ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΑΓΑΘΩΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ, Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, επιμορφώτρια Ενηλίκων.

Α) Μέθοδος Project (Πρόγραμμα)
Μέθοδος βιωματικής, αρχικά, προσέγγισης- συλλογή υλικού- έρευνα-κατάταξη} παραγωγή αποτελέσματος)
Β) Μικροδιδασκαλία
( λιτή παρουσίαση βασικών σημείων του θέματος ως εναύσματος/ κινήτρου για περαιτέρω έρευνα εκ μέρους των μαθητών)
Γ) Ελεύθερη- κατευθυνόμενη συζήτηση( δημιουργικός διάλογος)
Δ) Παροχή υλικού υπό τη μορφή διασκορπισμένων- ανακατεμένων στοιχείων ενός ευρύτερου παζλ } ανακατασκευή – αναδημιουργία της Θεματικής Ενότητας μέσα από εικόνες, λόγο, μουσική, έκφραση-ανάλυση συναισθημάτων κ.τ.λ.
Ε) Ενδείξεις / Αποδείξεις / Ίχνη Τέχνης στην Καθημερινότητα
Η απροσδόκητη «ματιά» του «καλλιτέχνη» για τους ανυποψίαστους «περαστικούς» αποτελεί, πολλές φορές, αποκάλυψη του κρυμμένου νοήματος των πραγμάτων ή της κρυμμένης ομορφιάς της ζωής και της φύσης.
Στ) Ψηφιοποίηση πολιτιστικών αγαθών- Πρόσβαση σε Μουσεία, παντοειδές υλικό μέσω του Διαδικτύου. Δημιουργία πρωτότυπου πολιτιστικού υλικού σε συνάρτηση με εκπαιδευτικά προγράμματα (βασική προϋπόθεση: γνώσεις Η/Υ)
Ζ) Ανατροφοδότηση- «Κατάδυση» – «Ανάδυση»} ποιότητα & είδος κουλτούρας ως τρόπου ζωής ( από πρακτική άποψη) .
Η Ηθική ως θεωρία αλλά και πρακτική φιλοσοφία-Αισθητικές θεωρίες και πολιτισμός- Η Αισθητική ως φιλοσοφία ζωής.

Παραδείγματα – Κείμενα, πεζά και ποιητικά, για επεξεργασία
«Μετά από περιπλάνηση στη Βόρεια Πίνδο»
Αυτή η περιπλάνηση μ’ έκανε να κοιτάξω κατάματα τα ορεινά τοπία της ψυχής μου. Ως τώρα νόμιζα πως ο μέσα χώρος μου καλυπτόταν από θάλασσα, απ’ άκρη σ’ άκρη. Όμως τα βουνά, σαν άλλα ηφαίστεια απόκοσμα, τινάχτηκαν μπροστά μου μεγαλόπρεπα, ξυπνώντας την κυτταρική μου μνήμη. Μα πέρα απ’ την ανάκληση προσωπικών και συλλογικών βιωμάτων, αυτή η περιπλάνηση στο χώρο και στο χρόνο της Βόρειας Πίνδου είναι από μόνη της μια οπτική τέρψη.
Οι εικόνες που αντίκρυσα στην περιδιάβασή μου ενείχαν το άυλο πάθος της στιγμής, χωρίς να το παγώνουν και χωρίς να του αφαιρούν την κίνηση. Έτσι, τα σύννεφα στροβιλίζονταν σαν διάττοντες, τα δέντρα, θαλερά ή ξερά, μιλούσαν τη γλώσσα του ανθρώπινου σώματος, τα ερείπια των εγκαταλελειμμένων σπιτιών έκρυβαν ζηλότυπα μυστικά, τα ερημικά εικονοστάσια περιέκλειαν συμπαντικές δυνάμεις, τα μονοπάτια οδηγούσαν στον ουρανό, οι άνθρωποι και ο μόχθος τους φάνταζαν ασήμαντοι μπρος στην απολυτότητα της κυρίαρχης φύσης του βουνού.
Κάθεσαι ν’ ατενίσεις τον ορίζοντα και νιώθεις μόνος και μικρός. Ο ουρανός και η γη ενώνονται, όπως τα τοξωτά γεφύρια ενώνουν αντικρινά χωριά και πνίγεται η σκιά τους στο ποτάμι.
Κάποτε σηκώνεσαι κι ο άνεμος του βουνού σου ανοίγει το δρόμο. Νιώθεις πως ήρθε ο καιρός να γυρίσεις γιατί περιπλανήθηκες στα πιο δύσβατα μονοπάτια της μέσα και της έξω σου πατρίδας.

Αμαλία Ηλιάδη
«Μετάθεση στο μέλλον»
Μια μέρα μ’ άσπρο φως
θα γυρίσω στο σπίτι μου
και θά ‘ μαι κουρασμένη.
Θ’ απιθώσω τα δυα βαριά μου καλάθια στο πάτωμα
θα τεντώσω ανακουφισμένη τα χέρια μου
κι ύστερα θ’ αρχίσω να τ΄αδειάζω.
Δε θα βγάζω από μέσα τους οδύνες, όπως άλλοτε
κι ούτε βρώμικα ρούχα της ξενιτειάς
ούτε βαριές μυρωδιές τσιγάρων
ή σκόνες έρημων σπιτιών.
Θα βγάζω φρούτα δροσερά
σταφύλια ή κεράσια και φράουλες
Θα βγάζω και θα βγάζω ασταμάτητα
απ’ τα δυο μου καλάθια τα φρούτα
μα ποτέ δε θ’ αδειάζουν.
Κι ένας σωρός στο πάτωμα θα μαζευτεί,
ίδιο βουνό από φρούτα.
Πάνω τους θα ξαπλώσω μαλακά
αργά-αργά να με πνίξουν οι μεθυστικοί χυμοί τους…
Αμαλία Κ. Ηλιάδη – Γρεβενά, 16/1/1998

Πάσχα, Μ. Πέμπτη 2008/ 24/04/2008
Στην κεντρική πλατεία της Κόνιτσας και αντικρίζοντας τα πετρόχτιστα σπιτάκια στο βάθος του ανηφορικού δρόμου, διαλογιζόμαστε για το νόημα της ζωής και τη σημασία της πνευματικότητας. Η τραυματισμένη χλωρίδα και πανίδα σ’ αυτό τον τόπο βρίσκει τη θεραπεία της. Το νερό, καθάριο, κρυστάλλινο και παγωμένο αναβλύζει άφθονο προκαλώντας ρίγη συγκίνησης στο διψασμένο πεζοπόρο. Με τα πόδια μας πρησμένα, ερεθισμένα και ξεθεωμένα, γεμάτα φουσκάλες εξαιτίας της πολύωρης περιήγησής μας κάτω από τον καυτερό και πρώιμο ήλιο του Απριλίου, ξεκουραζόμαστε, φαρδιές-πλατιές, στο παγκάκι της τεράστιας πλατείας του χωριού.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη, Κόνιτσα Ιωαννίνων

«Το πολύφερνο καράβι»
Στο πολύφερνο καράβι
απ’ την Ιθάκη του Οδυσσέα
θέλω να’ μπω. Να σαλπάρω γι’ άλλα μέρη.
Άλλα αισθήματα και εικόνες και μορφές.
Μέσα μου, κάτοπτρα μαγικά,
Υδροφόροι ορίζοντες
Αντανακλούν τα φώτα, μακρινά, αλαργινά…
Μιας πολιτείας νησιώτικης
Καλοκαιρινά πρωινά στις αλυκές
Περπατώντας σε λιμώνες από σπάρτα, θάμνους κι αρμυρίκια
Βυθίζομαι στην άμμο…και στη θάλασσα…
Η λίμνη απέναντι μοιάζει με την Αχερουσία…
Ο Οδυσσέας εξαντλημένος
Εξαϋλώνεται στο άπειρο.
Στάλες βροχής πέφτουν στα κύματα, πνευμάτων εξατμίσεις…
Φθινοπωρινά πρωινά κοντά στη θάλασσα.
Ο χρόνος έκανε τον κύκλο του.
Κι όσα ήταν να’ ρθουν, ήρθαν.
Το πολύφερνο καράβι απ’ την Ιθάκη του Οδυσσέα
Με παίρνει, επιβάτη γνώριμο, απ’ την έρημη ακτή.
Γυρίζω πίσω.
Σαλπάρω για τον «τόπο» μέσα μου.
Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός
Νάξος, άγιος Προκόπιος 6/7-08-2008.

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, επιμορφώτρια Ενηλίκων

• Σχολείο και κοινωνία

Η αίσθηση του ανοιχτού στην κοινωνία σχολείου ως οργανισμού επικοινωνιακού

• Σχολείο και επαφή με την τέχνη

• Προτάσεις δημιουργικού παιχνιδιού με τα υλικά και τις πρωτογενείς διαδικασίες της.
• Εργαστήρια, οι ασκήσεις δημιουργικής γραφής κι ανάγνωσης, η παραγωγή μικρών ταινιών και μουσικών προγραμμάτων, η δημιουργία ραδιοφωνικού σταθμού, η παραγωγή, σκηνοθεσία και συντονισμός του εορτασμού ως πολιτιστικού χάπενινγκ.
• Η καταγραφή στην εφηβική μνήμη αυτής της προσωπικής, σχεδόν σωματικής εμπλοκής με τα καλλιτεχνικά πράγματα

Το θεσμικό πλαίσιο
Α) με το ήδη θεσμοθετημένο και καινοτόμο πλαίσιο που ανοίγει ρωγμές στο παραδοσιακό μοντέλο προγράμματος, και
Β) με την πρόταση δρόμων μέσα από τους οποίους η καλλιτεχνική γλώσσα και η πολιτιστική δραστηριότητα διηθούνται στο σύνολο της εκπαιδευτικής πράξης.

Η πολιτιστική δραστηριότητα στο σχολείο είναι ένας από τους βασικούς δρόμους παιδ-αγωγικής πράξης για την ανακάλυψη του εαυτού τους και του κόσμου.

• το μοντέλο της συνεργατικής ανακάλυψης της γνώσης και της διαθεματικής ενιαίας προσέγγισης του υλικού της
• είσοδος των νέων τεχνολογιών, των δικτυακών συνδέσεων,
• Οι καλλιτεχνικές γλώσσες, βασικά εργαλεία για τη διαμόρφωση των δημιουργικών δεξιοτήτων του παιδιού και της αφομοίωσης της γνώσης όλων των γνωστικών αντικειμένων.

Το νέο πλαίσιο πολιτιστικών δραστηριοτήτων
«Σχεδιασμός και υλοποίηση Πολιτιστικών Προγραμμάτων»:
Σύνθεση πληθυσμού, κοινωνική οργάνωση, οικονομική οργάνωση, πεποιθήσεις, αντιλήψεις, ιδέες (κοινωνία, ιδεολογία, θρησκεία κ.λ.π.), κοινωνική συμβίωση- επικοινωνία, γλώσσα, ήθη-έθιμα, τελετουργίες, επαγγέλματα, υπηρεσίες, οικογένεια, σχολείο, γειτονιά, σωματείο, ξενοφοβία-ρατσισμός, σχέσεις των δύο φύλων, αστυφιλία, βία, ανεργία, τεχνολογικά επιτεύγματα, αρχιτεκτονήματα, καλλιτεχνικά δημιουργήματα, αντικείμενα καθημερινής χρήσης.
• (μέθοδος σχεδίου εργασίας, έρευνα πεδίου, έρευνα δράσης, ανθρωπολογική έρευνα),
• επαφίεται στην ελεύθερη επιλογή της προαιρετικά συγκροτημένης ομάδας των μαθητών και των εμψυχωτών καθηγητών.

• Υλικό που εγγράφεται στο συνολικό πλαίσιο, τοπικό, εθνικό ή διεθνές.

Η διαθεματική προσέγγιση
• Διαθεματική προσέγγιση, «διεπιστημονικότητα»
• Ολιστική εν πολλοίς αντίληψη της γνώσης, δική του κοσμοθεωρία.
• Ενεργητική απόκτηση της γνώσης
• Οι θεμελιώδεις έννοιες (αλληλεπίδραση, διάσπαση, επικοινωνία, μεταβολή, μονάδα-σύνολο, ομοιότητα-διαφορά, πολιτισμός, σύστημα) κατεξοχήν έννοιες το λεξιλόγιο των πέντε καλλιτεχνικών γλωσσών (εικαστικά, θέατρο, χορός, μουσική, φωτογραφία-βίντεο), πολυμεσικές δυνατότητες των νέων τεχνολογιών.

Το «Πρόγραμμα Μελίνα»
(Βλέπε: http://www.prmelina.gr/a1/a12.htm)
http://www.hri.org/E/1998/98-03-09.dir/keimena/art/art3.htm (άρθρο)

• Η καλλιτεχνική προσέγγιση

α) Η λογοτεχνία
Υπάρχουν άπειρες περιπτώσεις που μπορούμε να εντοπίσουμε τη διαδικασία μετατροπής της ιστορικής μνήμης σε τέχνη, όταν αναφερόμαστε στο σώμα της λογοτεχνίας. Από την Οδύσσεια μέχρι τη Βίβλο, από τον Μακρυγιάννη μέχρι τον Σεφέρη κι από τον Ροΐδη μέχρι τον Ταχτσή, παρατηρούμε την μνήμη να ανασυγκροτείται, να γίνεται μαρτυρία, ημερολογιακή κατάθεση, βιογραφία, μυθιστόρημα, διήγημα, παρατηρούμε εν τέλει την μνήμη μέσα από πλήθος συνειδητών και μη διεργασιών να γίνεται αφήγηση. Βεβαίως, από την ιστορική αφήγηση του Ηροδότου μέχρι τον Μακρυγιάννη και τον Ροΐδη κυλά πολύ νερό στ’ αυλάκι, ενώ τα δεδομένα από επιστημονικής και μεθοδολογικής απόψεως αλλάζουν πολύ. Ωστόσο, υπάρχει μια παραδοχή στην οποία μπορούμε να συναινέσουμε άπαντες, ειδικοί και μη: ότι η λογοτεχνία ενέχει σαφώς πολύ περισσότερη γοητεία ειδικά για τους εφήβους, απ’ όσο η ανάγνωση σχολικών ιστορικών εγχειριδίων. Τα μοτίβα και τα σχήματα που αναδύονται μέσα από τη λογοτεχνική ανάγνωση μπορούν ν’ αποδειχθούν δυνάμει πολύ πιο αποτελεσματικά για την κατανόηση εποχών, ηθών, ανθρώπινων τύπων σε σχέση με την ορθοφροσύνη της επιστημονικής-δοκιμιακής γραφής. Στο χέρι του συντονιστή αυτής της προσπάθειας, του εκπαιδευτικού, βρίσκεται το διακύβευμα της δημιουργικότητας αυτής της ανάγνωσης.
Ας ξεκινήσουμε με κάτι πολύ οικείο: τα Ομηρικά έπη. Η Οδύσσεια (επιλογή αποσπασμάτων) μπορεί να παρουσιαστεί ως πρότυπο συναρπαστικής περιπλάνησης. Ο ακροατής ή ο αναγνώστης αυτής της αφήγησης θα κληθεί να σχολιάσει την μορφή αυτού του αρχέτυπου του περιπλανώμενου ήρωα, του Οδυσσέα. Κι έτσι, ως περιπλάνηση, μπορεί να συνεχιστεί η συστηματική ανάγνωση κλασικών λογοτεχνικών έργων τα οποία λειτουργούν, έτσι κι αλλιώς, ως ξεναγήσεις στην εκάστοτε εποχή.

Αυτό μπορεί να γίνει, αρχικά, επαναφέροντας μια κουλτούρα μάθησης χαμένη από χρόνια στο δυτικό εκπαιδευτικό σύστημα: την πολυφωνική μάθηση. Αντί της περιληπτικής παρουσίασης ενός κειμένου και της αναμονής αντιδράσεων κατόπιν μοναχικής

• Μύθοι
Να «οσμιστούν» έστω την ποιητικότητα (το πεζό περπατάει ενώ το ποίημα χορεύει, κατά την προσφιλή έκφραση του Σεφέρη).

Το κείμενο – γεννήτρια
Η οργάνωση ενός μηχανήματος επιλογής κειμένων. Ένα μηχάνημα που μας παραπέμπει στη «γεννήτρια παραμυθιών» που είχε εφεύρει ο Βλαδίμηρος Προπ, τη δεκαετία του ’30.
Η συνήθης πρακτική έχει συσσωρεύσει ένα λίγο ως πολύ γνωστό απόθεμα κειμένων κατάλληλων για κάθε περίσταση, στο οποίο καταφεύγει ο εκπαιδευτικός.
Φυσικά δεν αποκλείεται τον ρόλο ενός τέτοιου κειμένου-μοτέρ να παίξει και μια σημαντική προφορική μαρτυρία που τα ίδια τα παιδιά θα έχουν συλλέξει (αιτιολογώντας τη βαρύτητά της).

Νοηματικές συστοιχίες κειμένων
Αν δοκιμάζαμε να ανοίξουμε τέτοιες γραμμές μνημονικών συνειρμών χρησιμοποιώντας τους διαφορετικούς τύπους της κινηματογραφικής γλώσσας του μοντάζ (αφηγηματικό, λογικό, σουρεαλιστικό κ.λ.π.), θα οδηγούμαστε σε διαφορετικές, πολλαπλές γραμμές, που η καθεμιά «αφηγείται» με διαφορετικό τρόπο το περιεχόμενο ενός κειμένου ή γεγονότος.

Πρακτικές προετοιμασίας
• Ο χαρακτήρας της γιορτής τείνει πιο πολύ σε έκθεση των αποτελεσμάτων της δουλειάς των ομάδων, με εργαστηριακό χαρακτήρα και ύφος ανοιχτής πρόβας.
• Ιντερμέδια-χάπενινγκς.
• Κεντρικό ρόλο παίρνει η παρουσίαση της συλλογικής, συνεργατικής δουλειάς μέσα στην οποία όλοι έχουν λόγο και ρόλο.
• Τα δομικά στοιχεία με τα οποία είναι χτισμένο το κείμενο, γλωσσικά, μετρικά, πραγματολογικά, ιστορικά κ.λ.π. να καταφέρουν να κρατάνε κάθε λέξη στα χέρια τους ως υλικό αντικείμενο.

β)Τα εικαστικά
Από τι υλικό είναι φτιαγμένη η ιστορική μνήμη; Ποιο είναι το υλικό των αναμνήσεων; Η προσέγγιση της υφής, του είδους και των συστατικών του υλικού τους είναι μια καλή μέθοδος για να φτιάξουμε ένα αλφαβητάρι δημιουργίας εικόνων και απλές τεχνικές για την παραγωγή εικαστικού υλικού
• Ένα φωτογραφικό λεύκωμα.
• Μια σειρά φωτογραφίες του ίδιου σημείου της πόλης σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.
(Ως εποχή του πολιτισμού της εικόνας, και με την πρωτοκαθεδρία πια των ηλεκτρονικών μέσων)
Η εκμετάλλευση μιας τέτοιας εικόνας προκειμένου να παραγάγουμε σειρά οπτικοποιήσεων, κατασκευών, ζωγραφικών αποτυπώσεων και άλλων παρομοίων, αντιλαμβανόμαστε πόσο δημιουργική και συναρπαστική μπορεί να είναι στη διαδικασία εισαγωγής μιας ομάδας παιδιών σ’ αυτό το παιχνίδι, σ’ ένα παιχνίδι οικείωσης της ιστορικής μνήμης με παράλληλη εφαρμογή της δημιουργικότητάς τους.

Το οικογενειακό λεύκωμα- εγγραφή του χρόνου στο ανθρώπινο πρόσωπο, στο σώμα και στον χώρο.
• Η οπτικοποίηση
(Ψηφιακή για όποιον διαθέτει κάμερα, υπολογιστή και δεξιότητα στη χρήση αντίστοιχων προγραμμάτων)
Σημαντική θεωρούμε την εμφάνιση αυτής της ιστορικής μνήμης σε μικρή κλίμακα που αυτόματα την καθιστά οικεία : πρόκειται για την ιστορία της γειτονιάς, της συνοικίας, του χωριού άτυπο χρονολόγιο του τόπου και των συγγενών μας. Είναι καθημερινές μας διαδρομές προτού κάνουμε εμείς την εμφάνισή μας. Έχουμε αιφνιδίως ν’ αντιμετωπίσουμε τη σκηνή της καθημερινότητάς μας δίχως εμάς.
Άλλο τόσο κρίσιμο θεωρούμε τη συνείδηση της καταγωγής, προφανώς έξω από κάθε τοπικιστική κορόνα, καθώς εδώ συζητάμε για την καταγωγή εν είδει γέφυρας με το παρελθόν, στην προσπάθεια κατάκτησης, έστω και μίας ζώσας εικόνας.

Ιστορίες τοπίων
• Τις εικόνες πόλης, ή έστω τις εικόνες οικιστικών χώρων
• Οπτικό υλικό που να απεικονίζει την φύση σε διάφορες εποχές και με τρόπο τέτοιο ώστε τα ίχνη του χρόνου να γίνονται ευκρινή,
Η ιστορία μπορεί να εκφραστεί σε οποιαδήποτε φόρμα από την πιο μίνιμαλ έως την πλέον μάξιμαλ, από εκείνη της λεζάντας, του δημοσιογραφικού ρεπορτάζ, της συνέντευξης, του άρθρου, από τη φόρμα του ποιήματος, του ημερολογίου, του διηγήματος, έως εκείνη του θεατρικού διαλόγου, μιας στιχομυθίας που θα συνιστά τμήμα κινηματογραφικού σεναρίου, ακόμα και νουβέλας. Προβλέπεται ακόμα και η περίπτωση παρουσίασης μιας ψηφιακής εκδοχής της ίδιας ιστορίας, σε web site, cd rom, dvd rom, video.
Αξιοποιεί το εικαστικό υλικό, αναδεικνύει και τις δυνατότητες σύζευξής του με μια διαφορετικής καταγωγής χειρονομία, τη δημιουργική γραφή.

Τα σκουπίδια -μάρτυρες
Το παιχνίδι απόδοσης ρόλου και φωνής στα αντικείμενα. Το άχρηστο σαραβαλιασμένο αυτοκίνητο, το μεταχειρισμένο βιβλίο, η κιτρινισμένη εφημερίδα, η πεταμένη τεχνητή οδοντοστοιχία, το άδειο μπουκάλι κρασί, το κουτί γάλα, τα υφάσματα, τα παλιά κατεστραμμένα έπιπλα, όλα μπορούν να υποκρύπτουν μια ενδιαφέρουσα ιστορία. Κι εδώ λοιπόν μπορούν να κληθούν τα παιδιά να φτιάξουν μια δική τους αφήγηση ανάλογα με την εποχή που προτιμούν να τοποθετηθούν, καλούνται δηλαδή να επιλέξουν τον τόπο και τον χρόνο στάσης της χρονομηχανής τους μέσα από τη δίοδο ενός πεταμένου πράγματος.
Πριμοδοτούμε κυρίως την εξωλεκτική, οπτική επικοινωνία και την χρήση οπτικών σημάτων.
Μπορεί μια ιστορία για ένα έγκλημα να πει περισσότερα από ένα τρύπιο ματωμένο πουκάμισο;
Η αναμέτρηση του λόγου και του οπτικού ερεθίσματος, μπορεί κι αυτή να δώσει ενδιαφέροντα στοιχεία για τον τρόπο καλύτερης πρόσληψης της πληροφορίας και της γνώσης στα συμφραζόμενα του σημερινού σχολείου.

Η πρόσφατη μνήμη
Τα παιδιά καλούνται να καταγράψουν με οπτικά και πάλι σχήματα τη διαδρομή τους από το σχολείο μέχρι το σπίτι.
Παιχνίδι δημιουργικής γραφής, παιχνίδι οπτικοποίησης.
Τα αποτελέσματα σ’ αυτό το παράδειγμα μπορούν να δείξουν πόσο ανοίκειο μας είναι το παρόν μας ή ακόμα και πόσο ανεκμετάλλευτος είναι ο χρόνος μας, πόσο «κοιμάται» το διανοητικό μας μέρος, όταν πραγματοποιούμε κάτι που δεν το αξιοδοτούμε ιδιαίτερα.

Εφήμερη τέχνη από ευπαθή υλικά
Καλούνται μ’ άλλα λόγια να διαφύγουν από τη στενή διχαστική λογική του «χρήσιμο-άχρηστο» «λειτουργικό-δυσλειτουργικό» «βολικό-μη βολικό», «αποτελεσματικό-αναποτελεσματικό» σ’ ό,τι αφορά δημιουργικές δραστηριότητες και κατά συνέπεια χρήσεις του χρόνου. Τα παιδιά με ασκήσεις σαν κι αυτή, αντιλαμβάνονται ότι ο χρόνος δεν μετρά ως προς το τι αποδίδει (γνώσεις, χρήματα, εμπειρίες) αλλά και για τη βίωσή του αυτή καθαυτή, ακόμα και για τη σπατάλη του.
Μια άμεση βιωματική εμπειρία για το εφήμερο της τέχνης, και κατ’ ακολουθία του ανθρώπου και του κόσμου τούτου, είναι η τελετουργική πρακτική της Μαντάλα.
Στις δικές μας τελετουργίες, έχουμε πολλά παραδείγματα αυτής της εφήμερης τελεστικής τέχνης που έρχονται κυρίως από τον γυναικείο παραδοσιακό πολιτισμό. Τα κόλλυβα (για μνημόσυνα ή χαρούμενες επετείους) και οι περίτεχνες, συναγωνιστικές πολλές φορές, τεχνικές διακόσμησής τους, τα πολυσπόρια, ο στολισμός του Επιταφίου ή τα εορταστικά ψωμιά, σαν την κρητική κουλούρα γάμου, είναι κάποια παραδείγματα.

Εφήμερη τέχνη στον δημόσιο χώρο
Ήπιες καλλιτεχνικές παρεμβάσεις στο τοπίο και με τα υλικά που αυτό το ίδιο προσφέρει συνιστούν τους άξονες της land art (τέχνης του τοπίου), που συνδέεται με το εφήμερο, με την άρνηση στην εμπορευματοποίηση της τέχνης, με την οικολογική ευαισθησία, με τη συλλογική δημιουργικότητα, με την άρνηση της τυπικής σχέσης καλλιτέχνη-θεατή.
Τα παιδιά μπορούν να βρουν εδώ ένα πολύ δημιουργικό, και στα μέτρα τους, πεδίο δημιουργώντας αισθητικές φόρμες με στοιχεία της φύσης, στη σχολική τους εκδρομή, στον περίγυρο του σχολείου, σε μια ορειβατική τους εξόρμηση. Μπορούν, επίσης, να βρουν εδώ μια χρήσιμη μέθοδο καθαρισμού ενός τοπίου μεταβάλλοντας τα σκουπίδια σε ψηφίδες μιας μεγάλης αισθητικής κατασκευής.

http://www.artcyclopedia.com
http://artchive.com/ftp_site.htm (E-Mail: vharden@satx.rr.com)
http://wwar.com/artists/index.html – help@wwar.com ,help@absolutearts.com)
http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_art

γ) Το θέατρο
• Υπόδειγμα στην περίπτωση του «Θεάτρου της Κοινότητας», στην αγροτική πόλη Ντέβον (Devon) της Νότιας Αγγλίας,
• Τα στάδια, το στήσιμο της παράστασης
-Από την έκδοση της τοπικής κοινότητας του Ντέβον που καταγράφει την ιστορία του χωριού, διάλεξε κάποια γεγονότα για επεξεργασία και συναφείς με τα γεγονότα χώρους για την τελική παράσταση: τη δολοφονία ενός ιερέα μέσα στην παλιά εκκλησία του χωριού το 1650, τη σκληρότητα των τιμωριών στο σχολείο του 1920, τα προσφυγόπουλα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου μέσα στην κουζίνα ενός παλιού σπιτιού, την κοινωνική ιεραρχία της κοινωνίας του 1860 μέσα σ’ ένα παλιό εργαστήριο κρασιού, τον ερχομό του πρώτου αυτοκινήτου σ’ ένα παλιό γκαράζ.
-Με συνεχή εργαστήρια προετοιμάζονται οι μαθητές που μετέχουν στα δρώμενα, όπως και κάτοικοι του χωριού. Ετοιμάζονται οι αφηγήσεις των γεγονότων και οι θεατρικές σκηνές που τα ζωντανεύουν.
-Ανάμεσα στις επιλεγμένες σκηνές οι κάτοικοι συμμετέχουν με εμβόλιμες αφηγήσεις ή με αναπαραστάσεις παλιών γεγονότων.
-Τη μέρα της παράστασης οι θεατές- συμμετέχοντες μετακινούνται στα διαφορετικά σημεία του χωριού όπου συμβαίνουν τα δρώμενα.
-Ο κύκλος κλείνει με τη συμβολική παράδοση των περγαμηνών του χωριού από τις αρχές στους μαθητές του δημοτικού, σαν να παραλαμβάνουν το μέλλον του, αλλά με γνώση της ιστορίας και της παράδοσής του.

δ) Ο κινηματογράφος
«ιστορικό ντοκιμαντέρ».
Ταινίες μυθοπλασίας που έχουν ως αφετηρία τους ιστορικά γεγονότα, ή για ταινίες που μέσα από μια επινοημένη ιστορία αποτυπώνουν τα ήθη, τα έθιμα και το άρωμα μιας εποχής.
Δυο βασικοί άξονες: από τη μια ο κινηματογράφος, κι από την άλλη η ιστορία, προφανώς όχι με την αυστηρότητα της επιστήμης της ιστορίας, αλλά με την εκδοχή της ιστορικής αφήγησης.
Οι ταινίες που μπορούν να χρησιμεύσουν ως αφετηρία για μια συζήτηση αναφορικά με την ιστορία και τη συλλογική μνήμη είναι πολλές. Επίσης οι δυνατότητες συντονισμού μιας τέτοιας συζήτησης, λαμβάνοντας υπόψιν την ηλικία και τις προσλαμβάνουσες των μαθητών δεν είναι λίγες. Βλέποντας μια ταινία, έχει μεγάλη σημασία να δούμε αν το εφηβικό κοινό τάσσεται αυτομάτως, όπως στις περισσότερες ταινίες μυθοπλασίας, με την πλευρά του θετικού ήρωα, ή είναι ιδιαιτέρως επιφυλακτικό ως προς την παρουσίαση αυτής της κινηματογραφικής πραγματικότητας. Έχει επίσης μεγάλη σημασία για τους ίδιους, να διερευνήσουν αν και σε ποιο βαθμό η ιστορία και η συλλογική μνήμη τους αφορούν όταν δεν αποτελούνται από σωρείες γραμματοσειρών σε τυπωμένο χαρτί προς απομνημόνευση και εξέταση αλλά από σελιλόιντ. Ο εκπαιδευτικός μπορεί, παράλληλα με την εισαγωγή σ’ αυτόν τον κινηματογραφικό κόσμο, να δίνει κάποια πραγματολογικά στοιχεία για τα καταγεγραμμένα γεγονότα της περιόδου και του τόπου που μελετάται.
Η κινηματογραφική προσέγγιση της ιστορικής μνήμης φέρνει μέσα από το υλικό της ταινίας την ιστορία, την αφήγηση, ένα μέτρο εγγύτερα απ’ όσο μπορεί να το πράξει η ανάγνωση δοκιμίων. Από μια τέτοια δραστηριότητα τα παιδιά βοηθιούνται να αποκτήσουν ένα αυτόνομο ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο, να επισκέπτονται συχνότερα τις αίθουσες, να κατανοούν τη διαδικασία παραγωγής, να επιθυμούν να είναι πιο ενημερωμένα, κι όχι αναγκαστικά να μεταβληθούν σε πρώιμους σκηνοθέτες χωρίς επαρκή εξοπλισμό.
(Καθώς το ιστορικό τους ενδιαφέρον θα έχει ανανεωθεί με αυτόν τον εξωακαδημαϊκό τρόπο).

Films-Κινηματογραφικές ταινίες
Κούνδουρος Νίκος, Το ποτάμι της λευτεριάς, 1959
Μανθούλης Ροβήρος, Ψηλά τα χέρια Χίτλερ, 1962
Γρηγορίου Γρηγόρης, Διωγμός, 1964
Μανιάτης Σάκης, Μάνη, 1975
Καβουκίδης Νίκος, Μαρτυρίες, 1975
Ψαράς Τάσος, Μάης, 1976
Βερνίκος Δημήτρης, Γιάννης Τσαρούχης, 1981
Κούνδουρος Νίκος, Λόρδος Βύρων, 1992
Αναγνωστόπουλος Νίκος, Στα πρόσωπα της Ανατολής κοιμάται ο χρόνος, 1993
Οικονόμου Μαριάννα, Το σχολείο, 2001
Παπαηλιού Αλέξανδρος, Πατρίδα είναι η παιδική ηλικία (Et in Arcadia ego), 2003
Αναγνωστόπουλος Νίκος, Αναζητώντας τη χαμένη ζωγραφιά (Θεοφάνης ο Έλληνας), 2004

Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου: Πανεπιστημίου 10, Αθήνα
e-mail: info@gfc.gr

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, επιμορφώτρια Ενηλίκων

• Ιστορική μνήμη-απομνημόνευση του βασικού ιστορικού υλικού
Πολιτισμός είναι ο αγώνας της Μνήμης ενάντια στη Λήθη. (Μίλαν Κούντερα)

Η ζώσα λαϊκή ιστορική μνήμη
Στις λαϊκές αφηγήσεις και τα παραμύθια οι παππούδες αφηγούνται λαϊκούς παραδοσιακούς θρύλους ή άλλα «ρεαλιστικότερα» αφηγήματα για το ’21 κ.τ.λ.

Λαϊκός πολιτισμός, λαογραφία και σχολείο
Αντικείμενο
Η επαφή των μαθητών με τη μορφή και το περιεχόμενο του λαϊκού πολιτισμού γίνεται με διάφορες εργασίες που αναλαμβάνουν οι μαθητές μέσα από σχέδια εργασίας και τις οποίες αργότερα παρουσιάζουν είτε με τη μορφή πολυσύνθετων πολιτιστικών εκδηλώσεων είτε με τη μορφή ημερίδας, βιβλίων, σχολικών περιοδικών, άρθρων, τεχνικών ή καλλιτεχνικών κατασκευών, συνθέσεων κ.λ.π.

Στόχοι
Η σημασία που έχει ο λαϊκός πολιτισμός για τη σημερινή, σύγχρονη κοινωνία και για την επικοινωνία μέσα σε αυτήν.
• Γνωστικός στόχος
Χρησιμοποιώντας ως αφετηρία τα συμπεράσματα της σύγχρονης λαογραφικής επιστήμης, χρησιμοποιώντας ως μεθοδολογικά όργανα την επιτόπια έρευνα και τη μελέτη πρωτογενών πηγών αλλά και λαογραφικών βοηθημάτων, τις ιστορικές πηγές, γνωστικός στόχος είναι να κατανοήσουν τη δυναμική φύση του λαϊκού πολιτισμού και τη δυνατότητα που αυτός έχει να παραλλάσσεται και να μετεξελίσσεται.

Βασικές έννοιες στη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού
Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα των πολιτισμικών φαινομένων που μελετά η λαογραφία είναι η ομαδικότητα.

Μεθοδολογικές επισημάνσεις
Ο λαϊκός πολιτισμός δεν είναι ένα α-ιστορικό φαινόμενο, αλλά προσδιορίζεται από τις εκάστοτε ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες.
Επομένως, θα πρέπει
• Να αποφεύγουμε τις ωραιοποιήσεις του παρελθόντος και τα αβασάνιστα συμπεράσματα.
• Να τα εντάσσουμε πάντα στο αντίστοιχο ιστορικό και κοινωνικό τους πλαίσιο, να τα εξετάζουμε δηλαδή χρησιμοποιώντας την ιστορικο-κοινωνική μέθοδο.
• Εισαγωγή Θετικιστικής προσέγγισης, ποιοτικής μεθόδου έρευνας.
Στον Παραδοσιακό πολιτισμό της αγροτικής κοινότητας γνωρίζουν πως παρά τις εσωτερικές της κοινωνικές διαφοροποιήσεις αυτή διακρινόταν για την πολιτισμική της ομοιογένεια. Όταν το αντικείμενο μελέτης μας είναι η πόλη, θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας τις διαφορετικές ιστορικές, κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες που ισχύουν στην πόλη, ώστε να μην την προσεγγίζουμε όπως θα προσεγγίζαμε μια αγροτική κοινότητα. Επομένως, όταν μελετούμε τον πολιτισμό της πόλης, είναι σκόπιμο να έχουμε υπόψη μας πως αναφερόμαστε σε διάφορες κοινωνικές ομάδες και τάξεις, οι οποίες στη σύνθεσή τους μας δίνουν την ολότητα του πολιτισμού της πόλης.

• Η διατήρηση της ατμόσφαιρας μέσα στην οποία βρίσκεται το αντικείμενο της έρευνάς μας
Μ’ αυτόν τον τρόπο το υλικό που συλλέγουμε παύει να εκλαμβάνεται λημματογραφικά και συνδέεται με το συνολικό κοινωνικό, ιστορικό και πολιτισμικό περίγυρο.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι μελέτης του λαϊκού πολιτισμού. Το ποιο τρόπο θα διαλέξουμε σχετίζεται με το θέμα το οποίο πρόκειται να ερευνήσουμε, ενώ δεν αποκλείεται και ο συνδυασμός ερευνητικών μεθόδων. Εξάλλου, η λαογραφία συγκαταλέγεται στις εμπειρικές επιστήμες

Η επιτόπια έρευνα
(Καθώς ανάλογα με το υλικό που συγκεντρώνεται επαναπροσδιορίζεται και η κατεύθυνση της έρευνας).

Τα περιεχόμενα του βιβλίου σχετικά με το λαϊκό πολιτισμό
• «Το παιχνίδι στις παραδοσιακές κοινωνίες».
• Παιδαγωγική λαογραφία (θεωρητικά κείμενα και προτάσεις έρευνας).
Η ανάδειξη της διαχρονικότητας που χαρακτηρίζει τη λαϊκή παράδοση είναι κεντρικός στόχος. Η έμφαση στη διαχρονικότητα προτείνεται να δοθεί τόσο μέσα από την επισήμανση της διατήρησης αυτούσιων πολλών στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού μέχρι τις μέρες μας, όσο και μέσα από την ανάδειξη του ρόλου της παράδοσης, ως πολιτισμικού υπόβαθρου, σε πολλές εκδηλώσεις της σύγχρονης κοινωνικής ζωής και καλλιτεχνικής παραγωγής. Προσπαθούμε, δηλαδή, να δούμε είτε πώς διάφορα μοτίβα από τη λαϊκή μας παράδοση έχουν φθάσει αναλλοίωτα, ή παραλλαγμένα, μέχρι σήμερα μέσα στην καθημερινότητα και στις τέχνες
• Αναφορά στις μεθόδους προσέγγισης του λαϊκού πολιτισμού (επιτόπια, αρχειακή, φιλολογική, συγκριτική έρευνα κ.ά.)
• Θεματικές ενότητες (οικονομία, κοινωνική ζωή, λαϊκή λατρεία, έντεχνος λαϊκός λόγος)

Υποστηρικτικό υλικό για το λαϊκό πολιτισμό
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Αναγνωστόπουλος Βασίλης Δ.- Λιάπης Κώστας (επιμ.), Λαϊκό παραμύθι και παραμυθάδες, Αθήνα: Καστανιώτης, 1995.
Αυδίκος Ευάγγελος Γρ., Μια φορά κι έναν καιρό…αλλά….μπορεί να γίνει και τώρα: Η εκπαίδευση ως χώρος διαμόρφωσης παραμυθάδων, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1999.
Γκιζέλη Βίκα Δ., «Για μια παιδαγωγική του πολιτισμού», στο, Μενδώνη Λίνα Γ.-Μάργαρης Νίκος (επιμ.), Κυκλάδες. Ιστορία του τοπίου και τοπικές ιστορίες. Από το φυσικό περιβάλλον στο ιστορικό τοπίο, Αθήνα: Κέντρο ελληνικής και ρωμαϊκής αρχαιότητος-Εθνικόν Ίδρυμα ερευνών-Τμήμα περιβάλλοντος-Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 1998, σ. 487-494.
Κακάμπουρα –Τίλη, Ρέα, «Γλωσσικά και λογοτεχνικά κείμενα στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση: Η συμβολή της λαογραφίας στην πληρέστερη αξιοποίησή τους»
Κουλουμπή-Παπαπετροπούλου, Κούλα (επιμ.), Η τέχνη της αφήγησης, Αθήνα, εκδ. Πατάκης, 1997.

Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία
Διδότου 12, Αθήνα, 10680
Τηλ. 2103633110

Κουκλοθέατρο και παραμύθια («μεταμόρφωση»- αλλαγή ενδυμασίας)

«Γλώσσα και γραφή»

 Η γιορτή για τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά
Το κείμενο-γεννήτρια
(Αξίζει να προστεθεί πως στην κατηγορία των κειμένων εντάσσουμε τόσο τις «μαρτυρίες» ως μια απρόθετη λογοτεχνία).
Παραλλαγές των πολιτισμικών μοτίβων που υπάρχουν στο κείμενο της αφόρμησης. Με αυτό τον τρόπο είναι δυνατό να φανεί ο περιφερόμενος χαρακτήρας των μοτίβων.

Βασική Βιβλιογραφία (ενδεικτική)
Πολίτης Νικ. Γ., Παραδόσεις, τομ. β΄, Αθήνα: Εκδόσεις «Ιστορική Έρευνα», χ.χ.

 Χρόνος
Υλικό
Παραμύθια για το χρόνο, διαστάσεις του χρόνου
Φανή Παπαλουκά, «Οι δώδεκα μήνες», Ιστορίες σαν παραμύθια, Αθήνα: Αστήρ, 1974, σελ. 118-120.

 Διατροφή
Υλικό
Άγγελος Ν. Δευτεραίος, Το ψωμί στα έθιμα των Ελλήνων. Η συμβολική και μαγική χρήση του από τους Νεοέλληνες, Αθήνα: Legato, 2000.
Όμηρος, Οδύσσεια, ραψωδία ι΄ (Λωτοφάγοι).
«Ο Ζαχαράκης», στο: Ζωή Βαλάση, Δείπνο με μάγισσες και κολατσιό με δράκους. Μια γαστριμαργική περιπλάνηση στα λαϊκά δρώμενα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σελ. 207-215.

 Ετερότητα και συμβολική αναπαράσταση του κόσμου στο τραπέζι
Το τραπέζι στις παραδοσιακές κοινωνίες είναι μια τελετουργία έντονα φορτισμένη με τα κύρια πολιτισμικά σύμβολα της κοινότητας. Αυτό τουλάχιστον αποδεικνύεται από το σύνολο των μαγικοθρησκευτικών πρακτικών και αντιλήψεων με τις οποίες είναι συνδεδεμένη η διαδικασία του φαγητού.
Το τραπέζι
Την πρωτοχρονιά στο τραπέζι πραγματοποιείται ένα συμπόσιο στο οποίο εκτός από τους φυσικά παριστάμενους παρευρίσκονται και συμμετέχουν συμβολικά (όπως αυτό δηλώνεται με το μοίρασμα των κομματιών της πίτας) διάφορα ιερά πρόσωπα (ο Χριστός, ο Άγιος Βασίλης) καθώς και ο φτωχός ή ξένος. Το γιορτινό τραπέζι με τη βασιλόπιτα μετατρέπεται σε ένα τόπο στον οποίο αναπαριστάνεται συμβολικά, και σύμφωνα με την πρόσληψη του παραδοσιακού πολιτισμού, η διαλεκτική φύση (φτωχός-πλούσιος) και ο δισυπόστατος χαρακτήρας (ιερό-κοσμικό) της κοινωνικής πραγματικότητας.
Υλικό
Βλέπε αντιστικτικά τη σχέση κοινωνικής ομάδας-ετερότητας από τη ματιά όμως του άλλου, του ξένου, σε ένα «τραπέζι» της σύγχρονης εποχής: Ανδρέας Μήτσου, «Η πρόποση», Ιστορίες συμπτωματικού ρεαλισμού, Αθήνα 1990.

 Η ετερότητα με τη μορφή του ξένου και Αγίου στο τραπέζι.
Louis Gernet, Ανθρωπολογία της Αρχαίας Ελλάδας, μτφ. Αναστασία Α. Μεθενίτη-Αθανάσιος Δ. Στεφανής, Αθήνα: Πατάκης, 2000, σελ. 39-47 (με σχετικές παραπομπές σε πρωτογενείς πηγές στις οποίες μπορεί να ανατρέξει κάποιος για να βρει παραθέματα.
Σχετικά με το κοινό τραπέζι και με την ετερότητα όπως αυτή εξειδικεύεται στην περίπτωση του άγνωστου επισκέπτη.
Ως προέκταση του προηγούμενου θέματος, για τραπέζι φιλοξενίας Θεού από θνητό (Τηλέμαχος-Αθηνά) που δεν έχει φανερώσει ακόμη την ιδιότητά του, βλ. Όμηρος Οδύσσεια, ραψωδία α΄. Επίσης, σε συνέχεια του συγκεκριμένου μοτίβου βλ. Φώτης Κόντογλου, «Γιάννης ο βλογημένος», στο: Καρκαβίτσας-Μωραϊτίδης-Κόντογλου-Παπαδιαμάντης, Διηγήματα των Χριστουγέννων, Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός, 1994, σελ. 102-107. Γ. Α. Μέγας, Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, Αθήναι: 1979 (σελ. 62-69 και 75).

Αμαλία Κ. Ηλιάδη, φιλόλογος-ιστορικός, επιμορφώτρια Ενηλίκων