Ένας συνθέτης του 20ου αιώνα
Βιογραφικό του συνθέτη
Κορυφαίος έλληνας μουσουργός. Θεωρείται ο δημιουργός της Εθνικής Σχολής, καθώς επιδίωξε να συνθέσει τη λόγια μουσική με την ελληνική ταυτότητα. Το δημοτικό τραγούδι και η ελληνική παράδοση, σε συνδυασμό με τις τεχνικές σύνθεσης της Δύσης, διαμόρφωσαν το ύφος του.
Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1883 από οικογένεια που καταγόταν από τη Σάμο. Σε νεαρή ηλικία βρέθηκε στην Αθήνα όπου μαζί με τις γυμνασιακές του σπουδές ξεκίνησε και συστηματικές σπουδές στο πιάνο. Το 1899 τον βρίσκει στην Κωνσταντινούπολη όπου τελειώνει το γυμνάσιο. Μετά από μια μικρή σύγκρουση με την οικογένειά του (η μητέρα του τον προόριζε για γιατρό) φεύγει για την Βιέννη όπου σπουδάζει πιάνο και ανώτερα θεωρητικά. Μετά την ολοκλήρωση των σπουδών του και τον γάμο του με την Χαρίκλεια Παπαμόσχου πηγαίνει στο Χάρκοβο της Ρωσίας (1906-1910) όπου διδάσκει για ένα χρονικό διάστημα μέχρι να πάρει την απόφαση να εγκατασταθεί για πάντα στην Ελλάδα το 1910. Ερχόμενος στην Ελλάδα διορίζεται καθηγητής πιάνου και ανώτερων θεωρητικών στο Ωδείο Αθηνών. Σκοπός του ήταν η δημιουργία μιας "εθνικής σχολής" στα πρότυπα ανάλογων κινημάτων από άλλες χώρες, η οποία θα συνδύαζε τον γερμανικό ρομαντισμό με ελληνικά μοτίβα. Παράλληλα, κατηγορούσε την Επτανησιακή Σχολή για "ιταλισμό" και για μη χρήση ελληνικών θεμάτων, δημιουργώντας ρήξη μεταξύ της Εθνικής και Επτανησιακής Σχολής. Ακολούθησε μια πλούσια μουσική δημιουργία όπου ο Καλομοίρης αντλεί τις εμπνεύσεις του από τη δημοτική νεοελληνική ποίηση κυρίως του Κωστή Παλαμά. Το 1919 ίδρυσε το Ελληνικό Ωδείο που διεύθυνε μέχρι το 1926 όταν ίδρυσε το Εθνικό Ωδείο που διεύθυνε μέχρι το τέλος σχεδόν της ζωής του. Επίσης το 1919 διορίσθηκε γενικός Επιθεωρητής, Αρχιμουσικός, σε όλες τις στρατιωτικές μπάντες Αθηνών. Από τότε όμως παράλληλα με τη συνθετική του εργασία αναπτύσσει ένα τεράστιο παιδαγωγικό έργο σφραγίζοντας κάθε πτυχή της μουσικής ζωής του τόπου. Το 1945 εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Εκτός των άλλων τιμήθηκε και με το Εθνικό Αριστείο Γραμμάτων και Τεχνών (1919).
Η μουσική του Καλομοίρη ενσωματώνει πολλά βαγκνερικά στοιχεία (ατέρμονη μελωδία, εξαγγελτικά μοτίβα), αλλά και τη χρήση κλιμάκων του δημοτικού τραγουδιού, προσαρμοσμένων πάντοτε στο συγκερασμένο ευρωπαϊκό σύστημα. Το έργο του χαρακτηρίζεται από έντονη πληθωρικότητα και ενορχηστρωτικό όγκο. Υπήρξε πολυγραφότατος και συνέθεσε 222 έργα (ορχηστρική μουσική, όπερες, έργα για φωνή και ορχήστρα, κύκλους τραγουδιών και μουσική δωματίου). Υπήρξε εχθρικός προς την ιταλική όπερα και τους Ιόνιους συνθέτες, αλλά και στα σύγχρονα ρεύματα του εξπρεσιονισμού και της ατονικής μουσικής.
Σημαντικά έργα του θεωρούνται οι όπερες «Ο Πρωτομάστορας» (1915), αφιερωμένη στο «Πρωτομάστορα της Μεγάλης Ελλάδος» Ελευθέριο Βενιζέλο και το «Δαχτυλίδι της Μάνας» (1917), η «Συμφωνία της Λεβεντιάς» (1929), με την ενσωμάτωση Βυζαντινών Ύμνων και ο κύκλος τραγουδιών «Μαγιοβότανα» (1912-1913) σε ποίηση Κωστή Παλαμά.
Ο Μανώλης Καλομοίρης, πέρα από το συνθετικό του έργο, σφράγισε με την παρουσία του όλους του τομείς της μουσικής. Έγραψε μουσικοπαιδαγωγικά βιβλία, ίδρυσε το Ελληνικό Ωδείο και στη συνέχεια το Εθνικό Ωδείο, δημιούργησε δικό του μελοδραματικό θίασο ελλείψει κρατικής σκηνής, υπήρξε επιθεωρητής των στρατιωτικών Μουσικών (τον απέλυσε το 1936 ο Μεταξάς, επειδή παρακολούθησε την κηδεία του Ελευθέριου Βενιζέλου), συνεισέφερε στην ίδρυση της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, έγραψε κριτικές και άρθρα σε εφημερίδες και αγωνίστηκε με σθένος για τα δικαιώματα των μουσικών. Το αποκορύφωμα της τέχνης του ήταν η αναγόρευσή του σε ακαδημαϊκό στις 8 Ιουνίου 1946 και έγινε ο πρώτος μουσικός που πέρασε την πόρτα της Ακαδημίας Αθηνών.
Ο Μανώλης Καλομοίρης έφυγε από τη ζωή στις 3 Απριλίου του 1962, χωρίς να προλάβει να ακούσει το λυρικό του έργο «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» (1961), η πανελλήνια πρώτη του οποίου δόθηκε στις 12 Αυγούστου 1962 στο Ηρώδειο.
Συνθέσεις του Καλομοίρη
Όπερες
- «Πρωτομάστορας» (σε λιμπρέτο του Ν. Καζαντζάκη 1915 βασισμένο στο "γεφύρι της Άρτας", πρώτη παράσταση 11 Μαρτίου 1916) (Ηχογράφηση 1990 Χατσατουριάν/Ορχήστρα Σοβιετικής Κινηματογραφίας)«Το δαχτυλίδι της μάνας» (Είναι το δεύτερο μουσικοδραματικό έργο του Μανώλη Καλομοίρη, γράφτηκε το 1917 και επεξεργασία του έγινε το 1939. (Ηχογράφηση 1983 Δάρας/Φιλαρμονική Σόφιας) Ο συνθέτης το ονομάζει μουσικόδραμα σε τρία μέρη και είναι εμπνευσμένο από το ομώνυμο δράμα του Γιάννη Καμπύση. Το λιμπρέττο έγραψε ο ποιητής Γιώργος Στεφόπουλος που υπογράφει ως Άγνης Ορφικός. Το σπαρτίτο του έργου εκδόθηκε το 1937 από τον εκδοτικό οίκο Γαϊτάνου και συνοδεύεται από εισαγωγικό σημείωμα του συνθέτη σχετικά με την ιστορία της δημιουργίας του έργου, την υπόθεση του έργου η οποία παρατίθεται όχι μόνο στην ελληνική αλλά και στην ιταλική, γαλλική και γερμανική γλώσσα). Σημειώνεται ότι το έργο αυτό είναι ένα από εκείνα που εκτελέστηκαν και εκτός Ελλάδας όπου το 1940 ανεβάστηκε στη Λαϊκή Όπερα του Βερολίνου.
- «Ανατολή» (με βάση μονόπρακτο του Γ. Καμπύση 1945),
- «Τα ξωτικά νερά» σε δικό του λιμπρέτο βασιζμένο σε ένα ποίημα του Butler Yates 1950),
- «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος» (βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Πρόκειται για το τελευταίο έργο του Καλομοίρη που το ολοκλήρωσε το 1961 δύο περίπου χρόνια μετά τη δήλωσή του ότι εγκαταλείπει τη σύνθεση. Γράφει σχετικά στο ημερολόγιό του:«29 του Σταυρού 1958.
Απόψε κλείδωσα στο συρτάρι μου τα χειρόγραφα και τα σκίτσα του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Δεν νοιώθω πια τις δυνάμεις μου για να βγάλω πέρα ένα τέτοιο έργο. Στέρεψεν η Πάγα Λαλέουσα. Και έπειτα pourquoi et pour qui?» [Μ. Καλομοίρης: «Η ζωή μου και το έργο μου» Νεφέλη 1988 σελ. 172]
Παραδίδοντας το τελευταίο του αυτό έργο το συνόδευσε με το παρακάτω κείμενο:
«…Πιστεύω πως μέσα στον Παλαιολόγο έκλεισα όλους τους ψαλμούς και τους χυμούς της γέρικης καρδιάς μου, σαν το παλιό δένδρο που, πριν φύγει για πάντα και γείρει τους κλώνους του να πέσει στη μαύρη γης, θέλει να ανθίσει μια τελευταία φορά και να χαρίσει στον κάμποτη στερνή του ευωδία και τα τελευταία του φύλλα. Γι’ αυτό αντικρύζω τη μουσική του Παλαιολόγου με κάποιο δέος, ξέροντας πως είναι το στερνό μου τραγούδι…» [εφημερίδα «Το Βήμα» 1/7/2001 ένθετο «Το άλλο Βήμα» σελ. 10]
Συμφωνικά έργα:
«Συμφωνία της λεβεντιάς» (Ηχογραφήσεις: 1981 Φιδετζής/Φιλαρμονική Σόφιας, 1983 Καρύδης/Ορχήστρα Αυστριακής Ραδιοφωνίας)(γράφτηκε από το καλοκαίρι του 1918 ως το καλοκαίρι του 1920. Ο συνθέτης της συνέλαβε τις πρώτες θεματικές εμπνεύσεις της συμφωνίας αυτής στα βουνά και τους κάμπους της Μακεδονίας και θέλησε να αποδώσει μουσικά τη συγκίνηση που ένοιωσε μπρος στην Ελληνική Λεβεντιά, σε όλες της τις εκδηλώσεις, στη χαρά της ζωής, στον πόλεμο, στο χορό, στην αγάπη, στο θάνατο.)
«Το Α΄ μέρος «Ηρωικά και Παθητικά» προσπαθεί να τραγουδήσει την ορμή της νιότης και τη χαρά του πάθους και της νίκης.
Το Β΄ μέρος «Το κοιμητήρι στη βουνοπλαγιά» έχει γραφτεί επάνω στο ακόλουθο πεζό ποίημα:
Πέρα στη βουνοπλαγιά βαθειά κοιμούνται τα παλληκάρια.
Τα νύχτια πουλιά πικρά τα μοιρολογάνε.
Καντήλια του τ’ αστέρια και νανούρισμά τους το δροσερό αεράκι,
Όμως επάνω τους η Δόξα αιώνιο στεφάνι πλέκει…
Πέρα στη βουνοπλαγιά βαρειά κοιμούνται τα παλληκάρια
.Με αυτό, ήθελε να μεταδώσει τη συγκίνηση που ένοιωσεν ο συνθέτης, περνώντας μια νυχτιά από ένα απέριττο στρατιωτικό κοιμητήρι σε μια βουνοπλαγιά, κάπου κοντά στο Σκρα του μακεδονικού μετώπου του 1918.
Το Γ΄ μέρος «Σκέρτσο-γλέντι» προσπαθεί να δώσει την εικόνα μιας γιορτής των παλληκαριών αλλά που έχει μέσα κάπου κάπου και τον καημό και τη μοιρολατρεία τους. Τούτ’ η γης που την πατούμε όλοι μέσα θε να μπούμε.
Το Δ΄ μέρος τα «Νικητήρια» βασίζεται επάνω στο γνωστό βυζαντινό ύμνο «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ τα Νικητήρια» μαζί με τον οποίον πλέκεται συμφωνικά το ηρωικό θέμα του πρώτου μέρους. Στον Κωστή Παλαμά τη Συμφωνία αυτή αφιερώνω.»
1. «Συμφωνία των ανίδεων και των καλών ανθρώπων» (1931), (Ηχογράφηση1986: Φιδετζής/Ορχήστρα Βουλγαρικής Ραδιοφωνίας)
2. "Παλαμική Συμφωνία" (1956) (Ηχογράφηση 2007 Φιδετζής/Κρατική Ορχήστρα Αθηνών) [1]
3. "Τρίπτυχο για Ορχήστρα" (1937) (Ηχογράφηση 2007 Φιδετζής/Κρατική Ορχήστρα Αθηνών) [2]
4. «Μηνάς ο ρέμπελος κουρσάρος στο Αιγαίο» (1940),
5. Κοντσέρτο για πιάνο (1935),
6. Κοντσερτάκι για βιολί και ορχήστρα (1955) κ.ά.
7. Μουσική δωματίου:
Τρίο για βιολί, βιολοντσέλο και πιάνο (1921),
Σονάτα για βιολί και πιάνο (1948), κ.ά.
Έργα για πιάνο
- «Για τα ελληνόπουλα» Σειρές Α', Β', Γ' (συνολικά 11 κομμάτια),
- «Νυχτιάτικο» (1906/1908),
- Μπαλάντες αρ.1-3, (1η σε μι ελάσσονα, 2η σε λα ύφεση μείζονα, 3η σε μι ύφεση ελάσσονα),
- Πατινάδα (1907),
- Ραψωδία αρ.1 (1921),
- Ραψωδία αρ.2 (1921),
- Πρελούδια αρ. 1-5
Βιβλία
- Στοιχειώδης Θεωρία, 1924
- Αρμονία Α'& Β'τεύχη,1933, 1935
- Μουσική Μορφολογία, τεύχος πρώτο: Πολυφωνία-Αντίστιξη, 1939
- Μουσική Μορφολογία, τεύχος δεύτερο: Οι Μορφές στην Κλασσική και Νεώτερη Μουσική, 1957
- Οργανογνωσία, 1957 Μελωδικές Ασκήσεις, τεύχη 1-4 Μελωδικές ασκήσεις δια δύο φωνάς Θέματα Αρμονίας, 1934
