Οι περισσότεροι βίοι αγίων της μεσοβυζαντινής περιόδου δεν είναι ακόμη πλήρως μελετημένοι, ως προς την χειρόγραφη παράδοσή τους. Αρκετοί, παραμένουν ακόμη ανέκδοτοι. Το γεγονός αυτό, της έλλειψης κριτικής έκδοσης, παραμένει μια μεγάλη δυσκολία, ένα αληθινό πρόσκομμα στην αξιοποίησή τους ως ιστορικών πηγών.
Ενώ ο κύριος όγκος των αγιολογικών κειμένων εκτείνεται χρονικά απ’ τον 7ο ως το 10ο αιώνα, μετά τον 11ο αιώνα τα κείμενα αυτά σπανίζουν σ’ όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Η άνθιση του είδους, κατά την περίοδο της εικονομαχίας και λίγο μετά, συνδέεται με την σταθεροποίηση και εδραίωση της Εκκλησίας στο πλαίσιο της βυζαντινής κοινωνίας και ως ενεργού, συστατικού παράγοντα της κρατικής της συκγρότησης. Πάντως, στο σύνολο των βίων μέχρι τον 11ο αιώνα, οι βίοι των Αθωνιτών αγίων είναι λίγοι. Αυτό μπορεί, άραγε, να ερμηνευθεί ως δείγμα της έλλειψης ενδιαφέροντος των μοναχών του Άθω για το συγκεκριμένο είδος φιλολογίας;
Συμπεράσματα
Τα εσωτερικά κριτήρια με βάση τα οποία διαμορφώθηκε η κατηγοριοποίηση των βυζαντινών αγίων της Μέσης περιόδου (7ος-10ος αιώνας), συσχετιζόμενα μεταξύ τους, μας οδηγούν στα ακόλουθα συμπεράσματα: οι άγιοι εκφράζουν με τον βίο και την πολιτεία τους το ανώτατο κοινωνικό, ηθικό και θρησκευτικό ιδανικό της βυζαντινής κοινωνίας αυτής της περιόδου. Η τάση προς αγιοποίηση μοναχών και κοσμικών, οργανικών μελών της βυζαντινής κοινωνίας, αντικατοπτρίζει το χαρακτήρα της, τις τάσεις και νοοτροπίες σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στους βίους των αγίων και οι ειδήσεις που μας διασώζουν αυτοί για περιοδικά επαναλαμβανόμενα φαινόμενα (λιμοί, λοιμοί, πείνες, σιτοδείες, κ.τ.λ.), αποκαλύπτουν την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων της Μέσης βυζαντινής περιόδου καθώς και μια “διαφορετική” εικόνα για την οικονομία και την κοινωνία της, που έρχεται να συμβάλλει στη διεύρυνση των γνώσεών μας γι’ αυτές, παρά τις επιφυλάξεις και τους περιορισμούς που θέτει η ίδια η φύση των αγιολογικών πηγών.
Στο ερώτημα, αν οι βίοι της Μέσης βυζαντινής περιόδου στηρίζουν ή κλονίζουν το θεσμό του γάμου, η απάντηση δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη και μονολιθική: η μελέτη των κειμένων μας υποδεικνύει πώς συμβαίνουν και τα δύο, κατά περιπτώσεις. Οι βίοι των αγίων πότε στηρίζουν και πότε κλονίζουν το θεσμό του γάμου. (Ιδιαίτερα αυτό συμβαίνει όταν ο άγιος ή η αγία, σπανιότερα, εγκαταλείπουν το σύντροφο και τα παιδιά τους εξαιτίας της έλξης που τους ασκεί ο μοναχικός βίος).
Η ελληνική αρχαιότητα ιχνηλατείται σε αρκετά αγιολογικά κείμενα της Μέσης βυζαντινής περιόδου, ιδιαίτερα στους μεταβατικούς βίους του τέλους του 6ου και των αρχών του 7ου αιώνα, όπως του Θεοδώρου του Συκεώτου.
Η εκπαίδευση και η παιδεία της ίδιας περιόδου, καθώς και η ανάπτυξη των μοναστικών κέντρων της κυρίως Ελλάδας, μετά την εικονομαχία, διαγράφονται ευκρινώς στα αγιολογικά κείμενα απ’ τον 7ο ως το 10ο αιώνα. Βέβαια οι αποσπασματικές, αντιφατικές και, σε πολλές περιπτώσεις, δυσερμήνευτες πληροφορίες τους γι’ αυτά τα ζητήματα, είναι ανάγκη να υποβληθούν σε κριτική εξέταση και να αντιπαραβληθούν με πληροφορίες άλλου είδους ιστορικών πηγών.
Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον θέμα αποτελεί και η θέση της γυναίκας στα αγιολογικά κείμενα της Μέσης βυζαντινής περιόδου, πράγμα το οποίο προυπέθεσε κατηγοριοποίηση των αγίων σύμφωνα με το φύλο τους.
Όλα τα παραπάνω ζητήματα-προβλήματα με τα οποία ασχολήθηκα στην παρούσα μελέτη μου χωρίς να τα επιλύω, βέβαια, οριστικά και χωρίς να εξαντλώ τον μεγάλο πλούτο των εκφάνσεών τους, αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και εκκλησιαστικής ιστορίας της Μέσης βυζαντινής περιόδου και παράλληλα ρίχνουν φως σε σκιερές πτυχές της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων της εν λόγω εποχής.
Αφήστε μια απάντηση
Για να σχολιάσετε πρέπει να συνδεθείτε.