3ο Γυμνάσιο Τρικάλων
Βαλαωρίτου 33 – 42100 ΤΡΙΚΑΛΑ
Τηλέφ. : 24310-28697
Fax : 24310-28618
Ιστοσελίδα: http://3gym-trikal.tri.sch.gr
Ε– mail mail@3gym-trikal.tri.sch.gr
«Η περιήγηση ως μέσο μάθησης: τοπία φύσης και πολιτισμού στην πόλη των Τρικάλων»
ΗΛΙΑΔΗ ΑΜΑΛΙΑ, φιλόλογος-ιστορικός(Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας από το Α.Π.Θ), Δ/ντρια 3ου Γυμνασίου Τρικάλων
Β/θμια Εκπ/ση Ν. Τρικάλων
e-mail: ailiadi@sch.gr
Το 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων για το Σχολικό Έτος 2011-2012 εκπονεί Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Αγωγής με θέμα: «Η περιήγηση ως μέσο μάθησης: τοπία φύσης και πολιτισμού στην πόλη των Τρικάλων» Οι συντονιστές-υπεύθυνοι του προγράμματος κ. Αμαλία Ηλιάδη, φιλόλογος, Δ/ντρια και κ.Κωνσταντίνος Γκούτας, Φυσικής Αγωγής, Υπο/ντής του Σχολείου, σε στενή συνεργασία με την περιβαλλοντική ομάδα των μαθητών-μαθητριών εντόπισαν τα Υποθέματα ως όψεις και διαστάσεις του υπό προσέγγιση θέματος:
- 1. Το αστικό τοπίο της πόλης των Τρικάλων ως, άλλοτε ισορροπημένος κι άλλοτε ανισόρροπος, συνδυασμός, «πολιτισμού» και φύσης. (επιτόπια μελέτη, λήψη φωτογραφιών, έρευνα)
- 2. Περιηγητές στην πόλη μας: μαθητές στην «Αειφορία». Η πόλη ως ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον.
Οι Παιδαγωγικοί στόχοι του εκπαιδευτικού προγράμματος: Α) συνειδητοποίηση εκ μέρους των μαθητών/μαθητριών ότι η περιήγηση αποτελεί έναν από τους εναλλακτικότερους και αποδοτικότερους τρόπους-μέσα μάθησης, γιατί είναι βιωματικός και Β) έμπρακτη διαπίστωση εκ μέρους της περιβαλλοντικής ομάδας πως «μπορώ να ασκούμαι και να μαθαίνω ταυτόχρονα» σε συνάρτηση με τη Μέθοδο υλοποίησης:
1)Επιτόπια μελέτη χώρων-τοπίων του αστικού ιστού.
2) Λήψη φωτογραφιών μετά από κριτική και δημιουργική παρατήρηση. Βιβλιογραφική έρευνα, αποδελτίωση σχετικών παραθεμάτων και συσχετισμός τους με φωτογραφίες, παλιές και νεότερες), καταδεικνύουν τα Πεδία σύνδεσης με τα προγράμματα σπουδών των αντίστοιχων γνωστικών αντικειμένων: Τοπική και Γενική Ιστορία, Εικαστική-Καλλιτεχνική Παιδεία, Έκθεση Ιδεών(Περιγραφή, Αφήγηση, Κατάθεση Απόψεων με επιχειρήματα), Φυσική Αγωγή: η περιήγηση-πεζοπορία ως μέσο άσκησης και ταυτόχρονα μάθησης.
Η Διερεύνηση, επεξεργασία και παρουσίαση του θέματος με : α) Επιτόπιες κατοπτεύσεις χώρων-αστικών τοπίων: Φρούριο, Βαρούσι, Σιδηροδρομικός Σταθμός, Μύλος Ματσόπουλου. Παλιές Συνοικίες-Μανάβικα. Λήψη Φωτογραφιών. β) Υλοποίηση και ολοκλήρωση των επισκέψεων και δράσεων με παράλληλη επεξεργασία του υλικού προς δημοσίευση-ανάρτηση στην ιστοσελίδα του σχολείου. γ) βιβλιογραφική έρευνα στο σχολείο και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη. Αποδελτίωση σχετικών παραθεμάτων και συσχετισμός τους με φωτογραφίες παλιές και νεότερες. Συνολική επεξεργασία του υλικού και δημιουργία παρουσίασης (σε power point) με το απόσταγμα, τα συμπεράσματα, τις διαπιστώσεις και προσωπικές εντυπώσεις των μαθητών/μαθητριών από το Πρόγραμμα και την εμπλοκή τους σε αυτό. Παρουσίαση του αποτελέσματος του Προγράμματος στο σύνολο της Σχολικής Κοινότητας (μαθητές, γονείς, εκπαιδευτικούς) στην Αίθουσα Πολλαπλών Χρήσεων του Σχολείου, καταδεικνύει, επίσης, το πόσο και σε ποιους τομείς μπορεί να απλωθεί η δημιουργικότητα, η πρωτοτυπία και η καλλιτεχνική ματιά των μαθητών/μαθητριών.
ΕΚΤΕΝΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Επαφή των μαθητών με την πολιτιστική τους κληρονομιά. Η επιτόπια επίσκεψη των εμπλεκομένων στις παραδοσιακές συνοικίες της πόλης μας (π.χ. Βαρούσι) με τις πολλές και παλιές εκκλησίες, τα πλακόστρωτα σοκάκια, το κάστρο, τα σπίτια με τα σαχνισιά και τους ψηλούς μαντρότοιχους και στα σημεία ιστορικής αναφοράς (Σιδηροδρομικός Σταθμός, Φρούριο-Κάστρο, Μύλος Ματσόπουλου, Κουρσούμ Τζαμί, Κεντρική Γέφυρα, Παλιά Νεοκλασσικά Αρχοντικά κ.ά), βοηθούνε στην ευαισθητοποίηση των παιδιών, στην εδραίωση και εμπέδωση του σεβασμού προς το δομημένο και φυσικό περιβάλλον, στην έναρξη υγιούς σχέσης ανθρώπου-φύσης και στην αναζήτηση επίλυσης των διαφόρων περιβαλλοντικών προβλημάτων που ενδεχομένως εμφανίζονται κατά καιρούς. Έτσι , τα σημεία αναφοράς μιας πόλης θα συνεχίσουν να υπάρχουν και στο μέλλον, ταξιδεύοντας στο χρόνο και αποτελώντας μάρτυρες της ιστορίας κάθε τόπου.
Με τη σκέψη ότι οι μαθητές είναι οι αυριανοί πολίτες και ότι η σωστή ενημέρωση και αγωγή τους είναι κρίσιμης σημασίας για τη διατήρηση του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος στη χώρα μας, η εκπαιδευτική-περιβαλλοντική ομάδα αναζητώντας μια θέση για το παραδοσιακό πρόσωπο της Ελλάδας στην κοινωνία του αύριο, προσπαθεί μέσα από ασκήσεις πεδίου, δραστηριότητες, φωτογράφηση, αναδίφηση σε ιστορικό υλικό, αποδελτίωση βιβλιογραφίας, συγκέντρωση εκπαιδευτικού υλικού, ερωτηματολόγια, συνεντεύξεις, παιχνίδια ρόλων να βοηθήσει τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν ότι, η σοφή χρήση των πόρων, η διατήρηση της παραδοσιακής μας αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, ο εθελοντισμός και η διάθεση συμμετοχής για την προστασία του περιβάλλοντος, είναι τα εκ των ων ουκ άνευ συστατικά μιας αυριανής Ελλάδας, όπου οι ίδιοι οι μαθητές σε θέσεις κλειδιά, μελλοντικά, θα παίρνουν σωστές αποφάσεις για την πορεία του τόπου τους. Απαιτείται προσπάθεια, λοιπόν, ευαισθητοποίησης και ταυτόχρονα συνειδητοποίησης των μαθητών και μαθητριών μέσα από το περιβαλλοντικό μας πρόγραμμα της αξίας της παράδοσης ,στην ευρεία και στενή της έννοια, και της άμεσης ανάγκης διατήρησης της λαϊκής μας κληρονομιάς.
Λέξεις κλειδιά: περιήγηση, μάθηση, πολιτιστική κληρονομιά, τοπική ιστορία, μνημεία, φύση, περιβάλλον, 3ο Γυμνάσιο Τρικάλων.
1.ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΘΕΜΑΤΟΣ
1.Η στενή σύνδεσή του με την ιστορία των Τρικάλων, την οποία πρέπει να γνωρίσουν οι μαθητές για τη διατήρηση του παραδοσιακού μας πολιτισμού, την προστασία και διάδοση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ,
2.Η επιλογή ενός τέτοιου θέματος θα προέτρεπε τους μαθητές και τις μαθήτριες να αναλάβουν πρωτοβουλίες και δράση ώστε να λειτουργούν ως ενεργά μέλη της κοινωνίας, βοηθώντας στη διατήρηση αρχικά και κατόπιν στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής στον αστικό ιστό μιας όμορφης πόλης της περιφέρειας.
3.Μέσα από την όλη διαδικασία ευαισθητοποιούνται οι μαθητές σε κοινωνικά-ιστορικά-πολιτιστικά-πολιτισμικά θέματα.
4. Η γνωριμία μέσω της περιήγησης, επιτόπιας έρευνας πεδίου και μελέτης με χώρους που διατηρούν την ταυτότητα του ελληνικού αστικού τοπίου και αντιστέκονται στην πολιτισμική αφομοίωση.
2.ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ
-Να αποκτήσουν δεξιότητες και να μπορούν οι μαθητές να αυτενεργούν παίρνοντας πρωτοβουλίες και δρώντας σαν συνειδητοποιημένοι πολίτες στην τοπική τους κοινωνία και, ευρύτερα και συνολικά, στη χώρα τους.
-Να συνειδητοποιήσουν τη δική τους ευθύνη και τη δυνατότητα συμμετοχής τους στην προστασία του ανθρωπογενούς-δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος.
-Να συνειδητοποιήσουν ότι η διαχείριση των φυσικών πόρων πρέπει να γίνεται ορθολογικά και αειφορικά.
-Να αποκτήσουν περιβαλλοντική-πολιτισμική συνείδηση και αλλαγή συμπεριφοράς ως αυριανοί πολίτες.
-Να κατανοήσουν τις αιτίες γέννησης των περιβαλλοντικών και κοινωνικών προβλημάτων.
-Να κατανοήσουν και να εξοικειωθούν με τις μεθόδους έρευνας, ανάλυσης και επεξεργασίας των πληροφοριών που σχετίζονται με την πολιτιστική μας κληρονομιά. Να προσεγγίσουν στοιχεία λαϊκού πολιτισμού. Να γνωρίσουν χώρους που διατηρούν την ταυτότητα του ελληνικού τοπίου και αντιστέκονται στην πολιτισμική αφομοίωση.
-Να συνειδητοποιήσουν ότι η διατήρηση των παραδοσιακών οικισμών και των μνημείων αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αποτελεί σημαντικό τμήμα του πολιτισμού.
-Να συλλάβουν και να σχεδιάσουν δραστηριότητες και δράσεις για την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και να δημιουργούν προοπτικές βιώσιμης ανάπτυξης.
-Να αναπτύξουν το πνεύμα του εθελοντισμού και τη διάθεση συμμετοχής σε δραστηριότητες για την προστασία του δομημένου και φυσικού περιβάλλοντος.
-Να προσεγγίσουν με διάθεση κατανόησης και εκτίμησης το λαϊκό πολιτισμό , να συναντήσουν δημιουργικά τα στοιχεία που απόμειναν στο χώρο παράγοντας εικαστικά έργα τέχνης και να καταδεικνύουν μια ιδεολογία σεβασμού προς τη φύση.
3.ΜΕΘΟΔΟΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ
Μέθοδος Project (καθοδηγούμενη αυτενέργεια)
Χρησιμοποίηση και προώθηση ατομικής και ομαδικής εργασίας
Επισκέψεις στο «πεδίο», παρατηρήσεις, φωτογραφήσεις, συνεντεύξεις, συλλογή στοιχείων, δημιουργία έργων ζωγραφικής με εικαστικές-καλλιτεχνικές αποδόσεις μνημείων και χώρων ιστορικής και πολιτιστικής σημασίας, καταγραφή και ταξινόμηση σε μορφή παρουσίασης.
Συναισθηματική μέθοδος για βελτίωση της αυτογνωσίας και ικανότητάς τους για προστασία του περιβάλλοντος.
Βιωματική προσέγγιση (Παιχνίδι ρόλων).
4.ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ
Επισκέψεις στους σχετικούς χώρους (τοπία φύσης και πολιτισμού στην Πόλη των Τρικάλων) για εργασία πεδίου: παρατηρήσεις, φωτογραφήσεις, καταγραφή δεδομένων).
Συγκέντρωση πληροφοριακού υλικού και προσπάθεια ταξινόμησής του. Φωτογράφηση των πέτρινων κτισμάτων και δημιουργία συλλογής – άλμπουμ φωτογραφιών.
Ερωτηματολόγια για την αξιολόγηση της πορείας του προγράμματος. Επαναπροσδιορισμός στόχων.
Προσπάθεια συγγραφής ιστορίας ή μικρού παραμυθιού με θεατρικά στοιχεία και διαλόγους. Επίσκεψη στο ΚΠΕ Δήμου Τρικκαίων και παρακολούθηση σχετικού προγράμματος τοπικής ιστορίας (Το Βαρούσι: η παραδοσιακή συνοικία των Τρικάλων). Εργασίες πεδίου στον αντίστοιχο παραδοσιακό οικισμό.
Επεξεργασία των στοιχείων και προετοιμασία για την τελική παρουσίαση του προγράμματος τόσο στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων του σχολείου μας, όσο και στην αίθουσα εκδηλώσεων του Δήμου Τρικκαίων, στην σχετική ημερίδα που οργανώνεται σε συνεργασία με την υπεύθυνη Περιβαλλοντικών Προγραμμάτων και Καινοτόμων Εκπαιδευτικών Δραστηριοτήτων της Δ/νσης Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Ν. Τρικάλων, για την καλύτερη διάδοση των αποτελεσμάτων της εργασίας μας.
5.ΔΡΑΣΕΙΣ-ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση, ανάληψη δράσης για την διατήρηση και ανάπτυξη της παραδοσιακής μας κληρονομιάς, με στόχο την τουριστική προβολή και αναβάθμιση των παραδοσιακών οικισμών, χώρων και μνημείων της πόλης. Προτάσεις για την καλύτερη αξιοποίησή τους.
Δημοσιεύσεις στον έντυπο και ηλεκτρονικό τοπικό και θεσσαλικό τύπο, σε εκπαιδευτικές πύλες πανελλήνιας εμβέλειας και στην ιστοσελίδα του σχολείου μας.
Δημιουργία εκπαιδευτικής παρουσίασης σε ηλεκτρονική-ψηφιακή μορφή.
6.ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΓΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΕΡΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΦΥΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ
Α)Τοποθέτηση και διατήρηση πινακίδων-σήμανσης για εύκολη πρόσβαση των επισκεπτών στους χώρους πολιτιστικού, ιστορικού και περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος και δημιουργία κινήτρων παραμονής στους επισκέπτες ώστε να υπάρξει άνθιση στην τοπική οικονομία.
Β)Δημιουργία χώρων στάθμευσης των αυτοκινήτων για διευκόλυνση των επισκεπτών και απαγόρευση της κυκλοφορίας των οχημάτων σε ορισμένα κομβικά σημεία περιβαλλοντικών μονοπατιών-διαδρομών που προκύπτουν με την ενοποίηση πολιτισμικών χώρων.
Γ)Τοποθέτηση επαρκών κάδων απορριμμάτων. Σκουπίδια και πολιτισμός είναι έννοιες αταίριαστες.
Δ)Εξεύρεση χρημάτων για αναπαλαίωση εγκαταλελειμμένων παλιών αρχοντικών γιατί τα διατηρητέα μνημεία είναι η ιστορία μας. Είναι η γέφυρα που ενώνει το χθες με το σήμερα.
Ε) Δημιουργία μουσείου σ΄ένα από τα βαρουσιώτικα σπίτια για τη διατήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και την προβολή της τοπικής μας ιστορίας με τη βοήθεια του υπολογιστή και των ψηφιακών μέσων ή και με άλλους πιο συμβατικούς τρόπους(φυλλάδια, αφίσες, δημοσιεύσεις).
Στ)Αναβάθμιση περιοχών με ενοποίηση χώρων πολιτισμού. Επί παραδείγματι, το «Βαρούσι», η παραδοσιακή αρχοντογειτονιά της πόλης των Τρικάλων, το μεσαιωνικό κάστρο, ο ζωολογικός κήπος και ο λόφος του Προφήτη Ηλία πρέπει να αναδειχθούν για να προσελκύσουν τουρίστες και ντόπιους στην περιοχή, μακριά από τους θορύβους του κέντρου της πόλης. Πολίτες μιας πόλης που τους σέβεται, έτοιμοι να την σεβαστούν με τη σειρά τους και να την αγαπήσουν.
Ζ)Ενοποίηση του αύλειου χώρου των παλιών φυλακών με τα πρανή του ποταμού Ληθαίου καθώς και ευρύτερες κυκλοφοριακές παρεμβάσεις με περιπατητικούς δρόμους που θα συνδέουν το οικοδομικό τετράγωνο του Αγίου Κωνσταντίνου και του Κουρσούμ Τζαμιού με ποδηλατικές διαδρομές με το κέντρο της πόλης. Το παρήγορο είναι πως η Δημοτική Αρχή της πόλης έχει ως μέλημά της τη δημιουργία τριών πόλων, οι οποίοι έχουν σχέση με το αστικό περιβάλλον και αυτοί είναι: το οικοδομικό τετράγωνο: φυλακές-άγιος Κωνσταντίνος-Κουρσούμ Τζαμί, ο δεύτερος πόλος είναι το Φρούριο και το Βυζαντινό Κάστρο και ο τρίτος πόλος είναι το πάρκο Ματσόπουλου. Στόχος της δημοτικής αρχής, βάσει των όσων τονίζει και δημοσιεύονται στον τοπικό τύπο είναι η διασύνδεση μέσω της υποβολής συμμετοχής σε σχετική Πρόσκληση (85), ώστε μέσω ήπιας επικοινωνίας, είτε με την κατασκευή πεζοδρόμων, είτε με τη δημιουργία ποδηλατοδρόμων, να είναι επισκέψιμοι. Μάλιστα, ο αρμόδιος Αντιδήμαρχος δήλωσε πως το μελλοντικό σχέδιο της δημοτικής αρχής προβλέπει, μέσω των παρεμβάσεων που θα γίνουν στην πέριξ του Βυζαντινού Κάστρου περιοχή, να υπάρξει επικοινωνία με το Λοφικό σύστημα που περιλαμβάνει τους Λόφους Προφήτη Ηλία, Ανάληψης και Λογγακίου.
Η)Διοργάνωση εκδηλώσεω, εορταστικών, επετειακών και πολιτιστικών στα μνημεία και τους χώρους ιστορικού ενδιαφέροντος της πόλης για την ανάδειξη της περιοχής και τη γνωριμία της με τους τουρίστες. Η επίσκεψη στα Μετέωρα, στο σημαντικότερο μνημείο του Νομού Τρικάλων, να περιλαμβάνει και μια παρατεταμένη στάση πολιτισμού και φύσης στην πόλη των Τρικάλων.
7.ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ
Αρχική αξιολόγηση των μαθητών και των ομάδων εργασίας μέσα από φύλλα εργασιών και χρήση ερωτηματολογίων. Σε τακτά διαστήματα γίνεται διαμορφωτική αξιολόγηση ώστε η Περιβαλλοντική Ομάδα να κάνει επαναπροσδιορισμό των στόχων της.
Τακτικές συναντήσεις των καθηγητών της Περιβαλλοντικής Παιδαγωγικής Ομάδας με την υπεύθυνη Π.Ε.
Χρησιμοποιούνται φωτοτυπίες με κρυπτόλεξα –σταυρόλεξα και τεστ πολλαπλών επιλογών για να εκφράζουν οι μαθητές τις απόψεις τους και να κρίνουν κάθε φορά την επίτευξη των στόχων. Η τελική αξιολόγηση για την επίτευξη των στόχων γίνεται τόσο από τους μαθητές και τους καθηγητές, όσο και από το τελικό αποτέλεσμα της όλης μας προσπάθειας (επιτυχείς δράσεις, εκδηλώσεις, παρουσιάσεις).
8.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΤΥΠΟΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Μαζί με τους μικρούς μας μαθητές θα συνειδητοποιήσουν και τα μέλη της τοπικής κοινωνίας τη σχέση και την αλληλεξάρτηση του φυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος, καθώς επίσης και το πόσο σημαντικό είναι αυτοί οι χώροι να διατηρούν την ταυτότητά τους και να αντιστέκονται στην πολιτισμική αφομοίωση. Πρέπει να συνεχίσουν να υπάρχουν για κάθε λαός τροφοδοτείται αενάως από τις πολιτισμικές του ρίζες. Αν ξεκοπεί από αυτές παρουσιάζει προβλήματα ταυτότητας. Όπου και εφόσον χρειάζεται, πρέπει τα σημαντικά μνημεία φύσης και πολιτισμού του αστικού ιστού και περιβάλλοντος να τύχουν παρεμβάσεων για τη σωτηρία τους. Σε περιπτώσεις που κινδυνεύουν από τον αφανισμό, να φροντίζουν οι μαθητές και οι μαθήτριες, άγρυπνοι φρουροί, για τη σωτηρία τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1.Ν. Κατσόγιαννου, Τα Τρίκαλα και οι συνοικισμοί τους, Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Τρικκαίων.
2.Τσαπάλα-Βαρδούλη Φανή, «Τρίκαλα-Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική», Εκδοτικός Οίκος Μέλισσα.
3.Περιοδικό «Τρικαλινά» του συνδέσμου ΦΙΛΟΣ
4.Τάκης Τλούπας, Μαρούλα Κλιάφα, Φανή Τσαπάλα-Βαρδούλη: «Στο Βαρούσι». Εκδόσεις Γνώση. Αθήνα 1988.
5.Αικατερίνη Κωστοπούλου-Μπαλαμώτη: «Η Συνοικία Βαρούσι από τον 17ο αιώνα μέχρι σήμερα». Έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Τρικάλων «Το Βαρούσι», Αθήνα 1987.
6. ΠΗΓΗ : www.trikalacity.gr
7. http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CF%81%CE%AF%CE%BA%CE%B1%CE%BB%CE%B1
8. Θεόδωρου Νημά : ΤΡΙΚΑΛΑ – ΚΑΛΑΜΠΑΚΑ – ΜΕΤΕΩΡΑ – ΠΙΝΔΟΣ– ΧΑΣΙΑ (εκδ. ΑΦΩΝ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1987)
9. http://1tee-trikal.tri.sch.gr/varousi/arx/frm.htm
10. Σωτήριος Γοργογέτας, συγγραφέας, Βικιπαίδεια, Ιστοσελίδα Μύλου Ματσόπουλου και Μύλου των Ξωτικών.
11. Συλλογή Εκπαιδευτικού υλικού στο πλαίσιο του ανωτέρω καινοτόμου εκπαιδευτικού προγράμματος: Στοιχεία τοπικής ιστορίας: τα μνημεία του πολιτισμού στην πόλη των Τρικάλων ή ένα γοητευτικό και επιμορφωτικό ταξίδι: Ιστοσελίδα του Σχολείου μας 3ου Γυμνασίου Τρικάλων: http://3gym-trikal.tri.sch.gr/