ι΄.

[6] Εκτείνεται στις σελίδες iii-xviii.

[7] Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις, [Βιέννη 1805], σ. 5.

[8] Η Λογική, [Λειψία 1766], σ. 44.

[9] Αυτόθι, σσ. 60-61.

[10] Αυτόθι, σ. 102.

[11] Αυτόθι, σ. 3.

Σχεδίασμα· Τα Μαθηματικά κατά την Τουρκοκρατία (1453-1821):

ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ