Η ζωή και το έργο του Μεχμέτ Αλή
Ο ιδρυτής της Αιγυπτιακής δυναστείας Μωχάμετ Άλυ (ή τουρκικά Μεχμέτ Αλή πασάς) γεννήθηκε στην Καβάλα το 1769. Πατέρας του ήταν ο Ιμπραήμ, ένας αγροφύλακας της περιοχής (δερβέναγας) αλβανικής καταγωγής. Γιος του ο περιβόητος Ιμπραήμ, αρχηγός του Τουρκοαιγυπτιακού στρατού και στόλου και καταστροφέας της Πελοποννήσου κατά την Επανάσταση του 1821. Από μικρός ο Μεχμέτ Αλή έμεινε ορφανός και υιοθετήθηκε από τον Τούρκο φρούραρχο της Καβάλας, ο οποίος τον πάντρεψε με μια πλούσια συγγενή του (με τη γυναίκα αυτή απέκτησε 5 από τα 95 του παιδιά) και τον προώθησε στη στρατιωτική ιεραρχία. Παράλληλα ο Μεχμέτ Αλή ασχολήθηκε με το εμπόριο του καπνού. Διακρίθηκε στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον του Ναπολέοντα Βοναπάρτη (1798-99) στην Αίγυπτο. Το 1805 κατέλαβε, με την έγκριση του σουλτάνου Σελίμ Γ΄, το αξίωμα του αντιβασιλέα της Αιγύπτου. Το 1817 ίδρυσε στην Καβάλα ένα τεράστιο οικοδόμημα, το Ιμαρέτ, ως ιεροδιδασκαλείο αρχικά κι αργότερα ως φιλανθρωπικό ίδρυμα.
Ο Μεχμέτ Αλή αντέδρασε ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και συμφώνησε στην εκστρατεία (1824-27) του γιου του Ιμπραήμ εναντίον της Πελοποννήσου. Το μόνο κέρδος του από την εκστρατεία αυτή ήταν η προσάρτηση στην Αίγυπτο της Κρήτης (ως το 1841) και της Θάσου (που παρέμεινε Αιγυπτιακή ως το 1908). Ωστόσο, η στάση που επέδειξε απέναντι στους Έλληνες της Αιγύπτου υπήρξε ιδιαίτερα φιλική. Ο Μεχμέτ Αλή ακολούθησε αυτή τη στάση όχι τόσο γιατί συμπαθούσε του Έλληνες και την Ελλάδα, παρά γιατί πίστευε ότι οι Έλληνες έποικοι, με τις ικανότητες και την πείρα τους, σαν κεφαλαιούχοι, σαν έμποροι, σαν τεχνίτες, θα ήταν χρήσιμοι. Στη διάρκεια της βασιλείας του κατόρθωσε, μέσα σε λίγα χρόνια, να βάλει τα θεμέλια της αναδιοργάνωσης του κράτους του Νείλου σε όλους τους τομείς. Πάντως μάλλον δε λησμόνησε τη γενέτειρά του. Όσοι συμπατριώτες του Καβαλιώτες κατέφευγαν στην Αίγυπτο, έβρισκαν προστασία. Ο Μεχμέτ Αλή πέθανε στην Αλεξάνδρεια στις 2 Αυγούστου 1849, σε ηλικία 80 ετών και κηδεύτηκε με εκδηλώσεις πένθους όλων των κατοίκων.
Το σπίτι του Μεχμέτ Αλή στην Καβάλα
Στην παλιά πόλη της Καβάλας, στο άκρο της χερσονήσου της Παναγίας, βρίσκεται το «κονάκι» (σπίτι) του Μεχμέτ Αλή. Το σπίτι, σύμφωνα με τελευταίες έρευνες κτίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα (1775-1800) και όχι το 1720, όπως υποστηρίζονταν αρχικά. Ο Μεχμέτ Αλή δεν γεννήθηκε αλλά μεγάλωσε σ’ αυτό το σπίτι από το 1787 και μετά. Το κονάκι έχει δυο ορόφους και είναι κατασκευασμένο για να εξυπηρετεί τις ανάγκες μεγάλου αριθμού κατοίκων, καλά προφυλαγμένο από τα αδιάκριτα βλέμματα με μαντρότοιχο και καφασωτά (παντζούρια), με χαμάμ και δυνατότητα θέρμανσης. Βρίσκεται σε τέτοια θέση, ώστε να έχει πανοραμική θέα από όλες τις πλευρές. Έχει ένα μεγάλο κήπο στον οποίο φυλάσσεται μέχρι και σήμερα κομμάτι από τον τάφο της μητέρας του Μεχμέτ Αλή, που βρισκόταν παλαιότερα στην κεντρική πλατεία της πόλης. Ήταν το μεγαλύτερο σπίτι της Καβάλας κατά το 18ο αιώνα και έως σήμερα θεωρείται ένα από τα πιο χαρακτηριστικά σωζόμενα δείγματα της Οθωμανικής αρχιτεκτονικής εκείνης της εποχής στην Ελλάδα. Στο κονάκι εφαρμόστηκε η αρχή της χωριστής διάταξης των χώρων για τους άνδρες και τις γυναίκες. Στη νότια πλευρά της οικίας βρίσκεται το «σελαμλίκ», που περιλαμβάνει τους χώρους της ημερήσιας διαμονής και εργασίας των ανδρών και τους χώρους υποδοχής των επισκεπτών τους. Στη βόρεια πλευρά βρίσκεται το «χαρεμλίκ» που περιέχει τους χώρους των γυναικών για το καθημερινό νοικοκυριό και τους περισσότερο ιδιωτικούς χώρους όλης της οικογένειας. Στο ισόγειο και των δυο πλευρών συγκεντρώνονταν όλες οι οικιακές δραστηριότητες του σπιτιού, χωρίς να υπάρχει μεταξύ τους καμιά εσωτερική επικοινωνία. Πιο αναλυτικά, ο κάτω όροφος περιλαμβάνει το στάβλο για τα μεγάλα ζώα, ένα κελάρι για τη φύλαξη των τροφίμων και την κουζίνα, την οποία δεν μπορείς κανείς να δει. Το μόνο που βλέπει ο επισκέπτης, είναι ένα ντουλάπι με ένα ξύλινο κουτί, που περιστρέφεται γύρω από έναν κατακόρυφο άξονα. Εκεί τοποθετούσαν οι γυναίκες τα πιάτα με το φαγητό, χωρίς να έρχονται σε οπτική επαφή με τους άντρες. Ο όροφος περιλαμβάνει το δωμάτιο του χαρεμιού, τα ιδιαίτερα δωμάτια του πασά, το δωμάτιο της γυναίκας που επέλεγε από το χαρέμι για την προσωπική του συντροφιά και το «σοφά», ένα χώρο μέσω του οποίου επικοινωνούσαν μεταξύ τους όλα τα δωμάτια. Στο χώρο αυτό, που βρίσκεται στο πίσω μέρος του σπιτιού, μεταφερόταν τις περισσότερες ώρες της ημέρας τους καλοκαιρινούς μήνες η καθημερινή ζωή. Όλα τα δωμάτια έχουν ξύλινες εντοιχισμένες ντουλάπες και τα τζάκια.
Το άγαλμα του Μεχμέτ Αλή στην Καβάλα
Ανάμεσα στο κονάκι και την εκκλησία της Παναγίας, το 1931 – 1934 διαμορφώθηκε η πλατεία του Μεχμέτ Αλή για να στηθεί το άγαλμά του και συγχρόνως έγιναν εργασίες διάνοιξης της οδού Θ. Πουλίδου, προκειμένου να περάσει το άγαλμα. Το ορειχάλκινο (μπρούντζινο) άγαλμα του Μεχμέτ Αλή είναι έργο του διάσημου γλύπτη Κωνσταντίνου Δημητριάδη, φιλοτεχνήθηκε στο Παρίσι και το δώρισαν οι Έλληνες της Αιγύπτου στην πόλη της Καβάλας. Στο άγαλμα της Καβάλας ο Μεχμέτ Αλή απεικονίζεται με το σπαθί στη θήκη αφού σύμφωνα με την παράδοση ο στρατηλάτης επιστρέφει για να ξεκουραστεί. Παρόμοιο άγαλμα υπάρχει και στην Αίγυπτο στο οποίο ο Μεχμέτ Αλή απεικονίζεται πάλι ως έφιππος αλλά κρατώντας το σπαθί ψηλά. Τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος έγιναν στις 6 Δεκεμβρίου 1949, από τον πρίγκιπα Αμρ Ιμπραχίμ της Αιγύπτου.