Να τα πούμε;

Τα κάλαντα αποτελούν σίγουρα το αγαπημένο έθιμο και κάθε χρόνο περιμένουμε να βγούμε με τους φίλους μας, να διασκεδάσουμε και φυσικά να μαζέψουμε λεφτά και να τα ξοδέψουμε όπως θέλουμε. Βέβαια, δεν είναι τα χρήματα το σημαντικότερο και σίγουρα δεν επικεντρώνεται εκεί το έθιμο.

Τι είναι τα κάλαντα;

Τα κάλαντα (ή carols, όπως λέγονται στα Αγγλικά) είναι στην ουσία τραγούδια που μεταφέρουνε ένα χαρμόσυνο γεγονός και ευχές σε αυτούς που απευθύνονται.

Σήμερα, όπως ξέρουμε, ακούγονται μόνο τα κάλαντα των Χριστουγέννων, τα Χριστιανικά κάλαντα, κατά την περίοδο των γιορτών.

Κάλαντα πριν τον Χριστιανισμό

Τα κάλαντα ακούστηκαν για πρώτη φορά στην Ευρώπη πριν από χιλιάδες χρόνια, αλλά αυτά δεν ήταν Χριστουγεννιάτικα κάλαντα. Ήταν ειδωλολατρικά τραγούδια, παγανιστικά και τα τραγουδούσαν στους εορτασμούς του Χειμερινού Ηλιοστάσιου.

Οι άνθρωποι χορεύαν γύρω από πέτρινους κύκλους και φωτιές. Το Χειμερινό Ηλιοστάσιο είναι η συντομότερη ημέρα του έτους και συνήθως είναι στις 22 Δεκεμβρίου (δεν είναι σύμπτωση που είναι κοντά στα σημερινά Χριστούγεννα). Η λέξη “carol” σημαίνει στην πραγματικότητα χορό ή ένα τραγούδι με επαίνους και μηνύματα χαράς!

Τα κάλαντα συνήθιζαν να γράφονται και να τραγουδιούνται και στις τέσσερις εποχές, αλλά μόνο η παράδοση του τραγουδιού τα Χριστούγεννα έχει σωθεί μέχρι σήμερα.

Κάλαντα και προέλευση για την Ελλάδα

Η προέλευση του εθίμου είναι μάλλον διονυσιακή, καθώς στις αρχαίες διονυσιακές γιορτές τα παιδιά συνήθιζαν να τραγουδούν για την καλή χρονιά, κρατώντας ένα κλαδί ελιάς τυλιγμένο με μαλλί προβάτου, το οποίο συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα.

Ετυμολογικά, η λέξη κάλαντα προέρχεται από τις Ρωμαϊκές καλένδες (calenda – δηλαδή τις πρώτες μέρες) του Ιανουαρίου, του πρώτου μήνα του χρόνου.

Μάλιστα πριν τον 2ο αιώνα π.Χ. ο πρώτος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου ήταν ο Μάρτιος κι έτσι η πρωτοχρονιά γιορταζόταν τότε.

Αν και αρχικά η Εκκλησία απέρριψε τα κάλαντα ως ειδωλολατρικό έθιμο, στη συνέχεια το αποδέχτηκε και το αφομοίωσε σε τόσο μεγάλο βαθμό που κατέληξε να αποκτήσει καθαρά θρησκευτικό περιεχόμενο.

Εκτός αυτού, καθιερώθηκε να λέμε τα κάλαντα όχι μόνο την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, αλλά πριν από όλες τις μεγάλες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, τα Φώτα, του Λαζάρου, των Βαΐων κλπ.

Τα κάλαντα ως έθιμο σε ολόκληρη την Ελλάδα

Τα κάλαντα είναι το μοναδικό έθιμο που διατηρείται ακόμη ακέραιο και ανθεί σε ολόκληρη την Ελλάδα, αστική και επαρχιακή. Σε αντίθεση με άλλα έθιμα, τοπικά ή γενικότερου χαρακτήρα που απειλούνται με εξαφάνιση. Συναντώνται μάλιστα σε ολόκληρη την Ελλάδα, ηπειρωτική και νησιωτική, σε αμέτρητες παραλλαγές και αντιστοιχούν στον τοπικό κάθε περιοχής χαρακτήρα.

Παρόλα, αυτά ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών εξανάγκασε να διακρίνονται σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά κατά περιοχή. Αξίζει να σημειωθεί πως στα χριστουγεννιάτικα κάλαντα έχουν καταμετρηθεί περισσότερες από τριάντα παραλλαγές μόνο στον Ελλαδικό χώρο. Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά από τα οποία έχουν μεταγλωττιστεί στα ελληνικά και χρησιμοποιούνται κάποιες φορές επιπρόσθετα με τα παραδοσιακά.

Ενώ, η ημέρα που ψάλλονται τα κάλαντα σε ορισμένες περιοχές ονομάζονται “Κάλαντα” (Κόλιντα, Κόλεντας, Κόλιαντας) με εξαίρεση τη Μήλο που ψέλνονταν μόνο τη παραμονή της Πρωτοχρονιάς, συντασσόμενα κάθε φορά νέα κάλαντα, με τα οποία όμως ζητούσαν οικονομική συνδρομή για κάποιο κοινωνικό σκοπό, όπως για παράδειγμα η ανέγερση ή η επιδιόρθωση ναού. Με τα καλαντα παρομοιάζονται και οι σχετικές “μαντινάδες” της Κρήτης ή “κοτσάκια” της Νάξου.

Σημαντικό είναι το γεγονός πως όταν δεν υπήρχε φιλοδώρημα ή ήταν ευτελές τότε τα παιδιά συνέχιζαν με πολύ δυνατή φωνή έξω από την οικία λέγοντας:

“Αφέντη μου στη κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες,άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν!”

Τα παράξενα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς

Οι στίχοι στα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς είναι τουλάχιστον παράξενοι, καθώς δεν μοιάζουν να έχουν ιδιαίτερη σύνδεση με τη γιορτή, μιας το μόνο στοιχείο είναι ο Άγιος Βασίλης. Αναρωτiιόμαστε, λοιπόν, τι ακριβώς συμβαίνει με τους στίχους του τραγουδιού, που αποτελούσαν ένα συνεχές μπέρδεμα όταν τα λέμε.

Σύμφωνα με το θρύλο, που φτάνει μέχρι το Μεσαίωνα πρόκειται για μια ιστορία αγάπης.

Κατά το μεσαίωνα οι άνθρωποι των χαμηλών στρωμάτων, οι φτωχοί, δεν είχαν δικαίωμα να μιλούν στους αριστοκράτες. Οι μόνες μέρες που δικαιούνταν ήταν στις γιορτές. Εκεί τους τραγουδούσαν διάφορα τραγούδια.

Έτσι, στους στίχους του τραγουδιού το παλληκάρι, μέσω του τραγουδιού, αποκαλεί την κοπέλα ψηλή δενδρολιβανιά, επειδή φορούσε τα ψηλά κωνικά καπέλα της εποχής. Την παρομοιάζει με τον θόλο της εκκλησίας, τόσο ψηλή. Επίσης, διερωτάται, γιατί δεν τον καταδέχεται και την θεωρεί φτιαγμένη από ζάχαρη.

Οι στίχοι του τραγουδιού, όπως τους γνωρίζουμε σήμερα, είναι παραλλαγμένοι, με αποτέλεσμα η ιστορία πίσω από το τραγούδι να έχει χαθεί, δίνοντας τη μεγαλύτερη έμφαση στον Άγιο Βασίλη, αγνοώντας το νόημα των υπόλοιπων στίχων.

“Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά ψηλή μου δεντρολιβανιά

Κι αρχή καλός μας χρόνος εκκλησιά με τ” άγιο θόλο

Άγιος Βασίλης έρχεται και δε μας καταδέχεται

από την Καισαρεία συ σ” αρχόντισσα κυρία

Βαστάει πένα και χαρτί Ζαχαροκάντυο ζυμωτή

Χαρτί χαρτί και καλαμάρι δες και με το παλικάρι”

Κάλαντα Κρήτης

Σε κάθε περίπτωση, τα κάλαντα εκτός από τα χαρμόσυνα μηνύματα των γιορτών, φέρνουν και ευχές για καλή τύχη στους νοικοκύρηδες των σπιτιών, αλλά και σε όλο τον κόσμο. Επίσης, δημιουργούν όμορφες και διασκεδαστικές αναμνήσεις σε όλους μας.