“Τα Κάλαντα”: Νικηφόρος Λύτρας (1872)
Αν θέλετε να γνωρίσετε κάλαντα και από άλλες γωνιές της πατρίδας μας δεν έχετε παρά να  μπείτε στον επόμενο σύνδεσμο: Διαδραστικός χάρτης της Ελλάδας με τα κάλαντα
Ήρθε η μαγική στιγμή του χρόνου παιδιά! Πλησιάζουν οι μέρες που ετοιμαζόμαστε για να πούμε τα κάλαντα. Πάντα ρωτάτε με αγωνία στην τάξη, “Κυρία, πότε λέμε αυτά και πότε τα άλλα, ποια κάλαντα είναι των Χριστουγέννων και ποια της Πρωτοχρονιάς;”

Τι είναι τα κάλαντα;
Τα κάλαντα είναι παραδοσιακά τραγούδια, δηλαδή τραγούδια που λένε οι άνθρωποι από τα πολύ παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα, με σχεδόν τον ίδιο τρόπο.
Τα μαθαίνουν τα παιδιά από τους μεγαλύτερους (παππούδες, γιαγιάδες, γονείς, δασκάλους) ή και το ένα παιδί από το άλλο, προφορικά, χωρίς να χρειαστεί να δούνε κάπου γραμμένες τις νότες ή να τα διδαχθούν σε καμία μουσική σχολή!
Γι΄ αυτόν το λόγο, τα κάλαντα δεν έχουν δύσκολα λόγια και μουσική, για να μπορούν να τα λένε όλοι εύκολα και να τα συνοδεύουν με κάποιο οργανάκι.
Κι εδώ σας ακούω να απορείτε: “Μα κυρία, αφού έχουν πολλές ακαταλαβίστικες λέξεις, δεν είναι και τόσο απλά”.
Ναι, παιδιά μου…Αυτό συμβαίνει, γιατί είναι πολύ παλιά τραγούδια και τότε οι άνθρωποι μιλούσανε λίγο διαφορετικά από ότι σήμερα.
Μόλις όμως μας εξηγήσουν αυτές τις άγνωστες λέξεις, τα μαθαίνουμε νεράκι, έτσι δεν είναι;
Πότε λέμε τα κάλαντα;
Τα κάλαντα, αυτά τα χαρούμενα τραγούδια που τραγουδάμε έξω στο δρόμο, ή στην πόρτα των σπιτιών των ανθρώπων, τα λέμε όταν θέλουμε να αναγγείλουμε ένα χαρούμενο νέο. 
“…Χριστού τη θεία γέννηση να πω στ΄αρχοντικό σας…”
“…Ήρθε πάλι νέο έτος, εις την πρώτη του μηνός…”
“Σήμερα τα Φώτα, κι ο Φωτισμός,
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός….”
Το νέο αυτό μπορεί να είναι η γέννηση του Χριστού (παραμονή Χριστουγέννων, 24 Δεκεμβρίου), ο ερχομός του νέου Χρόνου (Παραμονή Πρωτοχρονιάς 31 Δεκεμβρίου), το Άγιο Πνεύμα που κατέβηκε στη γη (Παραμονή των Φώτων, 5 Ιανουαρίου).
Βέβαια υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις μέσα στο χρόνο που λέμε κάλαντα, όπως με τον ερχομό της άνοιξης (Χελιδονίσματα), την ανάσταση του νεκρού το Σάββατο του Λαζάρου (Λαζαρικά) κ.α.
Τα παινέματα
Αφού πούμε τα καλά νέα, μετάκάνουμε και κάποια παινέματα, δηλαδή λέμε καλά λόγια για το σπιτικό και τους ανθρώπους που επισκεφτήκαμε.
“… Σ΄αυτό το σπίτι πού ‘ρθαμε, πέτρα να μην ραγίσει
κι νοικοκύρης του σπιτιού Χρόνια Πολλά να ζήσει…”
“…Κυρά καμαροτράχηλη κυρά γαϊτανοφρύδα,
κυρά μου όταν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου,
βάζεις τον ήλιο πρόσωπο, και το φεγγάρι αγκάλη…”
Το φιλοδώρημα
Δείτε με τι πάθος μοιράζονται οι φίλοι
τα φιλοδωρήματα που μάζεψαν από τα κάλαντα!

Μετά τα παινέματα, αρχίζουμε και ζητάμε ευγενικά κάποιο φιλοδώρημα.

“… Δώστε μας και τον κόκορα, δώστε μας και την κότα
δώστε μας και πεντ-έξι αυγά, να πάμε σ΄άλλη πόρτα…”
Παλιότερα, που τα λεφτά δεν είχαν την ίδια σημασία που έχουν σήμερα για τους ανθρώπους, το φιλοδώρημα μπορεί να ήταν αΥγά, κάστανα, καρύδια, κουλουράκια, κουραμπιέδες, μελομακάρονα και άλλες λιχουδιές αλλά και αγαθά, όπως λάδι, σιτάρι κ.α.
Γι΄ αυτό και κάποιος από την παρέα των παιδιών κρατούσε ένα καλαθάκι.
Βεβαίως, δίνονταν και νομίσματα, κάτι που συνηθίζεται πιο πολύ στις μέρες μας.
Οι απειλές
Μέχρι εδώ όλα καλά. Τι συνέβαινε όμως όταν κάποιοι νοικοκύρηδες είχαν καβούρια στη τσέπη, δηλ. ήταν λιγάκι τσιγκούνηδες;
Τότε, τα κάλαντα συνεχιζόντουσαν με κάποιες …αθώες απειλές!
“…Αφέντη μου στην κάπα σου, δέκα χιλιάδες ψείρες,
άλλες κλωσούν, άλλες γεννούν, άλλες αυγά μαζώνουν…”
Φυσικά, οι απειλές αυτές είχαν χιουμοριστικό χαρακτήρα.
Τίποτα δεν μπορεί χαλάσει την χαρά και τον ενθουσιασμό αυτών των ημερών, έτσι δεν είναι παιδιά;
Άλλωστε, μην ξεχνάμε.
Τα αντικείμενα-σύμβολα
Οι καλαντιστές, δηλαδή τα παιδιά που λένε τα κάλαντα, κρατούν στα χέρια τους κάποια αντικείμενα. Στην Ελλάδα, συνηθίζονταν το στολισμένο καράβι. Μην ξεχνάμε παιδιά πως η πατρίδα μας περιβάλλεται από θάλασσα, όσο λίγες χώρες στον κόσμο.
Έτσι, πάρα πολλά επαγγέλματα έχουν σχέση με αυτή: καπετάνιοι, ναυτικοί, ψαράδες, σφουγγαράδες, μεταφορείς, οι περισσότερες οικογένειες, είχαν έναν άνθρωπο στη θάλασσα. Το καράβι λοιπόν ήταν σύμβολο για να ‘χουν καλή τύχη όλοι αυτοί οι άνθρωποι.
Στη Χίο μάλιστα, που είναι ένα νησί που έχει πολλούς ναυτικούς, οι ενορίες συναγωνίζονται η μια την άλλη ποια θα φτιάξει το πιο ωραίο καράβι. Άλλα σύμβολα που κρατούν τα παιδιά, είναι οι φάτνες με τη Γέννηση, φωτισμένα αστέρια από χαρτί και ξύλο, φαναράκια, τσουμάγκες (ματσούκες), δηλαδή ξύλα με σφαιρική άκρη για να χτυπούν τις πόρτες των σπιτιών, κλαδιά κρανιάς (που φημίζονται για την αντοχή τους, για καλοτυχία, κλπ.
 
Τα μουσικά όργανα
Γκάιντα και νταούλι στη Θράκη

Τα κάλαντα είναι από τα τραγούδια που πρώτα πρώτα μαθαίνει κανείς μόλις ξεκινήσει να μελετάει κάποιο μουσικό όργανο. Τα όργανα που συνοδεύουν τα κάλαντα, πρέπει να είναι μικρά, για να μπορούν τα παιδιά να τα μεταφέρουν και φτηνά, για να μπορούν να τα αποκτήσουν όλοι. Συνήθως είναι αυτοσχέδιες κατασκευές.

Η σιδερομασιά, που ανακατεύουν τη στάχτη στο τζάκι, τα σιδερένια τρίγωνα, οι ζίλιες (μεταλλικά πιατάκια που φοριούνται στα δάχτυλα και χτυπιούνται μεταξύ τους), τα κουδουνάκια και οι κουδούνες του κοπαδιού, ήταν πολύ διαδεδομένα και τα κατασκεύαζε ο σιδεράς της γειτονιάς.
Όργανα που φτιάχνονται από καλάμι (φλογέρες, σουραύλια, νουνούρες) συνήθως κατασκευάζονταν από τα ίδια τα παιδιά.
Οι μεγαλύτεροι βοηθούσαν σε κατασκευές όπως νταούλια, τουμπελέκια, ντέφια, γκάιντες, κλπ. Αργότερα, άρχιζαν να εμφανίζονται και κατασκευασμένα από  εξειδικευμένους τεχνίτες όργανα όπως το ακορντεόν, η μελώδικα, η κιθάρα, η φυσαρμόνικα, το κλαρίνο κλπ.
Θα δούμε ότι τα κάλαντα αλλάζουν από περιοχή σε περιοχή και ανάλογα αλλάζουν και τα όργανα που ακούμε. Για παράδειγμα, θα συναντήσουμε κλαρίνο στα κάλαντα της Θεσσαλίας, μαντολίνο στα επτανησιακά, ποντιακή λύρα στα ποντιακά, γκάιντα στα θρακιώτικα κλπ.

Πηγή: “Γύρω από τη μουσική”

*οι φωτογραφίες της ανάρτησης, από τη δεκαετία 1950-60, είναι από τα αρχεία του μουσείου Μπενάκη και Σ. Γκανγκάδη