1. Ο Διαφωτισμός

1. Ο Διαφωτισμός

 

α. Το πλαίσιο διαμόρφωσής του

 

  • Από τα τέλη του 17ου αιώνα
  • στις χώρες της δυτικής Ευρώπης : οικονομική ανάπτυξη & πνευματική πρόοδος

ενώ

  • οι χώρες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης: παρακολουθούν από απόσταση τις μεταβολές ή παραμένουν στο περιθώριο.

 

  • Αλλά ακόμη και μεταξύ των δυτικών χωρών υπάρχει ανισομερής ανάπτυξη:

 

Η Αγγλία, (αφετηρία του Διαφωτισμού)

  • από τις αρχές του 18ου αιώνα, αναδεικνύεται ως η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο.
  • με την Ένδοξη Επανάσταση (1688), η αστική τάξη επικρατεί στην πολιτική σκηνή επιβάλλοντας
  • τη συνταγματική μοναρχία
  • τον κοινοβουλευτισμό.

 

  • Έτσι η χώρα αυτή θα γίνει πόλος έλξης ανθρώπων που επιζητούν το φιλελευθερισμό.

 

Αντίθετα, στη Γαλλία (επίκεντρο του Διαφωτισμού)

  • παρατεταμένη κρίση, που γίνεται οξύτερη.
  • Απόλυτη μοναρχία : αποκομμένη από τις ανάγκες της κοινωνίας και τις εξελίξεις
  • Απόλυτη μοναρχία : εμπόδιο στη δραστηριότητα και στις επιδιώξεις της αστικής τάξης, που επιδιώκει πολιτική και κοινωνική αλλαγή
  • Κορύφωση αντιπαράθεσης: 1789 : Γαλλική Επανάσταση

 

  • Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων (1688-1789): είναι ένα γενικότερο ιδεολογικό κίνημα. Χαρακτηριστικά:
  • Η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές
  • η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της επιστήμης
  • η πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου.

 

β. Οι ιδέες και οι φορείς τους

 

  • Οι φιλόσοφοι = εκφραστές του νέου πνεύματος
  • αναλύουν τα κοινωνικά φαινόμενα
  • στηρίζονται στις επιτυχίες της επιστήμης και στον ορθό λόγο
  • προτείνουν λύσεις για τη βελτίωση του ανθρώπου & της κοινωνίας.

 

Οι φορείς του Διαφωτισμού ήταν

  • κατά του θρησκευτικού φανατισμού
  • υπέρ της ανεξιθρησκίας & πνευματικής ανεκτικότητας.
  • Χαρακτηριστική η περίπτωση του Βολταίρου που συγκρούστηκε για το ζήτημα αυτό ακόμη και με την κρατική εξουσία.

 

 

  • Πολιτική σκέψη και ιδεολογία

 

  • πρότυπο των διαφωτιστών : το αγγλικό σύστημα διακυβέρνησης & ο Τζόν Λοκ

 

  • Ο Άγγλος Τζον Λοκ (1632-1704)
  • πρόδρομος του Διαφωτισμού.
  • διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου, δηλ.
  • οι κυβερνήσεις συγκροτούνται βάσει συμφωνίας με το λαό
  • παραβίαση της συμφωνίας εκ μέρους των κυβερνώντων δικαιολογεί την αντίσταση και επανάσταση εκ μέρους του λαού.

 

  • Ο Γάλλος Μοντεσκιέ (1698-1755)
  • εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού.
  • Στο βιβλίο του με τίτλο «Το Πνεύμα των Νόμων»
  • διατυπώνει τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική
  • για να αποτρέπεται ο κίνδυνος αυταρχικής διακυβέρνησης.

 

  • Η θεωρία αυτή της διάκρισης των εξουσιών
  • Επηρέασε την πολιτική σκέψη
  • και τα σημαντικότερα πολιτικά και πολιτειακά κεέμενα της εποχής (π.χ. της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη κατά τη Γαλλική Επανάσταση).

 

  • Ζητήματα ελευθερίας και ισότητας

 

  • Ο Ρουσσό (1712-1778)
  • στο έργο του «Κοινωνικό Συμβόλαιο» (1762)
  • υπέρ ατομικής ελευθερίας και δέχεται ως κυρίαρχη μόνο τη γενική βούληση : η κυβέρνηση πρέπει να εκφράζει τη γενική βούληση και να υποτάσσεται σ’ αυτήν (δημοκρατικό πολίτευμα, σεβασμός των νόμων).

 

  • Η πολιτική θεωρία του Ρουσσό εγγυάται την ελευθερία και την ισότητα,
  • Η οποία υπήρχε παλιά στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε, όταν δημιουργήθηκε ο θεσμός της ιδιοκτησίας και της εξουσίας.
  • Για να ξεπεραστεί η κοινωνική ανισότητα, πρέπει να επιστρέψουν οι άνθρωποι σε μια ενδιάμεση κοινωνία μεταξύ της φυσικής και της σύγχρονης (χωρίς αυτό να σημαίνει επιστροφή σε πρωτόγονες συνθήκες διαβίωσης ή απόρριψη της προόδου και του θεσμού της ιδιοκτησίας).

 

  • Παιδεία του λαού: αναγκαία προϋπόθεση για τη βελτίωση της κοινωνίας (σκοπός του Διαφωτισμού).

 

  • Ο Ρουσσό στο έργο του Αιμίλιος ή περί Αγωγής (1762)
  • σεβασμός της προσωπικότητας του παιδιού
  • παιδαγωγική μέθοδος βασισμένη στη φυσική διδασκαλία.
  • Ποινική δικαιοσύνη : προστασία της αξιοπρέπειας του ανθρώπου.
  • Ο Μπεκαρία στο βιβλίο του «Περί εγκλημάτων και ποινών» (1764) αναφέρεται στον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης.
  • Δουλεία : αίτημα κατάργησης της δουλείας.

 

γ. Η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού

 

  • Στη διάδοση των νέων ιδεών συνέβαλαν αποφασιστικά
  • οι εφημερίδες, τα βιβλία, η Γαλλική Εγκυκλοπαίδεια,
  • οι κοινωνικές συγκεντρώσεις σε σαλόνια ή σε άλλους χώρους,
  • οι επιστημονικές ακαδημίες, οι λέσχες & οι μυστικές ενώσεις
  • τα ταξίδια των Διαφωτιστών στο εξωτερικό (πχ. σε ηγεμόνες της λεγόμενης φωτισμένης δεσποτείας)

 

  • Επανάσταση του λεξιλογίου: μετασχηματισμός του λεξιλογίου και διαφοροποίηση της σημασίας ορισμένων λέξεων (π.χ. λαός : παλιά σήμαινε αυτόν που σκέφτεται απλά και κοινά/ από τα 1750 σημαίνει το πιο πολυάριθμο και χρήσιμο τμήμα του έθνους). Εμφανίζονται στο καθημερινό λεξιλόγιο των ευρωπαϊκών γλωσσών έννοιες όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία, μεσαία τάξη, φύση, ευτυχία, αρετή, πρόοδος, τεχνική

 

δ. Οι επιδράσεις του Διαφωτισμού

 

  • Προς ένα νέο κόσμο : Οι νέες ιδέες επέφεραν ριζικές αλλαγές και ραγδαίες εξελίξεις (Ευρώπη και Αμερική). Συνέβαλαν
  • στη βελτίωση της ζωής του ανθρώπου,
  • στη διεύρυνση της εκπαίδευσης,
  • στην υποχώρηση του θρησκευτικού φανατισμού,
  • στην ενίσχυση του αιτήματος για ισότητα & για κατάργηση της δουλείας.

 

Αποφασιστική ήταν η επίδραση των ιδεών αυτών σε κρίσιμες στιγμές της παγκόσμιος Ιστορίας:

  • του Λοκ στην αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας (1776),
  • του Μοντεσκιέ στα βασικά άρθρα του Αμερικανικού Συντάγματος (1787)
  • και του Ρουσσό στη Γαλλική Επανάσταση (1789).

 

Η απήχηση στον ελλαδικό χώρο και στη Βαλκανική

 

Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε και στον υπόδουλο Ελληνισμό,

  • μέσω των παροικιών*
  • όμως με καθυστέρηση (λόγω των συνθηκών στις τουρκοκρατούμενες ελληνικές περιοχές).

 

*Παροικία: το σύνολο των ομοεθνών που κατοικούν μονίμως σε πόλη μιας ξένης χώρας, καθώς και η συνοικία στην οποία μπορεί να είναι εγκατεστημένοι.

 

 

  • Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός = ένα πνευματικό κίνημα ανάλογο του Ευρωπαϊκού
  • στον ελληνικό χώρο κατά την περίοδο 1750-1821
  • χάρη στη μεταβολή των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών

 

  • Αναπτύχθηκε έντονη πνευματική δραστηριότητα
  • γύρω από θεμελιώδεις ιδέες (όπως ελευθερία, δικαιοσύνη, ανεξιθρησκία, αρετή, επιστήμη)
  • με αντικειμενικό σκοπό το φωτισμό των υπόδουλων Ελλήνων, ώστε να διεκδικήσουν την απελευθέρωσή τους.

Παράλληλα

  • ιδρύθηκαν σχολεία
  • εκδόθηκαν βιβλία
  • μελετήθηκαν οι θετικές επιστήμες
  • και επιδιώχθηκε η σύνδεση με την αρχαιότητα

 

  • Οι ιδεολογικοί προσανατολισμοί των φορέων του ελληνικού Διαφωτισμού εκτείνονται
  • από την προσκόλληση σε παραδοσιακές αξίες
  • μέχρι την πλήρη αποδοχή των ευρωπαϊκών ιδεών.

 

  • Σημαντικοί εκπρόσωποι Νεοελληνικού Διαφωτισμού
  • ο Ευγένιος Βούλγαρης
  • ο Ιώσηπος Μοισιόδακας
  • ο Δημήτριος Καταρτζής
  • οι Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς, συγγραφείς της Νεωτερικής Γεωγραφίας
  • ο Ανώνυμος συγγραφέας : έγραψε την Ελληνική Νομαρχία.

 

  • Κορυφαίοι αναδείχθηκαν ο Ρήγας Βελεστινλής & ο Αδαμάντιος Κοραής.

 

  • Ο Ρήγας Βελεστινλής ή Φεραίος (1757-1798)
  • μεταφέρει στο μεταφραστικό και το πρωτότυπο συγγραφικό έργο ιδέες της δυτικής σκέψης για να προετοιμάσει τους Έλληνες για τη διεκδίκηση της ελευθερίας τους.
  • Στο έργο του «Φυσικής Απάνθισμα»: ορθολογική σκέψη μέσω των φυσικών επιστημών
  • τυπώνει μια σειρά από χάρτες, μεταξύ των οποίων και τη Μεγάλη Χάρτα της Ελλάδος, όπου δείχνει παραστατικά την έκταση και την ακτινοβολία του Ελληνισμού,
  • και βιβλία με πατριωτικό περιεχόμενο
  • οραματιζόταν κοινή εξέγερση όλων των βαλκανικών λαών εναντίον των Οθωμανών

και την ίδρυση μιας παμβαλκανικής Ελληνικής Δημοκρατίας.

Όμως τα επαναστατικά του σχέδια ματαιώθηκαν,

  • συνελήφθη στην Τεργέστη μαζί με τους συντρόφους του
  • εκτελέστηκε στο Βελιγράδι από τις οθωμανικές αρχές (6.1798)

 

  • Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833),
  • επηρεασμένος και αυτός από τη γαλλική σκέψη.
  • Ακολουθεί τη μέση οδό στις γλωσσικές, πολιτικές και κοινωνικές ιδέες (υπέρμαχος της εξέλιξης και της προόδου αλλά απορρίπτει τις επαναστατικές ακρότητες).
  • Υπερασπίζεται θερμά τις φιλελεύθερες ιδέες
  • Υποστηρίζει τη μετακένωση, δηλαδή
  • τη μετάδοση στους Έλληνες των αξιών και γενικότερα της παιδείας που οι δυτικοευρωπαίοι δέχθηκαν από την ελληνική κλασική Αρχαιότητα
  • Αφοσιώνεται, από το 1804, στην έκδοση αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων

 

Από συντηρητικούς κύκλους εκδηλώθηκαν αντιδράσεις κατά του ενθουσιασμού για τη δυτική παιδεία των προοδευτικών εκπροσώπων του Διαφωτισμού. : Παράδειγμα αποτελεί το έργο του Αθανάσιου Πάριου

 

  • Οι πνευματικές εξελίξεις
  • συντέλεσαν στην ωρίμανση της ιδέας για εθνική απελευθέρωση
  • που θα στηριζόταν μόνον σε ελληνικές δυνάμεις.

 

  • Ο Διαφωτισμός διαδόθηκε
  • και σε άλλες χώρες της Βαλκανικής υπό οθωμανική κυριαρχία,
  • κυρίως όμως στη Μολδοβλαχία με φορείς τους ηγεμόνες Έλληνες και εξελληνισμένους.

https://blogs.sch.gr/agofilippo/files/2024/03/1.-Ο-Διαφωτισμός.pptx

https://blogs.sch.gr/agofilippo/files/2024/03/2.-Νεοελληνικός-Διαφωτισμός.pptx

Ασκήσεις : Αναγέννηση Μεταρρύθμιση και Διαφωτισμός

Να χαρακτηρίσετε τις ακόλουθες προτάσεις ως προς την ορθότητά τους, γράφοντας τη λέξη «σωστό» ή «λάθος» δίπλα στον αριθμό που αντιστοιχεί στην κάθε πρόταση:

 

  1. Το κίνημα του Λουθήρου υπήρξε ο πυρήνας μιας ευρύτερης μεταρρυθμιστικής έκρηξης σε όλη τη Δυτική Ευρώπη.
  2. Μετά την εφεύρεση της τυπογραφίας όλα τα πληθυσμιακά στρώματα της Δυτικής Ευρώπης ήρθαν σε επαφή με τις νέες εξελίξεις στις επιστήμες.
  3. Στη Γερμανία, μετά την Ειρήνη της Αυγούστας, επικράτησε παντού το προτεσταντικό δόγμα.
  4. Το 1529 η Δίαιτα αποκήρυξε τον Λουθηρανισμό.
  5. Οι καθολικές χώρες, όπως η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιταλία, πρωτοστάτησαν στις πολιτειακές μεταβολές.
  6. Στη Γερμανία, μετά την Ειρήνη της Αυγούστας, επικράτησε παντού το προτεσταντικό δόγμα.
  7. Με τον Διαφωτισμό μετασχηματίστηκε το λεξιλόγιο και διαφοροποιήθηκε η σημασία ορισμένων λέξεων, όπως εξουσία, κράτος, κοινωνία.
  8. Ο Ρουσσό στο έργο του «Αιμίλιος ή περί Αγωγής» διατύπωσε τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική.
  9. Ο Μοντεσκιέ στο έργο του «Κοινωνικό Συμβόλαιο» υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου.
  10. Η Γερμανία μετά την Ειρήνη της Αυγούστας, χωρίστηκε σε κράτη καθολικά και διαμαρτυρόμενα.
  11. Ο Τζον Λοκ διατύπωσε την αρχή του κοινωνικού συμβολαίου.
  12. Ο Ρουσσό υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου στο έργο του Κοινωνικό Συμβόλαιο.
  13. Ο Γάλλος διαφωτιστής Μοντεσκιέ ανέπτυξε τη θεωρία της τριμερούς διάκρισης των εξουσιών στο έργο του Το Πνεύμα των Νόμων.
  14. Ο Διαφωτισμός μεταδόθηκε και στον υπόδουλο Ελληνισμό με κάποια καθυστέρηση.
  15. Η διαμάχη πάπα και Μαρτίνου Λούθηρου απειλούσε την ενότητα των γερμανικών χωρών.
  16. Ο Γάλλος Μοντεσκιέ έγραψε το έργο Κοινωνικό Συμβόλαιο.

 

Επιλογή….

 

Μετά την εμφάνιση της τυπογραφίας πρόσβαση στη γνώση είχαν:

α. οι κάτοικοι των επαρχιών της Δυτικής Ευρώπης

β. όλα τα στρώματα του πληθυσμού των κρατών της Δυτικής Ευρώπης

γ. οι κάτοικοι των πόλεων της Δυτικής Ευρώπης

δ. οι κληρικοί της Δυτικής Ευρώπης

 

Μετά τη θυροκόλληση των 95 θέσεων από τον Μαρτίνο Λούθηρο σε εκκλησία της Βιτεμβέργης:

α. ο Γερμανός αυτοκράτορας συντάχθηκε στο πλευρό του

β. ο πάπας τον κάλεσε να απολογηθεί ενώπιον της Δίαιτας

γ. ο πάπας τον αφόρισε

δ. ο  Γερμανός αυτοκράτορας τον αφόρισε

 

Έργο των μοναχικών ταγμάτων ήταν:

α. ενίσχυση πνευματικής και ιδεολογικής επιβολής του ορθόδοξου δόγματος

β. ενίσχυση πνευματικής και ιδεολογικής επιβολής του καθολικισμού

γ. ενίσχυση πνευματικής και ιδεολογικής επιβολής του λουθηρανισμού

δ. ενίσχυση πνευματικής και ιδεολογικής επιβολής του καλβινισμού

 

Τη διάκριση των εξουσιών διατύπωσε ο:

α. Βολταίρος

β. Μοντεσκιέ

γ. Κεναί

δ. Ρουσσό

 

Σημαντικός εκπρόσωπος των πολιτικών ιδεών του Διαφωτισμού ήταν ο:

α. Ρουσσώ

β. Βολταίρος

γ. Μπεκαρία

δ. Μοντεσκιέ

 

Ποιο από τα παρακάτω ήταν αποτέλεσμα της Θρησκευτικής Μεταρρύθμισης;

α. η επικράτηση του κοινοβουλευτισμού στη Γαλλία

β. η επικράτηση του καθολικισμού στην Ολλανδία

γ. η διάσπαση της ενότητας της Γερμανίας

δ. η επικράτηση του προτεσταντισμού στην Ισπανία

 

Ποιον από τους παρακάτω διαφωτιστές απασχόλησε  το θέμα της ελευθερίας του ατόμου;

α. Μοντεσκιέ

β. Ρουσσό

γ. Μπεκαρία

δ. Λοκ

 

Αντιστοίχιση

Να αντιστοιχίσετε τα στοιχεία της στήλης Α με στοιχεία της στήλης Β. Δύο (2) στοιχεία της στήλης Β΄ περισσεύουν.

 

Α Β
1. Έρασμος

2. Μαρτίνος Λούθηρος

3. Ντιντερό

4. Άνταμ Σμιθ

5. Ιώσηπος Μοισιόδακας

 

 

 α. Διαφωτισμός

β. οικονομικός φιλελευθερισμός

γ.  Αναγέννηση

δ.  Αμερικανική επανάσταση

ε.  Νεοελληνικός Διαφωτισμός

στ. Θρησκευτική Μεταρρύθμιση

ζ.   εφεύρεση της τυπογραφίας