“Οι πληθυσμοί της Μακεδονίας και το πανσλαβιστικό κίνημα”

Ἀ­μα­λί­α Κ. Ἠ­λιά­δη, ἱ­στο­ρι­κός-φι­λό­λο­γος

Οἱ πλη­θυ­σμοί τῆς Μα­κε­δο­νί­ας στίς πα­ρα­μο­νές τοῦ Μα­κε­δο­νι­κοῦ Ἀ­γῶ­να ἦ­ταν, ὡς πρός τή γλῶσ­σα, στήν πλει­ο­ψη­φί­α τους: Σλα­βό­φω­νοι, Ἑλ­λη­νό­φω­νοι, Βλα­χό­φω­νοι, Ἀλ­βα­νό­φω­νοι. Οἱ πλη­θυ­σμοί αὐ­τοί στό με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος τους καί με­τά τό 1870 δι­α­τή­ρη­σαν τήν ἑλ­λη­νι­κή τους συ­νεί­δη­ση, ὅ­πως ἀ­πο­κα­λύ­πτε­ται ἀ­πό τούς μα­κρο­χρό­νιους καί σκλη­ρούς ἀ­γῶ­νες γιά τήν κτή­ση καί κα­το­χή τῶν ἑλ­λη­νι­κῶν Σχο­λεί­ων καί Ἐκ­κλη­σι­ῶν. Ἡ πα­ρου­σί­α τῶν Σλα­βό­φω­νων πλη­θυ­σμῶν πού ἀ­πο­τε­λοῦ­σαν καί τήν πλει­ο­ψη­φί­α σέ σύγ­κρι­ση μέ τούς Ἑλ­λη­νό­φω­νους κα­τοί­κους τῆς Μα­κε­δο­νί­ας κα­θώς καί τούς Βλα­χό­φω­νους καί τούς Ἀλ­βα­νό­φω­νους, προ­έ­κυ­ψε ἀ­πό τίς μα­κρο­χρό­νι­ες ἐ­πι­μει­ξί­ες Ἑλ­λή­νων καί Σλά­βων τῶν ἑλ­λη­νι­κῶν – βυ­ζαν­τι­νῶν χω­ρῶν πού συ­νέ­βη­σαν ἀ­πό τά τέ­λη του 6ου αἰ. μ.Χ. καί πρό πάν­των ἀ­πό τίς ἀρ­χές τοῦ 7ου βυ­ζαν­τι­νοῦ αἰ­ῶνα. Αὐ­τοί οἱ Σλα­βό­φω­νοι Ἑλ­λη­νι­κοί πλη­θυ­σμοί τῆς με­σαί­ας καί νό­τιας γε­ω­γρα­φι­κῆς ζώ­νης δέ­χτη­καν στήν πλει­ο­ψη­φί­α τους μό­νο τή γλωσ­σι­κή ἐ­πί­δρα­ση, ἡ δέ ἐ­θνι­κή τους συ­νεί­δη­ση πα­ρέ­με­νε ἑλ­λη­νι­κή. Εἶ­ναι οἱ πα­σί­γνω­στοι «Γραι­κο­μά­νοι» τοῦ Μα­κε­δο­νι­κοῦ Ἀ­γῶ­να.

Τό 1856 πα­ρα­τη­ρεῖ­ται εὑρύ­τα­τη δι­ά­δο­ση τοῦ Παν­σλα­βι­σμοῦ στά Βαλ­κά­νια. Ὁ Παν­σλα­βι­σμός ἐ­ξα­πλώ­νε­ται εὑρέ­ως στό πλαί­σιο τῆς ἐ­φαρ­μο­γῆς τοῦ κύ­ριου πο­λι­τι­κοῦ στό­χου τῆς Ρω­σί­ας: ἡ ρω­σι­κή πο­λι­τι­κή ἐ­πι­νό­η­σε τήν παν­σλα­βι­στι­κή κί­νη­ση ἀ­νά­λο­γη μέ τόν ἐ­πι­δι­ω­κό­με­νο στό­χο της: νά πεί­θει τούς Οὐ­νί­τες -Χρι­στια­νούς Ὀρ­θό­δο­ξους με­τα­στάν­τες στόν Κα­θο­λι­κι­σμό-τῆς Μα­κε­δο­νί­ας νά ἀ­να­γνω­ρί­ζουν τή Βουλ­γα­ρι­κή Ἐ­ξαρ­χί­α, μέ δό­λω­μα τή λή­ψη ὑ­λι­κῶν, χρη­μα­τι­κῶν ἀ­πο­λα­βῶν. Ἡ παν­σλα­βι­στι­κή Ρω­σί­α τα­λαν­τευ­ό­ταν πό­τε βο­η­θών­τας τούς Βουλ­γά­ρους καί ἄλ­λο­τε τούς Σέρ­βους καί πολ­λές φο­ρές βο­η­θοῦ­σε καί τούς μέν καί τούς δέ, δι­ό­τι καί οἱ δύ­ο ἦ­ταν Σλα­βι­κοί λα­οί καί μέ­σῳ αὐ­τῶν μπο­ροῦ­σε νά ἀ­πο­κτή­σει προ­γε­φυ­ρώ­μα­τα στό Αἰ­γαῖ­ο γιά τήν κά­θο­δό της πρός τή Με­σό­γει­ο θά­λασ­σα. Ἡ ρω­σι­κή «συμ­πα­ρά­στα­ση», κα­τά τό με­γα­λύ­τε­ρο μέ­ρος της, ἐν­δυ­νά­μω­νε τή βουλ­γα­ρι­κή προ­πα­γάν­δα, ἐ­πει­δή ἡ Σερ­βί­α ἀ­πό τό ἔ­τος 1882 συν­δε­ό­ταν μέ τήν Αὐ­στρί­α μέ συν­θή­κη συμ­μα­χί­ας καί αὐ­τό δέν ἄ­ρε­σε στούς Ρώ­σους Παν­σλα­βι­στές, δι­ό­τι θε­ω­ροῦ­σαν ἀν­τί­πα­λό τους τήν Αὐ­στρί­α.

Ἡ παν­σλα­βι­στι­κή Ρω­σί­α ἐν­δι­α­φε­ρό­ταν κυ­ρί­ως γιά τόν ἐ­θνο­λο­γι­κό ἐκ­σλα­βι­σμό τῶν Σλα­βο­φώ­νων κα­τοί­κων τῶν Εὐ­ρω­πα­ϊ­κῶν ἐ­παρ­χι­ῶν τῆς Τουρ­κί­ας μέ­χρι τό 1896. Ἀ­πό­δει­ξη τῶν ὑ­λι­κῶν μέ­σων τά ὁ­ποῖα ἡ Ρω­σι­κή προ­πα­γάν­δα δι­έ­θε­τε γιά τήν ἐ­νί­σχυ­ση τῶν σερ­βι­κῶν προ­σπα­θει­ῶν στή Μα­κε­δο­νί­α εἶ­ναι ἡ πλη­ρο­φο­ρί­α τήν ὁ­ποί­α μᾶς πα­ρέ­χει ὁ Ἕλ­λη­νας πρε­σβευ­τής στό Βε­λι­γρά­δι, ὁ ὁ­ποῖ­ος σέ γρα­πτή του ἀ­να­φο­ρά τό ἔ­τος 1887 ἀ­να­φέ­ρει πί­στω­ση 4.000.000 φράγ­κων γιά τήν ἐ­ξυ­πη­ρέ­τη­ση τῶν ἐ­θνι­κῶν ἀ­ναγ­κῶν τῆς Σερ­βί­ας στή Μα­κε­δο­νί­α ἀ­πό πλευ­ρᾶς τῶν Ρώ­σων πρα­κτό­ρων: Ἀ­να­φο­ρά τοῦ Ἕλ­λη­να πρε­σβευ­τῆ στό Βε­λι­γρά­δι γιά τό 1887: «Πρός ἐ­ξα­γο­ράν ὑ­πέρ τῶν σερ­βι­κῶν ὑ­πο­θέ­σε­ων κυ­ρί­ως Ὀ­θω­μα­νῶν ὑ­παλ­λή­λων, οἵ­τι­νες ὑ­πό τῶν Βουλ­γά­ρων ἐ­πί­σης δω­ρο­δο­κού­με­νοι, κα­τε­δί­ω­κον τούς Σέρ­βους δι­δα­σκά­λους…». (Βλ. Νι­κο­λά­ου Βλά­χου, κα­θη­γη­τοῦ Ἱ­στο­ρί­ας Πα­νε­πι­στη­μί­ου Ἀ­θη­νῶν, «Τό Μα­κε­δο­νι­κό Ζή­τη­μα ὡς φά­σις τοῦ Ἀ­να­το­λι­κοῦ Ζη­τή­μα­τος : 1878-1908», σελ. 177-178).

Ὅ­μως, ἡ ἄ­καμ­πτη ἐ­πι­θυ­μί­α τῶν Σέρ­βων γιά κα­τά­λη­ψη τῆς Μα­κε­δο­νί­ας τούς πα­ρα­σύ­ρει σέ ἀ­θέ­τη­ση τῶν συμ­φω­νη­θέν­των. Ἐν­τεί­νον­ται οἱ Ρω­σι­κές πι­έ­σεις ὑ­πέρ τῶν Γι­ουγ­κοσ­λά­βων. Οἱ Σερ­βι­κές «προ­ση­λυ­τι­στι­κές» βλέ­ψεις ἐν­τεί­νον­ται καί ἐ­πε­κτεί­νον­ται σέ ἀ­δι­αμ­φι­σβή­τη­τα ἑλ­λη­νι­κά ἐ­δά­φη στό χῶ­ρο τῆς Μα­κε­δο­νί­ας (1887-1894). Σέρ­βοι καί Ἕλ­λη­νες ἀλ­λη­λο­ϋ­πο­βλέ­πον­ται καί ἐ­νί­ο­τε συγ­κρού­ον­ται στά δι­ά­φο­ρα μα­κε­δο­νι­κά δι­α­με­ρί­σμα­τα. Οἱ Σλα­βι­κές χῶ­ρες Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α καί Βουλ­γα­ρί­α: αἰχ­μή τοῦ δό­ρα­τος γιά τήν κά­θο­δο τῆς Ρω­σί­ας στή Με­σό­γει­ο θά­λασ­σα. Ὡ­στό­σο, ἡ κα­τά­στα­ση στή Μα­κε­δο­νί­α καί τή Θρά­κη ἀ­πο­τε­λεῖ με­γά­λο ἐμ­πό­διο γιά τήν ἐ­πι­κρά­τη­ση τοῦ Παν­σλα­βι­σμοῦ στή Βαλ­κα­νι­κή.

Ὁ Τί­το ἀρ­γό­τε­ρα δη­μι­ουρ­γεῖ τό πλα­στό «Μα­κε­δο­νι­κό ἔ­θνος»: ἡ Σερ­βί­α, δη­λα­δή ἡ Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α πρίν ἀ­πό τή ση­με­ρι­νή δι­ά­λυ­σή της, «με­γα­λύν­θη­κε» κυ­ρι­ο­λε­κτι­κά μέ τούς Βαλ­κα­νι­κούς πο­λέ­μους (1912-1913) τό­σο στό Κοσ­συ­φο­πέ­διο ὅ­σο καί στή Βό­ρεια Μα­κε­δο­νί­α καί δη­μι­ουρ­γή­θη­κε τό «Βα­σί­λει­ο τῶν Σλο­βέ­νων, τῶν Κρο­α­τῶν καί τῶν Σέρ­βων», τό ὁ­ποῖ­ο κα­τέρ­ρευ­σε κά­τω ἀ­πό τά ἀ­κα­ρια­ία γερ­μα­νι­κά πλήγ­μα­τα τοῦ 1941. Ὅ­ταν, πο­λύ ἀρ­γό­τε­ρα, τά συμ­φέ­ρον­τα τῆς «Σο­βι­ε­τι­κῆς Ἑ­νώ­σε­ως» ἦλ­θαν σέ σύγ­κρου­ση μέ ἐ­κεῖ­να τοῦ Τί­το στή Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α τό 1948, τό ἀν­ταρ­τι­κό κομ­μου­νι­στι­κό κί­νη­μα στήν Ἑλ­λά­δα κα­τα­δι­κά­στη­κε σέ θά­να­το ἀ­πό τή Μό­σχα καί στή συ­νέ­χεια «ἐ­κτε­λέ­στη­κε». Τό κα­τα­πλη­κτι­κό καί ἐν­δι­α­φέ­ρον ἐ­δῶ εἶ­ναι ὅ­τι ἔ­πει­τα ἀ­πό πέν­τε αἰ­ῶ­νες στα­θε­ρῆς ρω­σι­κῆς πο­λι­τι­κῆς πού εἶ­χε μό­νι­μο στό­χο τή Μα­κε­δο­νί­α καί μέ­σῳ τῆς Μα­κε­δο­νί­ας τήν ἔ­ξο­δο πρός τό Αἰ­γαῖ­ο, ἡ ρω­σι­κή στρα­τη­γι­κή εἶ­χε με­τα­βλη­θεῖ. Ὁ Τί­το, ὅ­μως, δι­α­πί­στω­σε τή χα­λα­ρό­τη­τα καί τίς με­γά­λες δι­α­φο­ρές πού χώ­ρι­ζαν τίς δι­ά­φο­ρες ἐ­θνό­τη­τες τῆς χώ­ρας του καί ἐ­νῶ ὁ ἴ­διος ἦ­ταν Κρο­ά­της ἐ­πε­δί­ω­ξε νά ἑ­νώ­σει τήν παν­σπερ­μί­α τῶν λα­ῶν μέ τήν πο­λι­τι­κή δι­ε­θνῆ ἀ­κτι­νο­βο­λί­α του. Γι᾿ αὐ­τό στό κε­νό πού ὑ­πῆρ­χε με­τα­ξύ τῶν δι­α­φό­ρων ἐ­θνο­τή­των τῆς χώ­ρας πού δη­μι­ούρ­γη­σε, συγ­κρό­τη­σε τήν Ὁ­μο­σπον­δί­α τῶν Νο­τί­ων Σλά­βων. (Αὐ­τό ση­μαί­νει Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α). Ἀλ­λά τήν ἐ­νί­σχυ­σε μέ ἰ­σχυ­ρό­τε­ρους ὀρ­γα­νι­κούς δε­σμούς ὅ­πως ἦ­ταν: α. Ἡ Κομ­μου­νι­στι­κή Ἰ­δε­ο­λο­γί­α β. Τό κοι­νό σύ­στη­μα τῆς Οἰ­κο­νο­μί­ας καί γ. ἡ συ­νε­κτι­κή κεν­τρι­κή δύ­να­μη, τό Κομ­μου­νι­στι­κό κόμ­μα.

Μέ­σα στά σχέ­δια τοῦ Τί­το ἦ­ταν νά ἐν­σω­μα­τω­θεῖ μέ τόν και­ρό καί ἡ Ἀλ­βα­νί­α στή Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α, σά χω­ρι­στή ὁ­μό­σπον­δη λα­ϊ­κή δη­μο­κρα­τί­α. Κα­τά τόν ἴ­διο τρό­πο ἐ­πε­δί­ω­κε καί τήν ἕ­νω­ση τῆς Βουλ­γα­ρί­ας. Τό ση­μαν­τι­κό­τε­ρο ἀ­πό ὅ­λα τά σχέ­διά του ἦ­ταν νά ἐν­σω­μα­τώ­σει στό δι­κό του Κρά­τος, τή Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α καί ὁ­λό­κλη­ρη τή Μα­κε­δο­νί­α μέ­χρι τόν πο­τα­μό Ἀ­λι­άκ­μο­να καί τόν Ὄ­λυμ­πο. Ὑ­πῆρ­χαν ὁ­πωσ­δή­πο­τε προ­βλή­μα­τα, δι­ό­τι ἐ­νῶ σέ ὅ­λες τίς ἄλ­λες πε­ρι­ο­χές ὑ­πῆρ­ξε ἀν­τί­στοι­χος λα­ός μέ ἀν­τί­στοι­χη ἐ­θνι­κή συ­νεί­δη­ση, στή Μα­κε­δο­νί­α πού ἦ­ταν δι­αι­ρε­μέ­νη σέ τρεῖς χῶ­ρες: Ἑλ­λά­δα, Βουλ­γα­ρί­α, Σερ­βί­α μέ ἑλ­λη­νι­κή ἐ­θνι­κή συ­νεί­δη­ση, βουλ­γα­ρι­κή καί σερ­βι­κή δέν ὑ­φί­στα­το ἕ­νας λα­ός μέ ἀν­τί­στοι­χη, ἑ­νια­ία ἐ­θνι­κή συ­νεί­δη­ση. Καί γιά νά λύ­σει τό πρό­βλη­μα βά­πτι­σε ἀ­πό μό­νος του ὅ­λους τούς κα­τοί­κους μέ τό ὄ­νο­μα: «Μα­κε­δό­νες». Τό 1941 ὁ Γι­ό­σιπ Μπρός Τί­το ἦ­ταν ἀ­πό τούς πρώ­τους πού ἀ­πο­δέ­χτη­κε τήν ἀ­πό­φα­ση τῆς Σο­βι­ε­τι­κῆς Ἕ­νω­σης τοῦ 1934 νά ἀ­να­γνω­ρί­σει τήν ὕ­παρ­ξη ξε­χω­ρι­στοῦ «Μα­κε­δο­νι­κοῦ Ἔ­θνους» καί προ­χώ­ρη­σε μά­λι­στα στή σύ­στα­ση ξε­χω­ρι­στοῦ κομ­μου­νι­στι­κοῦ κόμ­μα­τος «Μα­κε­δο­νί­ας».

Ὁ ἀ­να­τέλ­λων ἀ­στέ­ρας τοῦ ΚΚΕ Νι­κό­λα­ος Ζα­χα­ριά­δης μέ τή στε­νή συ­νερ­γα­σί­α του τό­σο μέ τή Γ΄ Δι­ε­θνῆ τῆς Μό­σχας, ὅ­σο καί μέ τά ἄλ­λα Κ.Κ. τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς καί ἔ­χον­τας τυ­φλή ἀ­φο­σί­ω­ση στό στρα­τάρ­χη Τί­το καί τά σχέ­διά του συ­νέ­βα­λε καί αὐ­τός, ὅ­πως καί ὁ Τί­το, στή «μα­κε­δο­νο­ποί­η­ση» τοῦ λα­οῦ τῆς Σο­σι­α­λι­στι­κῆς Δη­μο­κρα­τί­ας τῆς Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­ας. Μέ αὐ­τά τά δε­δο­μέ­να καί τίς πο­λε­μι­κές συν­θῆ­κες πού ἐ­πι­κρα­τοῦ­σαν ἐ­κεί­νη τήν ἐ­πο­χή στά Βαλ­κά­νια καί ἐκ­με­ταλ­λευ­ό­με­νος ὁ Τί­το τή δι­ε­θνῆ ἀ­κτι­νο­βο­λί­α του, σκέ­φθη­κε νά ἐν­σω­μα­τώ­σει στό δι­κό του κρά­τος, τή Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α, ὁ­λό­κλη­ρη τή Μα­κε­δο­νί­α μέ­χρι τόν πο­τα­μό Ἀ­λι­άκ­μο­να καί τόν Ὄ­λυμ­πο. Ἐ­πει­δή, ὅ­μως, «μα­κε­δο­νι­κό ἔ­θνος» δέν ὑ­πῆρ­ξε πο­τέ, τό κα­τα­σκεύ­α­σε ὁ ἴ­διος, γι᾿ αὐ­τό καί στή δι­ά­σκε­ψη τοῦ Γι­ά­ϊτσε ἀ­να­κή­ρυ­ξε τή «Δη­μο­κρα­τί­α τῆς Μα­κε­δο­νί­ας». Τό γε­γο­νός αὐ­τό τοῦ «πρα­ξι­κο­πή­μα­τος» τοῦ Τί­το ἀ­πο­κα­λύ­πτει ὅ­τι στά σχέ­διά του ἦ­ταν ἡ στα­δια­κή κα­τά­κτη­ση ἑλ­λη­νι­κῶν ἐ­δα­φῶν στήν πε­ρι­ο­χή τῆς λε­γό­με­νης «Μα­κε­δο­νί­ας τοῦ Αἰ­γαί­ου» γιά τήν ἐ­πέ­κτα­ση τῆς Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­ας πρός τό Αἰ­γαῖ­ο πέ­λα­γος.

Οἱ πο­λι­τι­κοί, στρα­τι­ω­τι­κοί, δι­πλω­μα­τι­κοί, πνευ­μα­τι­κοί κύ­κλοι τῆς Ἑλ­λά­δος μπρο­στά στήν πλα­στο­γρά­φη­ση τῆς Ἱ­στο­ρί­ας καί τῆς ἀ­λή­θειας ἀ­πό τόν Τί­το ἀ­δρά­νη­σαν καί ἀ­δι­α­φό­ρη­σαν σχε­δόν ἐγ­κλη­μα­τι­κά γιά 4 ὁ­λό­κλη­ρες δε­κα­ε­τί­ες… Ἐ­πι­πλέ­ον, ἡ συ­νη­γο­ρί­α στά σχέ­δια τοῦ Τί­το καί τῶν Σκο­πια­νῶν τοῦ Πα­ναγ. Κα­νελ­λό­που­λου στίς 29 Ὀ­κτω­βρί­ου 1942 ἔρ­χε­ται μέ πα­ρά­δο­ξο τρό­πο νά ἰ­σχυ­ρο­ποι­ή­σει τίς πο­λι­τι­κές καί ἐ­θνι­κές θέ­σεις τους: «…Ἔ­τσι, ὥ­στε ἡ Ἑλ­λάς νἄ ᾿ναι ὁ συ­νε­κτι­κός κρί­κος τῆς Ὁ­μο­σπον­δί­ας τῆς Ἀ­να­το­λι­κῆς Με­σο­γεί­ου καί τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς Ὁ­μο­σπον­δί­ας, καί ἡ Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α (ἐν­νο­εῖ­ται νἄ ᾿ναι) ὁ ἑ­νω­τι­κός κρί­κος τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς καί τῆς Πα­ρα­δου­νά­βιας Ὁ­μο­σπον­δί­ας…». Ὁ Τί­το, μέ τή σει­ρά του, ἀ­να­λάμ­βα­νε τήν ὑ­πο­χρέ­ω­ση νά ὑ­πο­στη­ρί­ξει τήν ἐν­σω­μά­τω­ση τῆς Ἑλ­λη­νι­κῆς Θρά­κης στή Βουλ­γα­ρί­α. Τό ΚΚΕ ἐ­πι­κρο­τεῖ καί ἐ­πι­δο­κι­μά­ζει αὐ­τή τήν «προ­σάρ­τη­ση» τῆς Ἑλ­λη­νι­κῆς Μα­κε­δο­νί­ας στό κρά­τος τῶν Σκο­πί­ων, τήν ἐγ­κα­θί­δρυ­ση στή Βαλ­κα­νι­κή μί­ας ἑ­νώ­σε­ως Σο­βι­ε­τι­κῶν Δη­μο­κρα­τι­ῶν, πού θά πε­ρι­λαμ­βά­νει τήν Ἑλ­λά­δα, τή Βουλ­γα­ρί­α, τή Μα­κε­δο­νί­α καί τή Σερ­βί­α. Ἐ­πί­σης, δι­α­κη­ρύσ­σει τό δι­καί­ω­μα τοῦ «Μα­κε­δο­νι­κοῦ λα­οῦ» νά ἑ­νω­θεῖ, ὑ­πό τή σο­φή κα­θο­δή­γη­ση τοῦ «στυ­λο­βά­τη» Τί­το, μέ τή Μα­κε­δο­νί­α τοῦ Βαρ­δα­ρί­ου (Σκό­πια). Ἀ­κό­μη δι­α­κη­ρύσ­σε­ται ὅ­τι ὁ­λό­κλη­ρη ἡ Μα­κε­δο­νί­α θά ἀ­πο­τε­λέ­σει ἀ­νε­ξάρ­τη­τη, αὐ­τό­νο­μη Σο­βι­ε­τι­κή Δη­μο­κρα­τί­α. Ἀ­πο­κα­λυ­πτι­κή καί ἐ­παί­σχυν­τη εἶ­ναι ἡ συμ­φω­νί­α πού ὑ­πο­γρά­φτη­κε στίς Κα­ρυ­δι­ές Ἐ­δέσ­σης στίς 25 Ἰ­α­νου­α­ρί­ου 1944: «Τό ΕΑΜ καί τό ΣΝΟΦ ἀ­πο­φα­σί­ζουν ἀ­πό κοι­νοῦ γιά νά δη­μι­ουρ­γή­σουν αὐ­τό­νο­μο Μα­κε­δο­νι­κό κρά­τος μέ σο­βι­ε­τι­κή ὀρ­γά­νω­ση, πού θά ζη­τή­σει νά τε­θεῖ ὑ­πό τήν προ­στα­σί­α τῆς ΕΣΣΔ…».

Ἐ­πα­κο­λου­θεῖ ἡ ἀ­πο­στο­λή ἀ­πό τόν Τί­το, τοῦ Σβε­τα­ζάρ Βουκ­μά­νο­βιτς, γιά νά ἑ­νώ­σει ὅ­λα τά ἀν­ταρ­τι­κά κι­νή­μα­τα τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς, κά­τω ἀ­πό τήν ἡ­γε­σί­α τοῦ Τί­το. Ὅ­λα τά πα­ρα­πά­νω σχε­δί­α­ζε καί προ­γραμ­μά­τι­ζε ὁ στρα­τάρ­χης Τί­το σέ στε­νή συ­νερ­γα­σί­α μέ τά κομ­μου­νι­στι­κά κι­νή­μα­τα τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς, ἀλ­λά ὁ Στά­λιν στή Μό­σχα, με­τα­ξύ 9ης καί 18ης Ὀ­κτω­βρί­ου 1944 συμ­φώ­νη­σε ἄλ­λα μέ τόν Οὐΐν­στον Τσώρ­τσιλ. Πρός αὐ­τή τή συμ­φω­νί­α, θέ­λον­τας καί μή, ὁ Τί­το καί τά Κ.Κ. τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς ἀ­ναγ­κά­στη­καν νά συμ­μορ­φω­θοῦν. Αὐ­τός ἄλ­λω­στε εἶ­ναι καί ὁ λό­γος πού τά ρω­σι­κά στρα­τεύ­μα­τα, ὑ­πό τόν Ρῶ­σο στρα­τάρ­χη Τολ­μπού­χιν τό 1944 στα­μά­τη­σαν στά ἑλ­λη­νο­βουλ­γα­ρι­κά σύ­νο­ρα καί δέν προ­χώ­ρη­σαν νά κα­τα­λά­βουν τή Μα­κε­δο­νί­α φθά­νον­τας ὡς τίς ἀ­κτές τοῦ Αἰ­γαί­ου. Ἐ­πει­δή, ὅ­μως, στούς κόλ­πους τοῦ ΚΚΕ ἀρ­κε­τά στε­λέ­χη μέ ἑλ­λη­νι­κή ἐ­θνι­κή συ­νεί­δη­ση ἀν­τι­τά­χθη­καν στά σχέ­δια τοῦ Τί­το καί τῶν ὁ­μο­φρώ­νων τοῦ Κ.Κ. τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς γιά ἀ­πό­σχι­ση τῆς Μα­κε­δο­νί­ας ἀ­πό τήν Ἑλ­λά­δα, ὁ Τί­το αὐ­τή τήν ἀν­τί­δρα­ση τή χα­ρα­κτή­ρι­σε «σε­χτα­ρι­στι­κή!». Πρω­τεύ­ου­σα θέ­ση στίς ἀν­τι­δρά­σεις αὐ­τές κα­τά τῆς ἀ­πο­σχί­σε­ως τῆς Μα­κε­δο­νί­ας ἀ­πό τήν Ἑλ­λά­δα, κα­τέ­χει ὁ Εὐ­ρι­πί­δης Μπα­κιρ­τζής πού δι­ε­κή­ρυ­ξε στή Θεσ­σα­λο­νί­κη: «…Ἡ Μα­κε­δο­νί­α καί ἡ Δυ­τι­κή Θρά­κη ἦ­ταν καί θά πα­ρα­μεί­νουν Ἑλ­λη­νι­κές Ἐ­παρ­χί­ες…».

Ὁ στρα­τάρ­χης Τί­το στη­ρι­ζό­με­νος στίς 800.000 παρ­τι­ζά­νους του, μέ με­λε­τη­μέ­νο σχέ­διο, προ­χω­ρεῖ στή γι­ουγ­κοσ­λα­βο­ποί­η­ση ὁ­λό­κλη­ρης τῆς Μα­κε­δο­νί­ας. Πο­λι­τι­κοί καί στρα­τι­ω­τι­κοί ἡ­γέ­τες τῆς Ἑλ­λά­δος κα­θώς καί δι­πλω­μα­τι­κοί καί προ­ξε­νι­κοί πα­ρά­γον­τες τῆς χώ­ρας ἀ­δρα­νοῦν ἐγ­κλη­μα­τι­κά καί οἱ Γι­ουγ­κοσ­λά­βοι προ­ε­τοι­μά­ζουν με­θο­δι­κά τό ση­με­ρι­νό πρό­βλη­μα μέ τά Σκό­πια. Ἕλ­λη­νες πο­λι­τι­κοί ἐκ­πρό­σω­ποι ἐ­ξυ­πη­ρε­τοῦν τά σχέ­δια τοῦ Τί­το, ἡ δέ Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α καί Βουλ­γα­ρί­α «μοι­ρά­ζον­ται» με­τα­ξύ τους, ἁρ­πα­κτι­κά, τή Μα­κε­δο­νί­α καί τή Θρά­κη. Ἡ δι­α­νο­μή τῶν «ζω­νῶν ἐ­πιρ­ρο­ῆς» δέν γί­νε­ται ἀ­πο­δε­κτή ἀ­πό τόν ΕΛΑΣ καί ἐ­πι­δι­ώ­κε­ται βί­αι­α ἡ ἀ­πό­σχι­ση τῆς Μα­κε­δο­νί­ας ἀ­πό τήν Ἑλ­λά­δα, μά­ται­α βε­βαί­ως. Ὁ Ἰ­ω­σήφ Στά­λιν κα­τα­δι­κά­ζει καί ἐ­ξα­νε­μί­ζει τά ὀ­νει­ρο­πό­λα σχέ­δια τοῦ στρα­τάρ­χη Τί­το γιά τήν ἵ­δρυ­ση τῆς «Γι­ουγ­κοσ­λα­βι­κῆς αὐ­το­κρα­το­ρί­ας» στά Βαλ­κά­νια. Ἑ­πο­μέ­νως, ὁ Τί­το «ἐγ­και­νί­α­σε» καί θε­με­λί­ω­σε τή ση­με­ρι­νή δι­α­μά­χη τῆς Ἑλ­λά­δας μέ τά Σκό­πια, ἡ δέ ἑ­νω­μέ­νη Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α τήν κυ­ο­φό­ρη­σε καί τήν ἐ­πε­ξέ­τει­νε.

Οἱ πε­ρι­στά­σεις τοῦ τέ­λους τοῦ Β΄ Παγ­κο­σμί­ου πο­λέ­μου ζη­τοῦ­σαν ἤ κα­λύ­τε­ρα ἀ­παι­τοῦ­σαν ἀ­πό τό Στά­λιν πρῶ­τα νά ἐ­πε­κτεί­νει καί νά στε­ρε­ώ­σει τή «Ρω­σι­κή κομ­μου­νι­στι­κή αὐ­το­κρα­το­ρί­α» στό Βό­ρει­ο τμῆ­μα τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς καί στήν Ἀ­να­το­λι­κή καί Κεν­τρι­κή Εὐ­ρώ­πη, ὅ­που ἡ δύ­να­μη τῶν σο­βι­ε­τι­κῶν ὅ­πλων καί οἱ συμ­φω­νί­ες μέ τή Δύ­ση καί τόν Τσώρ­τσιλ εἶ­χαν ἐγ­χω­ρή­σει στό Στά­λιν τήν ἐ­ξου­σί­α. Γιά τούς πα­ρα­πά­νω λό­γους, ἡ προ­τε­ραι­ό­τη­τα τοῦ Στά­λιν στρά­φη­κε στά ἄ­με­σα ἐν­δι­α­φέ­ρον­τα τῆς ἀ­πέ­ραν­της Ἀ­να­το­λι­κῆς καί Κεν­τρι­κῆς Εὐ­ρώ­πης. Ἡ δι­α­νο­μή τῶν «Ζω­νῶν Ἐ­πιρ­ρο­ῆς» με­τα­ξύ τῶν με­γά­λων δυ­νά­με­ων εἶ­χε γί­νει στή Μό­σχα, με­τα­ξύ 9 καί 18 Ὀ­κτω­βρί­ου τοῦ 1944, ὅ­που συ­ναν­τή­θη­καν ὁ Στά­λιν μέ τόν Τσώρ­τσιλ. Τό 1943 εἶ­χαν, ἐ­πί­σης, συ­ναν­τη­θεῖ στην Τε­χε­ρά­νη οἱ τρεῖς «Με­γά­λοι»: Ροῦ­σβελτ, Τσώρ­τσιλ καί Στά­λιν. Ὁ Οὐ­ΐν­στον Τσώρ­τσιλ εἶ­ναι ἀ­πο­κα­λυ­πτι­κός καί ὠ­μό­τα­τος στά «Ἀ­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τά» του σχε­τι­κά μέ τή δι­α­νο­μή τῶν Βαλ­κα­νί­ων τόν Ὀ­κτώ­βριο μῆνα τοῦ 1944, στό Κρεμ­λί­νο τῶν Τσά­ρων τῆς Ρω­σί­ας: «Ἡ στιγ­μή ἦ­ταν εὐ­νο­ϊ­κή διά νά ἐ­νερ­γή­σω καί γι᾿ αὐ­τό ἐ­δή­λω­σα: ἄς ρυθ­μί­σω­μεν τάς ὑ­πο­θέ­σεις μας τῶν Βαλ­κα­νί­ων. Τά στρα­τεύ­μα­τά σας εὑ­ρί­σκον­ται εἰς Ρου­μα­νί­αν καί Βουλ­γα­ρί­αν. Ἔ­χο­μεν συμ­φέ­ρον­τα, ἀ­πο­στο­λάς καί πρά­κτο­ρας εἰς τάς χώ­ρας αὐ­τάς. Ἄς ἀ­πο­φύ­γω­μεν νά ἔλ­θω­μεν εἰς σύγ­κρου­σιν διά θέ­μα­τα τά ὁ­ποῖ­α δέν ἀ­ξί­ζουν τόν κό­πον… Ὅ­σον ἀ­φο­ρᾶ τήν Με­γά­λην Βρετ­τα­νί­αν καί τήν Ρω­σί­αν, τί θά ἐ­λέ­γα­τε διά μί­αν ὑ­πε­ρο­χήν ὑ­μῶν κα­τά 90% εἰς τήν Ρου­μα­νί­αν, μί­αν ἡ­με­τέ­ραν κυ­ρι­αρ­χί­αν κα­τά 90% εἰς τήν Ἑλ­λά­δα, καί μί­αν ἰ­σό­τη­τα 50-50% εἰς τήν Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­αν».

Ἐ­νῶ με­τέ­φρα­ζον τά λό­γιά μου (συ­νε­χί­ζει ὁ Τσώρ­τσιλ), ἔ­γρα­ψα σέ μι­σό φύλ­λο χαρ­τιοῦ: Ρου­μα­νί­α: Ρω­σί­α 90% οἱ λοι­ποί 10%.

ΕΛΛΑΣ: Μ. Βρετ­τα­νί­α (ἐν συμ­φω­νί­ᾳ με­τά τῶν Ἡ­νωμ. Πο­λι­τει­ῶν) 90%. Ρω­σί­α: 10%.

ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ: 50-50%.

ΟΥΓΓΑΡΙΑ: 50%.

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ: Ρω­σί­α 75%, οἱ λοι­ποί: 25%.

Ἔ­σπρω­ξα τό χαρ­τί ἐμ­πρός στόν Στά­λιν, στόν ὁ­ποῖ­ο εἶ­χε ἤ­δη γί­νει ἡ με­τά­φρα­σις τῶν προ­η­γου­μέ­νων. Ἀ­κο­λού­θη­σε μί­α μι­κρή παῦ­σις. Κα­τό­πιν ἐ­πῆ­ρε στά χέ­ρια τό μπλέ του μο­λύ­βι, ἐ­χά­ρα­ξε ἕ­να με­γά­λο ση­μεῖ­ο ἐ­πά­νω στό χαρ­τί γιά νά δεί­ξει ὅ­τι τό ἐγ­κρί­νει καί μοῦ ἐ­πέ­στρε­ψε τό χαρ­τί. Τά πάν­τα ἐ­τα­κτο­ποι­ή­θη­σαν σέ λι­γό­τε­ρο χρό­νο ἀ­πό ὅ­τι χρει­ά­ζε­ται τώ­ρα γιά νά τά γρά­ψω. Βε­βαί­ως, εἴ­χα­με με­λε­τή­σει πο­λύν και­ρόν καί μέ προ­σο­χή τό ζή­τη­μα καί οἱ συμ­φω­νί­ες αὐ­τές ἦσαν γιά τήν πο­λε­μι­κήν καί μό­νον πε­ρί­ο­δον.

Ἡ συ­νέ­χεια τοῦ ἀ­πο­σπά­σμα­τος ἀ­πό τά «Ἀ­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα» τοῦ Οὐ­ΐν­στον Τσώρ­τσιλ γιά τό μοί­ρα­σμα τοῦ κό­σμου σέ ζῶ­νες ἐ­πιρ­ρο­ῆς ἀ­πό τίς νι­κή­τρι­ες Με­γά­λες δυ­νά­μεις τοῦ Β΄ Παγ­κο­σμί­ου Πο­λέ­μου ἔ­χει ὡς ἑ­ξῆς: «Ὅ­λα τά εὑ­ρύ­τε­ρα προ­βλή­μα­τα πα­ρέ­με­ναν ἐκ­κρε­μῆ ἀ­πό τίς δύ­ο πλευ­ρές, γιά ὅ­τι ἐλ­πί­ζα­με τό­τε ὅ­τι θά ἦ­ταν μί­α δι­ά­σκε­ψις γύ­ρω ἀ­πό τό τρα­πέ­ζι τῆς εἰ­ρή­νης με­τά τή νί­κη. Ἠ­κο­λού­θη­σε κα­τό­πιν μα­κρά σι­ω­πήν. Τό χαρ­τί, μέ τήν μπλέ του γραμ­μή, πα­ρέ­μει­νε στό κέν­τρο τοῦ τρα­πε­ζιοῦ. Εἶ­πα τε­λι­κά: «Μή­πως θε­ω­ρη­θεῖ κά­πως κυ­νι­κόν τό νά ἔ­χω­μεν ρυθ­μί­σει τά προ­βλή­μα­τα αὐ­τά ἀ­πό τά ὁ­ποῖ­α ἐ­ξαρ­τᾶ­ται ἡ τύ­χη ἑ­κα­τομ­μυ­ρί­ων ἀ­τό­μων κα­τά ἕ­να τό­σον πρό­χει­ρον τρό­πον; Ἄς κά­ψω­μεν τό χαρ­τί αὐ­τό. «Ὄ­χι, κρά­τη­σέ το», εἶ­πε ὁ Στά­λιν». (Βλ. Οὐ­ΐν­στον Τσώρ­τσιλ, «Ἀ­πο­μνη­μο­νεύ­μα­τα», μτφρ. Πα­παρ­ρό­δου στήν Ἑλ­λη­νι­κή, τό­μος 6ος, βι­βλί­ο 1ο, σελ. 202-203). Ἀ­πό­δει­ξη αὐ­τῶν τῶν συμ­φω­νι­ῶν τῶν με­γά­λων δυ­νά­με­ων ἀ­πο­τε­λεῖ ἡ δι­α­μόρ­φω­ση τοῦ με­τα­πο­λε­μι­κοῦ κό­σμου ὡς ἀ­παυ­γά­σμα­τος τῶν ἰ­δε­ο­λο­γι­κῶν καί κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κῶν ζυ­μώ­σε­ών της με­τά τό 1944-45 πε­ρι­ό­δου.

Ἐν τού­τοις καί πα­ρά τίς δι­α­κη­ρύ­ξεις ἐ­κεῖ­νες καί πα­ρά τή συμ­φω­νί­α Στά­λιν-Τσώρ­τσιλ, ὁ Νι­κό­λα­ος Ζα­χα­ριά­δης τῆς Γ΄ Κ. Δι­ε­θνοῦς, ἀ­να­λαμ­βά­νει νά συ­νερ­γα­στεῖ μέ τόν Τί­το καί τούς ἀν­τάρ­τες του, νά μήν ὑ­πα­κού­σουν στίς ἀ­πο­φά­σεις τοῦ Στά­λιν καί τίς συμ­φω­νί­ες του μέ τόν Τσώρ­τσιλ καί νά πο­λε­μή­σουν μέ 20.000 ἄν­δρες καί γυ­ναῖ­κες γιά δι­χο­τό­μη­ση τῆς Ἑλ­λά­δος σέ βό­ρει­ο κρά­τος ὑ­πό Κομ­μου­νι­στι­κό κα­θε­στώς καί σέ νό­τιο κρά­τος. Πρῶ­τος στό­χος εἶ­ναι καί πά­λι ἡ κα­τά­λη­ψη τῆς Θεσ­σα­λο­νί­κης ἀ­πό τίς κομ­μου­νι­στι­κές δυ­νά­μεις μέ αἰφ­νι­δι­α­στι­κό χτύ­πη­μα μέ ἐ­πι­κε­φα­λῆς τό Μάρ­κο Βα­φειά­δη γιά νά ἀ­πο­κο­πεῖ ἀ­κο­λού­θως ἡ Μα­κε­δο­νί­α καί ἡ Θρά­κη ἀ­πό τήν ὑ­πό­λοι­πη Ἑλ­λά­δα. Στή συ­νέ­χεια ὁ Νί­κος Ζα­χα­ριά­δης εὐ­χα­ρι­στεῖ ὁ­λό­ψυ­χα τό στρα­τάρ­χη Τί­το καί τό λα­ό τῆς Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­ας πού ἀ­γω­νί­ζον­ται μέ κό­πο γιά τόν ἀ­κρω­τη­ρια­σμό τῆς Ἑλ­λά­δας καί τήν ἀ­πό­σχι­ση τῆς Μα­κε­δο­νί­ας καί τῆς Θρά­κης ἀ­πό τόν ἐ­θνι­κό κορ­μό της. «…Ὁ λα­ός μας, λέ­ει ὁ Νί­κος Ζα­χα­ριά­δης σέ ἐ­πι­στο­λή του πρός τόν Τί­το, νοι­ώ­θει ἐν­στι­χτώ­δι­κα καί κα­τά­καρ­δα τή Νέ­α Γι­ουγ­κοσ­λα­βί­α, τό Λα­ό της καί τό Στρα­τάρ­χη της…».

Με­τά τή συ­νει­δη­το­ποί­η­ση ἐ­κεί­νων πού σχε­δί­α­ζε ὁ Τί­το στή Βαλ­κα­νι­κή ἐ­ρή­μην τοῦ Ἰ­ω­σήφ Στά­λιν, τά πράγ­μα­τα πῆ­ραν δι­α­φο­ρε­τι­κή, αὐ­τό­μα­τα, τρο­πή. Ἐ­κλή­θη ἐ­σπευ­σμέ­να ὁ Τί­το στή Μό­σχα δύ­ο φο­ρές, ἀν­τι­λαμ­βα­νό­με­νος, ὅ­μως, τί τόν πε­ρί­με­νε στή Μό­σχα, δέν πα­ρου­σι­ά­στη­κε στό Στά­λιν καί μό­νο τό 1948 ἔ­στει­λε δύ­ο ἔμ­πι­στούς του στή Μό­σχα: τό Μί­λο­βαν Τζί­λας καί τόν Ἐν­του­άρντ Καρ­ντέλ­λι. Ὁ δι­ά­λο­γος με­τα­ξύ τοῦ Στά­λιν καί τῶν ἀ­πε­σταλ­μέ­νων τοῦ Τί­το ἀ­πο­τε­λεῖ φο­βε­ρή ἀ­πο­κά­λυ­ψη, δι­ό­τι κα­τα­δι­κά­ζε­ται ἀ­κα­ρια­ία τό κομ­μου­νι­στι­κό κί­νη­μα στήν Ἑλ­λά­δα: «Κου­τα­μά­ρες!… Ἡ ἐ­πα­νά­στα­ση πρέ­πει νά στα­μα­τή­σει μό­λις αὐ­τό θά εἶ­ναι δυ­να­τό…». Αὐ­τά δι­έ­τα­ξε ὁ Στά­λιν, ὁ­πότε κά­θε ἐλ­πί­δα εἶ­χε πιά χα­θεῖ γιά τόν Τί­το καί τό Ζα­χα­ριά­δη πού ἀρ­νή­θη­κε τήν πα­τρί­δα του καί ἤ­πι­ε τό πι­κρό πο­τή­ρι τῆς ἀ­πο­τυ­χί­ας μέ­χρι τό τε­λευ­ταῖ­ο κα­τα­κά­θι του…

Ὁ ἀρ­χι­στρά­τη­γος τῆς φο­βε­ρῆς ἐ­κεί­νης ἐ­σω­τε­ρι­κῆς συγ­κρού­σε­ως στήν Ἑλ­λά­δα Μάρ­κος Βα­φειά­δης ἀ­πο­μα­κρύ­νε­ται αὐ­το­μά­τως ἀ­πό ὅ­λες τίς θέ­σεις του καί προ­σω­ρι­νά ἀ­πό τήν Ἑλ­λά­δα, ὁ Τί­το κλεί­νει τά σύ­νο­ρά του στή ρο­ή κά­θε βο­ή­θειας πρός τούς ἀν­τάρ­τες τοῦ Μάρ­κου Βα­φειά­δη τόν Ἰ­ού­λιο τοῦ 1949, ὁ δέ Νί­κος Ζα­χα­ριά­δης, πλή­ρης πι­κρί­ας, κά­νει στρο­φή 180ο καί κα­τη­γο­ρεῖ τόν Τί­το ὡς συμ­μο­ρί­τη, ὕ­που­λο καί βδε­λυ­ρό ἐ­χθρό: «Τό λα­ϊ­κό δη­μο­κρα­τι­κό κί­νη­μα στή χώ­ρα μας δέ γνώ­ρι­σε ἀ­κό­μα, ἀπ᾿ τόν και­ρό τῆς πρώ­της κα­το­χῆς, τό­σο ὕ­που­λο καί βδε­λυ­ρό ἐ­χθρό, ὅ­σο ἡ συμ­μο­ρί­α τοῦ Τί­το…». Τό ΚΚΕ δέ­σμιο τῆς Γ΄ Κομ­μου­νι­στι­κῆς Δι­ε­θνοῦς καί τῆς Βαλ­κα­νι­κῆς Κομ­μου­νι­στι­κῆς Ὁ­μο­σπον­δί­ας ἀ­κο­λου­θεῖ πι­στά τίς ὑ­πο­δεί­ξεις καί τίς ἀ­πο­φά­σεις της. Ἔ­τσι, ὅ­πως εἴ­δα­με, μέ τό τέ­λος τοῦ Β΄ Παγ­κο­σμί­ου Πο­λέ­μου, οἱ ρω­σι­κές στρα­τι­ές πλημ­μυ­ρί­ζουν τή Βαλ­κα­νι­κή, ἀλ­λά δέν κα­τα­λαμ­βά­νουν τή Μα­κε­δο­νί­α.

Κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα ο Κλήρος σύσσωμος -ανώτερος και κατώτερος, επώνυμος και ανώνυμος- αντιστάθηκε σθεναρά στη βουλγαρική απειλή, πρωτοστατώντας στην ενδυνάμωση και οργάνωση του Ελληνισμού της Μακεδονίας. Ο επιστήμονας ιστορικός, αλλά και κάθε ιστορικά σκεπτόμενος άνθρωπος, αντικρύζει με θαυμασμό και σεβασμό τη συμβολή του κλήρου στο εθνικό επίτευγμα αυτού του αγώνα.

Στην παρούσα μελέτη -αν και η διαπραγμάτευση κάθε ιστορικού θέματος παρουσιάζει δυσκολίες εκλαΐκευσης- επιχειρείται μια εκλαϊκευμένη προσέγγιση μέσα στα πλαίσια, όμως, της επιστημονικής – ιστορικής αντιμετωπίσεως του θέματος· κι αυτό σημαίνει ότι η συμβολή του κλήρου στον Μακεδονικό Αγώνα εντάσσεται στα ιστορικά της συμφραζόμενα με τρόπο σαφή και συστηματικό.

Δεν λείπει, όμως, η ζωντανή και άμεση αφήγηση καταστάσεων και δράσης που φέρνει τα γεγονότα πιο κοντά στον αναγνώστη και τα καθιστά περισσότερο οικεία. https://www.protoporia.gr/hliadh-amalia-o-klhros-ston…