Κάρλχαϊντς Στοκχάουζεν – Karlheinz Stockhausen (1928-2007)

Βιογραφικό σημείωμα

Πρωτοποριακός γερμανός συνθέτης της μεταμοντέρνας περιόδου ( 1945-200) , με μεγάλη επιρροή στα παγκόσμια μουσικά δρώμενα. Συνέθεσε περισσότερα από 300 έργα συμφωνικής και ηλεκτρονικής μουσικής.

Γεννήθηκε στο Μέντρατ, ένα μικρό χωριό κοντά στην Κολωνία, στις 22 Αυγούστου 1928. Σπούδασε μουσική με τον ελβετό συνθέτη Φρανκ Μαρτέν και γνώρισε τη μουσική των Σένμπεργκ, Μπεργκ και Βέμπερν. Η μουσική του παιδεία θα ξεκινήσει 7 χρόνια αργότερα με μαθήματα πιάνου από τον οργανίστα Franz-Josef Kloth στην πόλη Αltenberg και θα συνεχίσει με μαθήματα όμποε και βιολιού. Λίγο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, το 1947, θα σπουδάσει μουσική παιδαγωγική στη Musikhochschule της Κολωνίας και παράλληλα φιλολογία,  φιλοσοφία και μουσικολογία στο πανεπιστήμιο της ίδιας πόλης. Την περίοδο εκείνη θα παρακολουθήσει και μαθήματα σύνθεσης με τον Frank Martin. Οι αρχικές δραστηριότητες του Στοκχάουζεν σίγουρα δεν πρόδωσαν τη μετέπειτα επαγγελματική του πορεία. Η ενασχόληση του αρχικά με τη μουσική (δούλεψε ως πιανίστας σε διάφορα μπαρ) είχε βιοποριστικό μόνο χαρακτήρα. Την εποχή εκείνη έδειχνε ένθερμο ενδιαφέρον για τη λογοτεχνία και κυρίως για τα κείμενα των Σαίξπηρ και Έσσε. Χωρίς να περιοριστεί μόνο στο ρόλο του μελετητή προχώρησε ο ίδιος στη συγγραφή ποιημάτων, λογοτεχνικών κειμένων, και ενός θεατρικού έργου με τον τίτλο Die Liebe der AnderenΜελέτησε τον σειραϊσμό και το 1952 έκανε το μεγάλο άλμα στη μουσική του κατεύθυνση. Μετακόμισε στο Παρίσι για να παρακολουθήσει μαθήματα με δύο σπουδαίους συνθέτες της πρωτοπορίας εκείνη την περίοδο, τον Νταριούς Μιγιό και τον Ολιβιέ Μεσιάν.Πρόκειται για έναν από τους μεγαλύτερους καινοτόμους και νεωτεριστές της σύγχρονης μουσικής στην Ευρώπη, ο οποίος χρησιμοποίησε αποτελεσματικά κάθε τεχνολογικό μέσο για να προωθήσει την σύγχρονη μουσική σε νέες κατευθύνσεις, πιο αποτελεσματικές και πιο "γνήσια" καλλιτεχνικές σε συνάρτηση με την εποχή μας. Όπως και όλοι οι συνθέτες που έδρασαν μετά τον Β' παγκόσμιο πόλεμο στην μουσική avant-garde, ξεκίνησε επηρεασμένος από τον δωδεκαφθογγισμό του Βέμπερν, για να προχωρήσει γρήγορα στον καθολικό σειραϊσμό και στον αλεατορισμό (Μουσική του Τυχαίου), κάνοντας χρήση όλων των διαθέσιμων τεχνολογικά μέσων.
 Πέθανε, ύστερα από σύντομη ασθένεια, στις 5 Δεκεμβρίου 2007, στο χωριό Κέρτεν της Κολωνίας, όπου ζούσε από το 1965. Παντρεύτηκε δύο φορές και απέκτησε 7 παιδιά.
Ο θάνατος του Καρλχάιντς Στοκχάουζεν (Karlheinz Stockhausen), στις 5 Δεκεμβρίου του 2007 στην πόλη Κϋrten της Γερμανίας, προκάλεσε σχεδόν ομοφωνία: έφυγε ένας από τους πρωταγωνιστές της μουσικής σκηνής του 20ου αιώνα. Ακόμη και όσοι δεν εμβάθυναν ή δεν εκτίμησαν ποτέ τη μουσική του αναγνώρισαν το μέγεθός του. Μαζί με τους Berio, Boulez, Feldman, Ligeti, Nono και Ξενάκη, ο Στοκχάουζεν ανήκε στη γενιά των πρωτοπόρων συνθετών που γεννήθηκαν στη δεκαετία του ’20 και αποτέλεσαν ανεξάρτητες φωνές σημαίνουσας μουσικής πορείας. Υπέγραψε την πατρότητα 350 και πλέον έργων,  διακρίθηκε στη σύνθεση ηλεκτρονικής μουσικής, και πρωτοπόρησε στη χρήση της σειραϊκής τεχνικής. Η μουσική του είναι απόρροια συγκερασμού ποικίλων τεχνικών, αναζητήσεων, και στόχων.

ΣΤΥΛ

Πρώτος προσανατολίστηκε στο ιδίωμα που θεωρεί πια τη μουσική σαν έναν μετασχηματισμό πυκνοτήτων, ηχοχρώματος και υφής που μπορεί να ελεγχθεί με στατιστικά μέσα, και από μόνη της αυτή η διαδικασία μπορεί να γεννήσει νέες, πρωτότυπες "ανοιχτές" ή τυχαίες φόρμες. Το έργο του συνθέτη βασίζεται σε μία σειρά προτάσεων γύρω από το υλικό του ήχου και πώς μπορούμε να επενεργήσουμε πάνω σε αυτό. Χρησιμοποίησε πάρα πολύ τα διάφορα ηλεκτρονικά μέσα – μπορεί να θεωρηθεί ο επικεφαλής του κινήματος της "Ηλεκτρονικής Μουσικής" με το στούντιο που ίδρυσε στην Κολωνία. Μετά την αρχική χρήση του γενικευμένου σειραϊσμού, στράφηκε καθαρά – και αυτός – στην Μουσική του Τυχαίου (αλεατορισμός), καθώς και στη χρήση πρακτικών εκτέλεσης που θυμίζουν πιο πολύ αμερικανούς συνθέτες (ειδική τοποθέτηση εκτελεστών στο χώρο της συναυλίας κλπ.). Γενικά μπορούμε να πούμε ότι χρησιμοποίησε κάθε τεχνολογική εξέλιξη στην υπηρεσία της μουσικής avant-garde και ότι προσπάθησε να λειτουργήσει σαν κέντρο συγκέντρωσης αλλά και διασποράς νέων ιδεών στη σύγχρονη μουσική.
Στα τέλη της δεκαετίας του '50 ήταν ήδη ένας αναγνωρισμένος συνθέτης, με έργα, όπως τα Gruppen («Ομάδες»), γραμμένα την περίοδο 1955 – 1957, για τρεις ομάδες μουσικών, τοποθετημένες εμπρός και ένθεν κακείθεν των ακροατών. Ένα άλλο σημαντικό έργο του είναι το «Κούρδισμα για έξι τραγουδιστές» (Stimmung, 1968), που κινείται στα όρια της σιωπής, χαρακτηριστικό της περιόδου διαλογισμού του συνθέτη και των επιρροών του από τη μουσική της Ινδίας. Έργο τεραστίων διαστάσεων είναι το «Φως» (Licht), που γράφτηκε από το 1977 έως το 2003. Αποτελείται από επτά όπερες, η κάθε μία από τις οποίες φέρει το όνομα μιας μέρας της εβδομάδας.
Πολλοί καλλιτέχνες έχουν επηρεασθεί από το έργο του, όπως οι τζαζίστες Μάιλς Ντέβις, Χέρμπι Χάνκοκ, Σέσιλ Τέιλορ, Τσαρλς Μίνγκους, ο ρόκερ Φρανκ Ζάππα, τα συγκροτήματα Pink Floyd, Jefferson Airplane, Greatful Dead και οι σύγχρονοι Μπγιόρκ, Coil και Aphex Twin. Κοντά του έχουν μαθητεύσει μέλη των Can και των Kraftwerk, του συγκροτήματος που θεωρείται πρωτοπόρο στην ηλεκτροπόπ. Οι Beatles έβαλαν τη φωτογραφία του Στοκχάουζεν στο περίφημο εξώφυλλο του άλμπουμ τους «Sgt Pepper's Lonely Ηearts Club Band» (1967).

ΕΡΓΟ

Το έργο του συγκέντρωσε και μεγάλο αριθμό αρνητικών σχολίων, κυρίως από τον χώρο της παραδοσιακής κλασσικής μουσικής. Το πιο καυστικό σχόλιο ίσως να ανήκει στον διάσημο διευθυντή ορχήστρας σερ Τόμας Μπίτσαμ. Όταν τον ρώτησαν αν έχει ακούσει κάποιο έργο του Στοκχάουζεν, αυτός απάντησε: «Όχι, αλλά νομίζω ότι έχω πατήσει τον κάλο κάποιου».Ο Στοκχάουζεν επικρίθηκε έντονα, όταν δήλωσε ότι οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 ήταν «το μεγαλύτερο έργο τέχνης του σύμπαντος». Αργότερα, όμως, υποστήριξε ότι η δήλωσή του αυτή παρερμηνεύτηκε, αλλά του στοίχισε πολλές ακυρώσεις συναυλιών του στις ΗΠΑ. Ο ίδιος δεν πίστευε ότι έγραφε τη μουσική του μέλλοντος, αλλά αντίθετα, έγραψε ότι «αυτό που είναι σήμερα μοντέρνο θα είναι παραδοσιακό στο μέλλον».

Επιλογή από τα σημαντικότερα έργα του Στοκχάουζεν :

Kreuzspiel (1951) Από τα εναρκτήρια σημαντικά έργα του Στοκχάουζεν. H αρχική του ενορχήστρωση αφορούσε όμποε, κλαρινέτο, πιάνο και κρουστά. Αργότερα ο συνθέτης αναθεώρησε την πρώτη εκδοχή, ενώ δήλωσε πως το έργο αυτό γράφτηκε κάτω από το βάρος του Mode de Valeurs et d’ intensites του Messiaen και τη σονάτα για δύο πιάνα του Goeyvaerts[ix].  Η τεχνική του Kreuzspiel είναι δείγμα ολικού σειραϊσμού που έχει εφαρμογή στους τόνους, στη διάρκεια και στην ένταση του ήχου. Πρωτοπαίχτηκε στο Darmstadt το 1952 και αρχικά γνώρισε έντονη αποδοκιμασία.

Gesang der Jungliche (1956) Ένα ακόμη έργο του νεαρού Στοκχάουζεν που θα σηματοδοτήσει την ανερχόμενη πορεία του ως συνθέτη. Στο έργο αυτό ‘ντύνει’ με ηλεκτρονικούς ήχους ένα κείμενο παρμένο από την Αγία Γραφή (Τρεις Παίδες εν Καμίνω) χωρίς όμως να αποσκοπεί πάντα στην κατανόηση του από τον ακροατή. Η avant-garde αυτή προσέγγιση σε σχέση με το θρησκευτικό κείμενο προκάλεσε αντιπαράθεση όπως σημειώνει ο Toop[x].  Σε αυτή τη σύνθεση o Στοκχάουζεν επιχειρεί να αποδώσει μία νέα ηχητική εμπειρία συνδυάζοντας την ηχογραφημένη φωνή ενός αγοριού με ηλεκτρονικούς ήχους και ηχεία στο χώρο, έτσι ώστε η κίνηση του ήχου να διανέμεται από διαφορετική πηγή κάθε φορά.

Gruppen (1957) Οι περισσότεροι μελετητές της μουσικής του Στοκχάουζεν συγκλίνουν στην άποψη πως το έργο αυτό είναι η καλύτερη δημιουργία του καθώς και έργο αναφοράς για την πρωτοποριακή μουσική σχολή του 20ου αιώνα. Είναι γραμμένο για τρεις ανεξάρτητες ορχήστρες που μετρούν 109 μουσικούς στο σύνολο και τρεις αρχιμουσικούς. Ο συνθέτης στοχεύει  στη δημιουργία  ηχητικών ‘ομάδων’ (Gruppen) που κινούνται είτε  σε μορφή διαλόγου ή ταυτόχρονα. Για άλλη μια φορά η σκέψη για χωροθετική μουσική (spatial music) έρχεται στο προσκήνιο με εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Kontakte (1960) Η σύνθεση αυτή υπάρχει σε δύο εκδοχές: μία ηλεκτρονική και μία δεύτερη για πιάνο, κρουστά, και ηλεκτρονικούς ήχους. Σε αυτό το έργο η ιδέα της χωροθετικής μουσικής επιτυγχάνεται με την παρουσία ηχείων που περιστοιχίζουν τους ακροατές και τη χρήση ενός  περιστρεφόμενου τραπεζιού. Ο τίτλος όπως αναφέρει ο συνθέτης δηλώνει τις ‘επαφές’ μεταξύ ηλεκτρονικής και ενόργανης μουσικής[xi].  

Momente (1962) Το έργο αυτό ― για σοπράνο, 4 χορωδίες και 13 μουσικούς ― αναφέρεται σε τρεις μεγάλες ηχητικές ομάδες, τις Moment-Gruppen, που χαρακτηρίζουν και τη δομή του. H πρώτη, η ‘K-Momente’ από τη λέξη ‘Klang’ (ήχος), αναφέρεται  στο ηχόχρωμα, στην ομοφωνία, στις ανδρικές φωνές. Η δεύτερη, ‘Μ-Momente’ απο τη λέξη ‘Melodie’ (μελωδία), αναφέρεται στη μονοφωνία, την ετεροφωνία, και στη φωνή της σοπράνο. Η τρίτη, ‘D-Momente’ απο τη λέξη ‘Dauern’ (διάρκεια), αφορά τις γυναικείες φωνές και την πολυφωνία. Η σύνδεση αυτών των μερών επιτυγχάνεται με τις ‘I-Momente’ που χρησιμεύουν σαν γέφυρες μεταξύ της μουσικής τάξης και της αταξίας του κοινού[xii].

Stimmung (1968) Σύνθεση για 6 φωνές και αντίστοιχο αριθμό μικροφώνων. Οι τραγουδιστές αναπαράγουν για εβδομήντα λεπτά περίπου τους αρμονικούς του χαμηλού Σι ύφεση χωρίς την παρουσία συντονιστή. Το αποτέλεσμα είναι ένα ηχητικό παραλήρημα. O Maconie παρατηρεί πολύ σωστά πως αυτό το στυλ τραγουδιού απαιτεί άρτιο συντονισμό και στην ουσία είναι μια επιστροφή στο ‘προ-οπερατικό φωνητικό στυλ’[xiii].  Το έργο αυτό αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους συνθέτες της φασματικής (spectral) μουσικής στη δεκαετία του ’70 όπως τον Murail και τον Grisey.

Mantra (1970) Ο μελετητής του Στοκχάουζεν Robin Maconie ξεκινά αφοριστικά την ανάλυσή του για το έργο αυτό: ‘η Mantra είναι ένα αριστούργημα’[xiv].  Στη σύνθεση αυτή για 2 πιανίστες (ring-modulated pianos), ο Στοκχάουζεν παρεκκλίνει από τον χαρακτήρα των προγενέστερων έργων του χρησιμοποιώντας συμβατική σημειογραφία και γράφοντας την πρώτη Formelkomposition. Στο πρόγραμμα του Mantra ο συνθέτης παρέθεσε ένα εκτενές απόσπασμα από το βιβλίο του Satprem για τον Aurobindo, Ινδo φιλόσοφο και ποιητή [xv], επιβεβαιώνοντας τον δεσπόζοντα ρόλο που διαδραμάτισε στις συνθέσεις του η πνευματικότητα και ο μυστικισμός. Ο τίτλος παραπέμπει στην επαναλαμβανόμενη λέξη ή φράση που χρησιμοποιείται στον Βουδισμό για αυτοσυγκέντρωση.

Licht (1977-2003) Κύκλος όπερας, ο μεγαλύτερος στην ιστορία της μουσικής, με υπότιτλο ‘Οι Εφτά Μέρες της Εβδομάδας’. Η κάθε μέρα έχει τους δικούς της συμβολισμούς και ορισμένα μελωδικά μοτίβα. Αν και ο Στοκχάουζεν ξεκίνησε τον κύκλο από την Πέμπτη δεν υπάρχει ουσιαστικά αρχή και τέλος σε αυτή τη σύνθεση. Στη μέρα Τετάρτη περιλαμβάνεται το κουαρτέτο για έγχορδα και ελικόπτερα, από τα πιο εκκεντρικά έργα του 20ου αιώνα. Ο παραλληλισμός με το έργο του Wagner και συγκεκριμένα με το Der Ring des Nibelungen ήταν αναπόφευκτος, αν και ο Toop αντιπροτείνει τον Parsifal (‘θρησκευτική τελετή επί σκηνής’) ως καταλληλότερο παράδειγμα σύγκρισης με τον κύκλο Licht [xvi]. Η διάρκεια του Licht ξεπερνά τις 25 ώρες.
 

Έγραψαν για τον Στοκχάουζεν

(Norman Lebrecht, The Companion to 20th Century Music. London: Simon and Schuster, 1992).
(Richard Toop New Grove, online έκδοση. Πρόσβαση στις 13 Μαρτίου 2008)
(Paul Griffiths, The New York Times, 8 Δεκεμβρίου 2007)
(Tom Service, The Guardian, 13 Δεκεμβρίου 2007).

Πηγές : http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=4352&la=1#ploki
http://www.artissimo.gr/greek/cm_composersx/Karlheinzx_Stockhausenx.htm
http://www.sansimera.gr/biographies/315