ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΣΥΝΟΨΗ

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ –  ΜΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

ΟΡΙΣΜΟΣ

Το Ολοκαύτωμα ήταν η επιδοτούμενη από το κράτος, συστηματική δίωξη και εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης από τη Ναζιστική Γερμανία και τους συνεργάτες της στο διάστημα μεταξύ 1933 και 1945. Οι Εβραίοι, έξι εκατομμύρια από τους οποίους δολοφονήθηκαν, ήταν τα κυρίως θύματα. Τσιγγάνοι, ανάπηροι και Πολωνοί υπήρξαν επίσης στόχος συστηματικής εξολόθρευσης ή αποδεκατισμού για φυλετικούς, εθνικούς ή εθνικιστικούς λόγους. Πολλά εκατομμύρια άλλοι, όπως ομοφυλόφιλοι, Μάρτυρες του Ιεχωβά, Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και πολιτικοί διαφωνούντες, επίσης υπέστησαν σοβαρή καταπίεση και θανάτους από τη Ναζιστική τυραννία.

ΦΑΣΕΙΣ

Τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος χωρίζονται σε δύο κύριες φάσεις: 1933-1939 και 1939-1945. 

Α΄ ΦΑΣΗ:  1933 – 1939

• Στις 30 Ιανουαρίου 1933, ο Αδόλφος Χίτλερ κατέλαβε την ισχυρότερη θέση στη γερμανική κυβέρνηση, αυτή του καγκελάριου, από τον ηλικιωμένο πρόεδρο της χώρας Πάουλ φον Χίντεμπουργκ, ο οποίος ήλπιζε ότι ο Χίτλερ θα μπορούσε να βγάλει τη χώρα από τη βαθιά πολιτική και οικονομική κρίση.
• Ο Χίτλερ ήταν ο ηγέτης του δεξιού Εθνικο-σοσιαλιστικού Κόμματος των Γερμανών Εργατών (Ναζί για συντομία), το οποίο το 1933 ήταν ένα από τα ισχυρότερα στη Γερμανία. Στις εκλογές του 1932 οι Ναζί είχαν αναδειχθεί πρώτο κόμμα του γερμανικού κοινοβουλίου (Reichstag) με ποσοστό μόλις 33% των ψήφων.
• Από τη στιγμή που κατέλαβε την εξουσία, ο Χίτλερ κινήθηκε γρήγορα, με σκοπό την κατάλυση της γερμανικής δημοκρατίας. Έπεισε το υπουργικό συμβούλιο να θέσει σε εφαρμογή διατάξεις του συντάγματος που προορίζονταν για έκτακτες περιστάσεις και επέτρεπαν την αναστολή των ελευθεριών του τύπου, της έκφρασης και τις συγκεντρώσεις.
• Ειδικές δυνάμεις ασφαλείας – η Ειδική Κρατική Αστυνομία (Γκεστάπο, Geheime Staatspolizei), τα Τάγματα Εφόδου (SA, Sturmabteilung) και η Ασφάλεια (SS, Schutzstaffel) – δολοφονούσαν ή συνελάμβαναν ηγέτες των κομμάτων της αντιπολίτευσης (κομμουνιστές, σοσιαλιστές και φιλελεύθερους).
• Ο Χίτλερ απέκτησε δικτατορικές δυνάμεις.  Την ίδια χρονιά, οι Ναζί άρχισαν να θέτουν σε εφαρμογή τη ρατσιστική τους ιδεολογία. Απηχώντας ιδέες οι οποίες ήταν δημοφιλείς στη Γερμανία, όπως και στα περισσότερα δυτικά κράτη της δεκαετίας του 1930, οι Ναζί πίστευαν ότι οι Γερμανοί ήταν «φυλετικά ανώτεροι» και ότι διεξαγόταν μια μάχη επιβίωσης μεταξύ αυτών και των «κατώτερων φυλών». Θεωρούσαν τους Εβραίους, τους Ρομά (Τσιγγάνους) και τους ανάπηρους ως σοβαρή βιολογική απειλή κατά της καθαρότητας της «Γερμανικής (Άριας) φυλής», την οποία αποκαλούσαν «κυρίαρχη φυλή».
• Οι 600.000 Εβραίοι της Γερμανίας (λιγότερο από το 1% του συνολικού πληθυσμού το 1933) αποτέλεσαν τον κύριο στόχο του Ναζιστικού μίσους. Οι Ναζί εσφαλμένα θεώρησαν τους Εβραίους ως φυλή και μάλιστα «κατώτερη». Παρήγαγαν προπαγανδιστικό υλικό γεμάτο μίσος το οποίο κατηγορούσε άδικα τους Εβραίους για την οικονομική ύφεση της Γερμανίας και την ήττα της χώρας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-1918).
• Το 1933 οι νόμοι που εξαγγέλθηκαν στη Νυρεμβέργη κατέστησαν τους Εβραίους πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Αυτοί οι «νόμοι της Νυρεμβέργης» όριζαν κάποιον ως Εβραίο, όχι με βάση το θρήσκευμα ή με βάση το πώς προτιμούσε ο ίδιος να αυτοπροσδιορίζεται αλλά με βάση το θρήσκευμα των προγόνων του.
• Μεταξύ των ετών 1937 και 1939, νέοι αντιεβραϊκοί κανονισμοί περιόρισαν τους Εβραίους ακόμα περισσότερο και έκαναν τη ζωή τους εξαιρετικά δύσκολη: δε μπορούσαν να πηγαίνουν σε δημόσια σχολεία, στο θέατρο, στον κινηματογράφο ή σε παραθεριστικά κέντρα, ενώ τους απαγορευόταν να κατοικούν ή ακόμα και να περνούν από ορισμένα μέρη των Γερμανικών πόλεων. Επίσης μεταξύ 1937 και 1939 οι Εβραίοι αποκλείστηκαν από τη Γερμανική οικονομική ζωή: οι Ναζί είτε απλά έκαναν κατάσχεση των εβραϊκών επιχειρήσεων και περιουσιών είτε εξανάγκαζαν τους Εβραίους να τις πουλήσουν σε εξευτελιστικές τιμές.
• Το Νοέμβριο του 1938 αυτή η οικονομική επίθεση ενάντια στους Εβραίους της Γερμανίας και της Αυστρίας πήρε νέα τροπή, με καταστροφές συναγωγών και καταστημάτων εβραϊκής ιδιοκτησίας, συλλήψεις αρρένων Εβραίων, καταστροφές σπιτιών και δολοφονίες. Αυτές οι οργανωμένες από μια κεντρική αρχή «ταραχές» (πογκρόμ) έγιναν γνωστές ως Kristallnacht (η νύχτα των σπασμένων κρυστάλλων).
• Αν και οι Εβραίοι αποτέλεσαν τον κύριο στόχο του Ναζιστικού μίσους, οι Ναζί καταδίωξαν επίσης και άλλες ομάδες τις οποίες θεωρούσαν φυλετικά ή γενετικά «κατώτερες».
• Η ρατσιστική ιδεολογία των Ναζί υποστηριζόταν από επιστήμονες οι οποίοι υποστήριζαν την «επιλεκτική αναπαραγωγή» (ευγονική) για τη «βελτίωση» του ανθρωπίνου είδους. Μεταξύ των ετών 1933 και 1935 ψηφίστηκαν νόμοι που στόχευαν στη μείωση του μελλοντικού αριθμού γενετικά «κατώτερων» ανθρώπων, μέσω προγραμμάτων αναγκαστικής στείρωσης. Οι υποστηρικτές της στείρωσης υποστήριζαν ότι οι ανάπηροι επιβαρύνουν την κοινωνία με το κόστος της φροντίδας τους.
• Πολλοί από τους 30.000 Τσιγγάνους της Γερμανίας υπέστησαν στείρωση και τους απαγορεύτηκε, όπως και στους μαύρους, να παντρεύονται Γερμανούς πολίτες. Μια ακόμη συνέπεια της αδίστακτης δικτατορίας του Χίτλερ στη δεκαετία του ’30 ήταν η σύλληψη πολιτικών αντιπάλων και συνδικαλιστών, καθώς και όσων οι Ναζί χαρακτήριζαν ως «ανεπιθύμητους» και «εχθρούς του κράτους». Πέντε ως δεκαπέντε χιλιάδες ομοφυλόφιλοι φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, που στη Γερμανία ήταν περίπου 20.000, τέθηκαν εκτός νόμου ήδη από τον Απρίλιο του 1933, καθώς οι πεποιθήσεις αυτής της θρησκευτικής ομάδας τους απαγορεύουν να ορκιστούν οποιονδήποτε όρκο προς την πολιτεία ή να υπηρετήσουν στο στρατό. Πολλοί από αυτούς στάλθηκαν σε φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ τα παιδιά τους σε αναμορφωτήρια και ορφανοτροφεία.
• Οι πρώτες συστηματικές συλλήψεις Γερμανών και Αυστριακών Εβραίων έγιναν μετά τη Νύχτα των Κρυστάλλων, όταν περίπου 30.000 Εβραίοι άνδρες εκτοπίστηκαν στο Νταχάου και άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ πολλές εκατοντάδες Εβραίες στάλθηκαν σε τοπικές φυλακές.
• Μεταξύ 1933 και 1939, περίπου οι μισοί Γερμανοεβραίοι και περίπου τα δύο τρίτα των Εβραίων της Αυστρίας (1938-39) διέφυγαν από τις Ναζιστικές διώξεις. Μετανάστευσαν κυρίως προς την Παλαιστίνη, τις ΗΠΑ, τη Λατινική Αμερική, τη Σαγκάη (για την οποία δεν ήταν απαραίτητη βίζα) και την ανατολική και δυτική Ευρώπη (όπου πολλοί θα ξαναπιάνονταν στο Ναζιστικό δίχτυ κατά τη διάρκεια του πολέμου).
• Όσοι Εβραίοι έμειναν υπό Ναζιστικό καθεστώς είτε δε θέλησαν να ξεριζωθούν είτε δε μπόρεσαν να βρουν βίζα, σπόνσορα σε άλλη χώρα ή χρήματα για να μεταναστεύσουν. Οι περισσότερες χώρες, όπως οι ΗΠΑ, ο Καναδάς, η Βρετανία και η Γαλλία, δεν επιθυμούσαν να δεχτούν μεγάλους αριθμούς προσφύγων.

Β΄ ΦΑΣΗ 1939 – 1945

• Την 1η Σεπτεμβρίου 1939 η Γερμανική εισβολή στην Πολωνία ξεκίνησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μέσα σε λίγες μόνο μέρες ο πολωνικός στρατός ηττήθηκε και οι Ναζί ξεκίνησαν μια εκστρατεία καταστροφής του πολωνικού πολιτισμού και υποδούλωσης των Πολωνών, τους οποίους θεωρούσαν ως «υπάνθρωπους». Το πρώτο βήμα ήταν η δολοφονία των Πολωνών ηγετών. Ακολούθησαν σφαγές καθηγητών πανεπιστημίων, καλλιτεχνών, συγγραφέων, πολιτικών, και πολλών καθολικών ιερέων από το Γερμανικό στρατό. Για να δημιουργηθεί νέος χώρος για να κατοικήσει η «ανώτερη Γερμανική φυλή», μεγάλο μέρος του πολωνικού πληθυσμού εξαναγκάστηκε να μετακινηθεί, ενώ στις ακατοίκητες, πλέον, περιοχές εγκαταστάθηκαν οικογένειες Γερμανών. Πολλοί άλλοι Πολωνοί, μεταξύ των οποίων και Εβραίοι, φυλακίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ως και 50.000 παιδιά, τα οποία είχαν «Άρια» χαρακτηριστικά, «απήχθησαν» από τους Ναζί και στάλθηκαν στη Γερμανία για να υιοθετηθούν από Γερμανικές οικογένειες. Πολλά από αυτά τα παιδιά απορρίφθηκαν αργότερα ως ανεπίδεκτα «εκγερμανισμού» και στάλθηκαν σε ειδικά στρατόπεδα για παιδιά όπου πολλά πέθαναν από πείνα, αρρώστιες και ενέσεις «ευθανασίας».
• Με το ξεκίνημα του πολέμου, το 1939, ο Χίτλερ έδωσε διαταγή να θανατωθούν όσοι ανάπηροι βρισκόταν σε ιδρύματα και είχαν χαρακτηριστεί ως «ανίατοι». Οι καταδικασμένοι μεταφέρονταν σε έξι ινστιτούτα στη Γερμανία και την Αυστρία, όπου θανατώνονταν σε ειδικά κατασκευασμένους θαλάμους αερίων. Μετά από διαμαρτυρίες του κοινού το 1941, η Ναζιστική ηγεσία συνέχισε αυτό το ευφημιστικά λεγόμενο «πρόγραμμα ευθανασίας» με μυστικότητα. Στο εξής, βρέφη, μικρά παιδιά και άλλα θύματα θανατώνονταν με ειδικές ενέσεις, χάπια ή αναγκαστική ασιτία. Το πρόγραμμα «ευθανασίας» περιείχε όλα τα στοιχεία που θα απαιτούνταν αργότερα για τη μαζική δολοφονία των Εβραίων και των Τσιγγάνων της Ευρώπης στα Ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου, δηλαδή μια ξεκάθαρη εντολή δολοφονίας, ειδικά εκπαιδευμένο προσωπικό, το μηχανισμό θανάτωσης με αέρια, και τη χρήση ευφημισμών όπως «ευθανασία» που προσέφεραν την απαραίτητη ψυχολογική απόσταση μεταξύ των δολοφόνων και των θυμάτων τους, ενώ έκρυβαν τον εγκληματικό χαρακτήρα των πράξεών τους από το κοινό.
• Το 1940 οι γερμανικές δυνάμεις συνέχιζαν την κατάκτηση μεγάλου μέρους της Ευρώπης, κατατροπώνοντας εύκολα τη Δανία, τη Νορβηγία, την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο και τη Γαλλία.
• Στις 22 Ιουνίου 1941 ο Γερμανικός στρατός εισέβαλε στη Σοβιετική Ένωση, ενώ το Σεπτέμβριο πλησίαζε τη Μόσχα. Στο μεταξύ η Ιταλία, η Ρουμανία και η Ουγγαρία είχαν προσχωρήσει στις δυνάμεις του Άξονα υπό την ηγεσία της Γερμανίας και ενάντια στους Συμμάχους (Βρετανική Κοινοπολιτεία, Ελεύθερη Γαλλία, Ηνωμένες Πολιτείες και Σοβιετική Ένωση). Στους μήνες μετά την εισβολή της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση Εβραίοι, πολιτικοί ηγέτες, Κομμουνιστές και πολλοί Τσιγγάνοι δολοφονήθηκαν σε μαζικές εκτελέσεις. Η συντριπτική πλειοψηφία των όσων σκοτώθηκαν ήταν Εβραίοι. Οι φόνοι αυτοί έγιναν σε χώρους που είχαν επιλεγεί τυχαία, από μέλη κινητών μονάδων θανάτου (Εinsatzgruppen) που ακολουθούσαν την προέλαση των γερμανικών δυνάμεων. Ο πιο διαβόητος από τους χώρους αυτούς είναι το Μπάμπι Γιαρ, κοντά στο Κίεβο, όπου υπολογίζεται πως δολοφονήθηκαν περίπου 30.000 άτομα, κυρίως Εβραίοι. Ο γερμανικός τρόμος επεκτάθηκε στους ανάπηρους και ψυχικά ασθενείς τροφίμους κλινικών της Σοβιετικής Ένωσης, ενώ περιέλαβε επίσης και πάνω από τρία εκατομμύρια Σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου.
• Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος επέφερε μεγάλες αλλαγές στο σύστημα των στρατοπέδων συγκέντρωσης στα οποία εισέρρευσε μεγάλος αριθμός νέων κρατουμένων από όλες τις κατεχόμενες χώρες. Για να ανταπεξέλθουν στην τεράστια αύξηση του αριθμού των κρατουμένων, εκατοντάδες νέα στρατόπεδα δημιουργήθηκαν στις κατεχόμενες περιοχές της Ανατολικής και Δυτικής Ευρώπης.
• Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι Γερμανοί και οι συνεργάτες τους εκτός από στρατόπεδα συγκέντρωσης δημιούργησαν επίσης γκέττο, στρατόπεδα μεταφοράς και στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, για να φυλακίσουν Εβραίους, Τσιγγάνους, και άλλα θύματα ρατσιστικού ή εθνικιστικού μίσους, καθώς επίσης και πολιτικούς κρατούμενους και αγωνιστές της αντίστασης.
• Στις κατεχόμενες από τους Ναζί πολωνικές πόλεις, όπως η Βαρσοβία και το Λοτζ, οι Εβραίοι είχαν περιοριστεί σε σφραγισμένα γκέττο, όπου ο συνωστισμός, η πείνα, το κρύο και οι μεταδοτικές ασθένειες σκότωσαν χιλιάδες ανθρώπους. Στη Βαρσοβία, όπως και αλλού, οι κλεισμένοι στα γκέττο Εβραίοι κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια να διατηρήσουν την πολιτιστική, κοινοτική και θρησκευτική τους ζωή. Τα γκέττο αποτελούσαν επίσης πηγή εργατικού δυναμικού για τους Γερμανούς, και πολλοί από αυτούς που στέλνονταν για καταναγκαστικά έργα (στην κατασκευή δρόμων, κτιρίων, ή άλλες σκληρές εργασίες για τη γερμανική πολεμική μηχανή) πέθαιναν από την εξάντληση ή την κακομεταχείριση.
• Μεταξύ 1942 και 1944 οι Γερμανοί προσπάθησαν να εξαφανίσουν τα γκέττο της κατεχόμενης Πολωνίας και άλλων περιοχών, απελαύνοντας τους κατοίκους τους σε «στρατόπεδα εξόντωσης» – κέντρα δολοφονίας με εγκαταστάσεις αερίων – που βρίσκονταν στην Πολωνία.
• Μετά από μία συνάντηση ανώτατων Γερμανών κυβερνητικών αξιωματούχων στα τέλη Ιανουαρίου 1942 σε μια βίλλα στο προάστιο Βανζέε (Wansee) του Βερολίνου, η απόφαση για την «τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος» απετέλεσε επίσημη κρατική πολιτική με αποτέλεσμα Εβραίοι από τη δυτική Ευρώπη να αποσταλούν επίσης σε κέντρα θανάτου στα ανατολικά.
• Τα έξι στρατόπεδα θανάτου που επιλέχθηκαν λόγω του ότι βρίσκονταν κοντά σε σιδηροδρομικές γραμμές αλλά μακριά από αστικά κέντρα, ήταν στις περιοχές Μπέλζεκ, Σόμπιμπορ, Τρεμπλίνκα, Χέλμνο, Μαϊντάνεκ και Άουσβιτς-Μπίρκεναου.
• Το Χέλμνο ήταν το πρώτο στρατόπεδο στο οποίο έγιναν μαζικές εκτελέσεις με τη χρήση αερίων που διοχετεύτηκαν σε κλειστά φορτηγά.
• Η Τρεμπλίνκα άνοιξε τον Ιούλιο του 1942 και έκλεισε το Νοέμβριο του 1943. Μια εξέγερση κρατουμένων στις αρχές Αυγούστου 1943 κατέστρεψε μεγάλο μέρος του στρατοπέδου. Τουλάχιστον 750.000 άνθρωποι δολοφονήθηκαν στην Τρεμπλίνκα η οποία ήταν σε μέγεθος το μεγαλύτερο από τα κέντρα θανάτου.
• Το Άουσβιτς-Μπίρκεναου που λειτουργούσε επίσης και ως στρατόπεδο συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας, έγινε το κέντρο θανάτου όπου δολοφονήθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός Εβραίων και Τσιγγάνων της Ευρώπης. Περισσότεροι από 1.250.000 άνθρωποι θανατώθηκαν στο Άουσβιτς-Μπίρκεναου, το 90% των οποίων ήταν Εβραίοι. Στους ίδιους θαλάμους αερίων πέθαναν επίσης Τσιγγάνοι, Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου και άρρωστοι κρατούμενοι όλων των εθνικοτήτων.
• Μεταξύ 14 Μαΐου και 8 Ιουλίου 1944 συρμοί τραίνου έφεραν στο Άουσβιτς 437.402 Ούγγρους Εβραίους, πράγμα που αποτέλεσε κατά πάσα πιθανότητα τη μεγαλύτερη ομαδική απέλαση κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος.
• Οι μέθοδοι θανάτωσης που χρησιμοποιούνταν ήταν οι ίδιες σε όλα τα κέντρα θανάτου, για τη λειτουργία των οποίων υπεύθυνοι ήταν τα SS. Τα θύματα έφθαναν σε φορτηγά ή επιβατηγά βαγόνια τραίνου, κυρίως από γκέττο και στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Πολωνία αλλά και από κάθε σχεδόν χώρα της Ανατολικής ή Δυτικής Ευρώπης. Αμέσως μόλις έφθαναν, οι άντρες χωρίζονταν από τα γυναικόπαιδα. Οι κρατούμενοι υποχρεώνονταν να γδυθούν και να παραδώσουν κάθε πολύτιμο αντικείμενο. Έπειτα οδηγούνταν στους θαλάμους αερίων, οι οποίοι ήταν καμουφλαρισμένοι ως λουτρά, όπου πέθαιναν από ασφυξία όταν διοχετευόταν είτε μονοξείδιο του άνθρακα, είτε Τσικλόν Μπε (Zyklon B, μια μορφή κρυσταλλικού πρωσικού οξέος, το οποίο χρησιμοποιούσαν και ως εντομοκτόνο σε ορισμένα στρατόπεδα).
• Από τη μειοψηφία που – μετά από καραντίνα – επιλεγόταν για καταναγκαστική εργασία, πολλοί πέθαναν, καθώς υπέφεραν από υποσιτισμό και επιδημίες ενώ ήταν εκτεθειμένοι στο ψύχος, τη βία και ιατρικά πειράματα.
• Οι Γερμανοί έφεραν σε πέρας αυτές τις πράξεις συστηματικών δολοφονιών με την ενεργή βοήθεια ντόπιων συνεργατών σε πολλές χώρες παράλληλα με την ανοχή ή αδιαφορία εκατομμυρίων αμέτοχων πολιτών.
• Υπήρξαν ωστόσο περιστατικά οργανωμένης αντίστασης. Για παράδειγμα, το φθινόπωρο του 1943, η δανέζικη αντίσταση, με την υποστήριξη του ντόπιου πληθυσμού έσωσε σχεδόν το σύνολο της δανέζικης εβραϊκής κοινότητας από την απειλή της απέλασης προς τα ανατολικά, μεταφέροντάς τους με μικρά σκάφη και κάτω από επικίνδυνες συνθήκες στην ασφάλεια της ουδέτερης Σουηδίας.
• Άτομα από πολλές άλλες χώρες επίσης έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή τους για να σώσουν Εβραίους και άλλα άτομα που κινδύνευαν από τις Ναζιστικές διώξεις. Ένας από τους γνωστότερους ήταν ο Raoul Wallenberg, ένας Σουηδός διπλωμάτης, ο οποίος ηγήθηκε της προσπάθειας που έσωσε τις ζωές δεκάδων χιλιάδων Ούγγρων Εβραίων το 1944.
• Κινήματα αντίστασης υπήρχαν σχεδόν σε κάθε στρατόπεδο και γκέττο της Ευρώπης. Εκτός από τις ένοπλες εξεγέρσεις στο Σόμπιμπορ και την Τρεμπλίνκα, η εβραϊκή αντίσταση στο γκέττο της Βαρσοβίας οδήγησε σε μια γενναία εξέγερση τους μήνες Απρίλιο και Μάιο του 1943, παρά το προφανές της αναπόφευκτης κατάληξης λόγω της υπεροχής των Γερμανικών δυνάμεων.
• Παρόλα αυτά τέτοιες αντιστασιακές ομάδες συνεργάστηκαν κάποιες φορές με Εβραίους αντάρτες για να σώσουν Εβραίους. Για παράδειγμα, στις 19 Απριλίου 1943, μέλη της Εθνικής Επιτροπής για την Υπεράσπιση των Εβραίων σε συνεργασία με Χριστιανούς σιδηροδρομικούς και το αντιστασιακό κίνημα του Βελγίου, επιτέθηκαν σε ένα τραίνο που αναχωρούσε για το Άουσβιτς από το Βελγικό στρατόπεδο μεταφοράς της πόλης Malines, και κατόρθωσαν να βοηθήσουν αρκετές εκατοντάδες Εβραίους εκτοπισθέντες να διαφύγουν.
• Όταν ο πόλεμος πήρε αρνητική τροπή για τη Γερμανία, και οι στρατοί των συμμάχων άρχισαν να πλησιάζουν το έδαφος της χώρας στα τέλη του 1944, τα SS αποφάσισαν να εκκενώσουν τα απομακρυσμένα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι Γερμανοί προσπάθησαν να συγκαλύψουν τα στοιχεία της γενοκτονίας εκτοπίζοντας τους κρατούμενους σε στρατόπεδα στο εσωτερικό της χώρας για να αποφύγουν την απελευθέρωσή τους. Πολλοί από τους κρατούμενους πέθαναν στο δρόμο σ’ αυτές τις ατέλειωτες «πορείες θανάτου».
• Κατά τις τελευταίες μέρες του πολέμου, την άνοιξη του 1945, οι συνθήκες στα τελευταία στρατόπεδα συγκέντρωσης κόστισαν έναν τεράστιο αριθμό ανθρώπινων ζωών. Ακόμη και στρατόπεδα που ποτέ δεν προορίζονταν για εξόντωση όπως το Μπέργκεν-Μπέλσεν, έγιναν παγίδες θανάτου για χιλιάδες ανθρώπους όπως η Άννα Φρανκ που πέθανε σ’ αυτό από τύφο, το Μάρτιο του 1945.
• Με την κατάρρευση της Ναζιστικής Γερμανίας το Μάιο του 1945 οι φρουροί τους έφυγαν και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εξόντωσης ή καταναγκαστικών έργων έπαψαν να λειτουργούν ως τέτοια. Πολλά, όπως τα Μπέργκεν-Μπέλσεν, Νταχάου και Λάντσμπεργκ, στην κατεχόμενη από τους Συμμάχους Γερμανία, μετατράπηκαν σε στρατόπεδα εκτοπισθέντων (Displaced Persons ή DP), στους οποίους περιλαμβάνονταν και τέως θύματα του Ολοκαυτώματος που δε μπορούσαν να επαναπατρισθούν.
• Η κληρονομιά των Ναζί ήταν μια τεράστια αυτοκρατορία φόνων, διαρπαγής και εκμετάλλευσης, που είχε επηρεάσει κάθε χώρα της Ευρώπης. Το κόστος σε ανθρώπινες ζωές ήταν τεράστιο. Μόλις τώρα αρχίζουμε κάπως να συνειδητοποιούμε το πλήρες μέγεθος και τις ηθικές συνέπειες αυτής της τραγικής εποχής.