2η ομάδα (3): α) Ποια διάσταση δίνει στο θέμα του πολέμου ο Ευριπίδης μέσω της εμφάνισης του Μενέλαου στη σκηνή; Πώς αυτοπαρουσιάζεται ο ίδιος ο Μενέλαος; (νικητής ή νικημένος;) β) Να ξαναθυμηθείτε αντίστοιχες αναφορές για το θέμα αυτό στον Πρόλογο λαμβάνοντας υπόψη και την κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στην Αθήνα του 412 π.Χ. και τον προβληματισμό των θεατών για τις συνέπειες του πολέμου. γ) Με βάση το Παράλληλο κείμενο 1 του Αριστοφάνη (σχ. βιβλ. σ. 41) να αναρωτηθείτε αν η απομυθοποίηση των ηρώων από τον Ευριπίδη αποτελούσε πρόκληση για το αθηναϊκό κοινό της εποχής που αμφισβητεί μύθους και είδωλα.

Α) Ο Ευριπίδης μέσω της εμφάνισης του Μενέλαου στη σκηνή δίνει τραγική διάσταση στο θέμα του πολέμου. Το μήνυμα που μας περνάει είναι αντιπολεμικό τονίζοντας τα δεινά και τις συμφορές που ο πόλεμος φέρνει στις ζωές των ανθρώπων. Πολλοί από αυτούς που πολέμησαν στην Τροία είναι  νεκροί και όσοι από τους νικητές δεν ευνοήθηκαν από την τύχη ή τους θεούς περιπλανώνται στα πέλαγα ή καταλήγουν  ναυαγοί σε άγνωστα μέρη. Κι όλα αυτά για ένα είδωλο, « για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη, μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου, για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη», όπως θα μας πει ο ποιητής Γ. Σεφέρης στο ποίημα του «Ελένη». Έτσι γίνεται η μετάπτωση από την ευτυχία, που η αισιοδοξία της νίκης γέννησε μετά από δέκα χρόνια πολέμου, στη δυστυχία. Και ο Μενέλαος παρουσιάζεται ως νικημένος, να περιπλανιέται στα κύματα, να τριγυρίζει σε αφιλόξενους γιαλούς, δόλιος, μαύρος, δίχως φίλους, με συντρίμμια το καράβι του, αγκαλιά με την καρίνα που τον έσωσε από τον πνιγμό. Αυτός είναι ο γιος του Ατρέα, ο ξακουστός Μενέλαος, ο αδελφός του Αγαμέμνονα που οδήγησε τους λεβέντες της Ελλάδας στην Τροία! Όπως ομολογεί και ο ίδιος : « … ο ευτυχισμένος όταν κακοπάθει, νιώθει πικρότερη τη δυστυχία, παρ΄όσο αυτός που από παλιά την ξέρει». Σκληρά τυραννισμένος από την ανάγκη, χωρίς ψωμί, χωρίς ρούχο, ζωσμένος με το καραβίσιο πανί για χιτώνα, αποδιοπομπαίος από μια γερόντισσα που τον ειρωνεύεται ( … «Εκεί, μα όχι εδώ, σπουδαίος ήσουν… δεν πας λοιπόν στους φίλους σου να κλάψεις;…» ), δεν έχει τίποτα από το προηγούμενο μεγαλείο του ηγέτη του ελληνικού στρατού στην Τροία.  Ο πόλεμος δεν έπληξε μόνο τους μικρούς και ασήμαντους αλλά και τους μεγάλους και ισχυρούς. Τι άλλο χρειάζεται να μας πει ο ποιητής για να μας πείσει για τα δεινά του πολέμου;

Β)Η Ελένη διδάχτηκε το 413-412 π.Χ. στον απόηχο των θλιβερών για τους Αθηναίους γεγονότων της Σικελικής  εκστρατείας. Είναι λογικό λοιπόν να υποθέσει κανείς ότι η απαρχή της έμπνευσης του ποιητή πρέπει να αναζητηθεί στα γεγονότα αυτά. Το έργο επομένως αποτελεί ευκαιρία για τον ποιητή να καταδικάσει τον πόλεμο ως μέσο επίλυσης διαφορών. Γι΄αυτό και είναι σαφείς οι αναφορές της καταδίκης του . Τέτοιες αναφορές συναντάμε στον Πρόλογο. Συγκεκριμένα, στον στ. 62, η Ελένη αναφέρει ότι πολλές ψυχές έχουν χαθεί για χάρη της, στον στ. 90, ο Τεύκρος λέει ότι εξαιτίας της Ελένης ξεκληρίστηκε ο ίδιος  όπως και άλλοι πολλοί Αχαιοί, στο στ. 106 ο Τεύκρος απαντά στο ερώτημα της Ελένης λέγοντας πώς είναι ένας από τους Έλληνες του δόλιους, στο στ. 115 η Ελένη καταλαβαίνει ότι ο Τεύκρος διώχτηκε από το σπίτι του λόγω του θανάτου του αδελφού του Αίαντα και  στους στ.130-134 περιγράφεται το κούρσεμα της Τροίας και η από εκεί και πέρα τραγική μοίρα του ίδιου του Αίαντα, αλλά και των Φρυγών και των Ελλήνων – βασικό μοτίβο πολλών έργων του Ευριπίδη ότι οι συμφορές του πολέμου πλήττουν όχι μόνο τους ηττημένους αλλά και τους νικητές-. Χαρακτηριστικός είναι επίσης ο χαρακτηρισμός της ίδιας της  Ελένης για  τον εαυτό της που τον αποκαλεί « δύσμοιρο». Συγκεκριμένα στο αρχαίο πρωτότυπο κείμενο υπάρχει  η λέξη «τλήμων» που έχει δύο σημασίες: α) αυτή που προξένησε συμφορές, β) αυτή που πέρασε συμφορές. Προφανώς η Ελένη χρησιμοποιεί αυτή τη λέξη με τη δεύτερη σημασία της καθώς μαθαίνει για το τέλος του πολέμου για τον οποίο κατηγορείται ότι αιτία υπήρξε εκείνη. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι οι θεατές της τραγωδίας έχοντας στο νου τους τούς νεκρούς της Σικελικής εκστρατείας θα  έπασχαν ταυτιζόμενοι  με την άποψη του ποιητή , ο οποίος καταδικάζει  τον πόλεμο μέσα από τους δύο βασικούς του ήρωες, θύματα και αυτοί  μαζί με άλλους του πολέμου.

Γ) Ο Ευριπίδης συνήθιζε να κατεβάζει τούς ήρωες από το βάθρο, στο οποίο τους είχε τοποθετήσει το έπος, και να τους εμφανίζει με απόλυτα ρεαλιστικό τρόπο ως κοινούς καθημερινούς ανθρώπους. Ο « νικημένος Μενέλαος» αξιολύπητος και ρακένδυτος έχει μετατραπεί σε αξιοθρήνητο επαίτη, έναν αξιολύπητο ανθρωπάκο, σχεδόν κωμικό. Πέρα από την ιστορία του Μενελάου και τις ανάγκες της υπόθεσης που θέλουν τον Μενέλαο αγνώριστο, ο Ευριπίδης  γνήσιο τέκνο της εποχής των σοφιστών, όπως ήδη έχουμε πει στην προηγούμενη εργασία μας, φαίνεται να αμφισβητεί , όπως άλλωστε και μέρος από το αθηναϊκό κοινό της εποχής, μύθους και είδωλα .Αν και ο Αριστοφάνης  σατιρίζει με έντονη ειρωνεία την προσπάθεια του Ευριπίδη να συγκινήσει τους θεατές με τη ρακοφορία των ηρώων του, όπως φαίνεται στο απόσπασμα από τους « Αχαρνής» , λαμβάνοντας υπόψη μας την άποψη της J. de Romilly ( σχ. βιβλίο, σ. 47) ότι « Ο Ευριπίδης  ήταν ο πρώτος που άνοιξε το δρόμο παρουσιάζοντας τους ήρωες ως ανθρώπους ζωντανούς και όχι τέλειους … και ότι με αυτό τον τρόπο άνοιγε το δρόμο σε ένα ολόκληρο θέατρο, πολύ πιο κοντινό σε μας», σκεφτόμαστε ότι η απομυθοποίηση των ηρώων του θα ενοχλούσε σίγουρα  το συντηρητικό  αθηναϊκό κοινό αλλά ήταν και ο δικός του τρόπος  έκφρασης σε μια εποχή που η λογική έρχεται να αμφισβητήσει τις παραδεδομένες αξίες.

2η ομάδα (2): Το Α΄επεισόδιο αποτελείται από τρεις (3) σκηνές. Να παρακολουθήσετε την εναλλαγή μονολόγου-διαλόγου ανάμεσα στις σκηνές και να ερευνήσετε σε τι εξυπηρετεί. Να σχολιάσετε ιδιαιτέρως το μονόλογο της 3ης σκηνής.

Ανάμεσα στις τρεις σκηνές του Α’ επεισοδίου παρατηρούμε την εναλλαγή του μονολόγου και του διαλόγου. Αρχικά στην πρώτη σκηνή (στ.437-494) παρουσιάζεται ο Μενέλαος ο οποίος μιλά για το παρελθόν και το παρόν του. Στη δεύτερη σκηνή (στ. 495-541)βλέπουμε το διάλογο της γερόντισσας και του Μενελάου και τέλος στην τρίτη σκηνή παρουσιάζεται ο Μενέλαος να μονολογεί έπειτα από τη συζήτησή του με τη γερόντισσα.

Ειδικότερα, στην πρώτη σκηνή γίνεται η είσοδος του Μενελάου, του δεύτερου κεντρικού ήρωα της τραγωδίας ο οποίος αναφέρει σημαντικές πληροφορίες για τον ίδιο, για τον πόλεμο στην Τροία, για την περιπλάνησή του, για τη γυναίκα του και για τους συντρόφους του. Ο κατακτητής της Τροίας παρουσιάζεται ως ναυαγός σε ένα άγνωστο μέρος, να ψάχνει τρόφιμα για τους συντρόφους του και να καταλήγει στην πόρτα του παλατιού όπου εκεί συναντά τη γερόντισσα-θυρωρό. Με αυτή τη συνάντηση αρχίζει η δεύτερη σκηνή του Α’ επεισοδίου από όπου ο ήρωας αντλεί  πολλές πληροφορίες για το που βρίσκεται ,για τη γυναίκα του καθώς και για τις δυσκολίες που αυτή αντιμετωπίζει. Έτσι μέσα από αυτό  το διάλογο προωθείται ο μύθος καθώς αρχίζουν να ξετυλίγονται σιγά σιγά τα νήματα της ιστορίας μας που θα οδηγήσουν στην συνάντηση και την αναγνώριση των δύο χαμένων συζύγων.

Στη συνέχεια ακολουθεί ο δεύτερος μονόλογος του ήρωα μέσα από τον οποίο  αποκαλύπτονται το ήθος και η ψυχολογία του . Μετά την αποχώρηση της γερόντισσας ο Μενέλαος κατακλύζεται από ερωτηματικά και απορίες. Ο κόσμος της λογικής πάνω στην οποία είχε οργανώσει την σκέψη του κλονίζεται. Άλλη Ελένη είχε στο νου του ο Μενέλαος και άλλη παρουσιάζεται στην Αίγυπτο. Ο κόσμος της λογικής καταρρέει. Ο Ευριπίδης , γνήσιο τέκνο της εποχής των σοφιστών, παίζει με την λογική και τις ανατροπές της . Αμήχανος ο Μενέλαος αναρωτιέται με αφέλεια αν υπάρχουν δυο θεοί με το όνομα «Δίας» , δυο πόλεις με το όνομα «Σπάρτη» και δυο πόλεις με το όνομα «Τροία». Κάθε βεβαιότητα του ήρωα έχει χαθεί . Οι συνθήκες τον έχουν καταστήσει άβουλο πια όργανο στα χέρια της μοίρας. Οι θεατές δεν έχουν μπροστά τους τον δοξασμένο ήρωα της Τροίας αλλά ένα ταλαιπωρημένο ανθρωπάκι που αναζητά γεμάτο αγωνία την σωτηρία του. Ο Μενέλαος δεν είναι πια ένα ηρωικό πρόσωπο αλλά κωμικό καθώς ούτε ως προς την μορφή ούτε ως προς το ήθος δεν θυμίζει τίποτα από την λαμπρότητα του βασιλιά της Σπάρτης. Έτσι δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με μια «άλλη» Ελένη αλλά και με έναν «άλλο» Μενέλαο, που αποτελεί αντεστραμμένο είδωλο του ομηρικού.

Το θέαμα του αξιολύπητου βασιλιά έχει σαφώς και τραγικές διαστάσεις. Ο ομηρικός ήρωας έχει μεταπέσει από την ευτυχία στην δυστυχία (περιπέτεια) και η μετάπτωση αυτή συνιστά τραγικό στοιχείο.

Τέλος, την απορία και την έκπληξη του Μενέλαου διαδέχεται η σταθερή του απόφαση να παραμείνει στην Αίγυπτο και να μην τραπεί σε φυγή από τις απειλές της Γερόντισσας και κατ’ αυτό τον τρόπο θα οργανωθεί η συνάντησή του με την Ελένη.

Συμπερασματικά, η εναλλαγή μονολόγου – διαλόγου ανάμεσα στις σκηνές του πρώτου επεισοδίου φέρνει στην σκηνή  τον δεύτερο βασικό ήρωα του έργου από το στόμα του οποίου ενημερωνόμαστε για τις περιπέτειες του με το τέλος του Τρωικού πολέμου, αποκαλύπτει το ήθος και την ψυχολογία του και προετοιμάζει την συνάντηση των δύο συζύγων. Όλα αυτά φορτίζουν το έργο με δραματική ένταση και κινητοποιούν το ενδιαφέρον των θεατών.