Συντάκτρια: Κυριακή Φαρδή

Στην παρούσα ανάρτηση θα παρουσιάσω μία διδακτική προσέγγιση της εποχής του 1821 για το νηπιαγωγείο, όπως εφαρμόστηκε κατά το τρέχον σχολικό έτος 2017-2018 στο τμήμα μας. Στόχος μου είναι να συνδέσω τη διδακτική πράξη στο νηπιαγωγείο με τρία χρήσιμα μεθοδολογικά εργαλεία που προέρχονται από διαφορετικά πεδία, αλλά μπορούν να συνδυαστούν με κατάλληλο τρόπο και να εξυπηρετήσουν έναν σκοπό: τη γνωριμία των παιδιών με το ιστορικό παρελθόν, ειδικά με την εποχή του 1821 και τα χρόνια που ακολούθησαν (πρώτα χρόνια του αγώνα).

Στη συνέχεια, μέσα από τα ερωτήματα και τις απαντήσεις των παιδιών θα γίνουν κατανοητοί οι επιμέρους στόχοι των δραστηριοτήτων (όπως η γνωριμία με την καθημερινή ζωή, με σημαντικά έργα από την ιστορία της τέχνης που συνδέονται με την ελληνική επανάσταση, η σύνδεση της γιορτής του νηπιαγωγείου για την επέτειο του 1821 με την καθημερινή πράξη στο νηπιαγωγείο, η σύγκριση εκείνης της εποχής με τη σημερινή). Επιπλέον, ανάμεσα στους κεντρικούς στόχους αυτής της διδακτικής προσέγγισης θέτω τη γνωριμία των παιδιών με το νόημα του αγώνα των Ελλήνων. Ως νόημα του αγώνα θεωρώ την βαθύτερη ανάγκη των Ελλήνων για Εθνική ανεξαρτησία η οποία εκφράστηκε με πολλούς τρόπους πριν και μετά τον αγώνα. Επειδή, η έννοια της ανεξαρτησίας μπορεί να θεωρηθεί δύσκολη για τα παιδιά αυτής της ηλικίας επιλέγω να γίνει αντιληπτή με περιγραφικό και αναπαραστατικό τρόπο, με τη βοήθεια έργων τέχνης και της παιδικής λογοτεχνίας, αλλά με προσοχή, ώστε να υπάρχει μια αυθεντική απόδοση του ιστορικού παρελθόντος και να αποφεύγεται η σύγχυση των «μύθων» με την ιστορία και τα γεγονότα της εποχής στη διδακτική πράξη.

Τα μεθοδολογικά εργαλεία που θα παρουσιαστούν είναι: α) οι χρονικές γραμμές (timelines) που προέρχονται από τη διδακτική της ιστορίας, β) η ιστοριογραμμή (storyline) από την περιβαλλοντική εκπαίδευση και γ) ο εννοιολογικός χάρτης από τη διδακτική μεθοδολογία στο νηπιαγωγείο το δημοτικό σχολείο και τις ΤΠΕ. Φυσικά, αυτά τα πεδία δε διεκδικούν την αποκλειστική χρήση μεθοδολογικών εργαλείων και διδακτικών προσεγγίσεων, ωστόσο αναφέρω τη σύνδεσή τους με τα πεδία αυτά όπως, τουλάχιστον, αρχικά εμφανίστηκαν στην ελληνική βιβλιογραφία.

Η παρούσα διδακτική προσέγγιση ξεκίνησε με έναν εννοιολογικό χάρτη και κατέληξε σε έναν άλλο. Στον πρώτο εννοιολογικό χάρτη υπάρχει το κεντρικό ερώτημα «Τι έγινε το 1821;». Στην ολομέλεια του τμήματος, τα παιδιά έδωσαν απαντήσεις μέσα από τις οποίες εξέφρασαν τις γνώσεις, τις ιδέες και τις αναπαραστάσεις τους σχετικά με το θέμα. Συγκεκριμένα είπαν: (έγινε) «Πόλεμος», «Έκλαιγαν οι μάνες», «Στενοχωριόνταν οι μπαμπάδες», «Πέθαιναν οι μπαμπάδες», «Συγκρούονταν τα καράβια», «Κάναν τόσους πολλούς σκοτωμούς και κάποια μέρα τελείωσαν», «Έγινε μια μάχη», «Γεννήθηκαν Ήρωες», «Είχε πολεμικά καράβια», (οι ιδιότυπες εκφράσεις των παιδιών, με συντακτικά λάθη, διορθώθηκαν κατάλληλα). Από τον πρώτο εννοιολογικό χάρτη φαίνεται ότι τα παιδιά έχουν κάποιες γνώσεις για την εποχή από τα ακούσματά τους από το περιβάλλον τους και από τα προηγούμενα χρόνια που πήγαν νηπιαγωγείο ή παιδικό σταθμό.

Στη συνέχεια, για να προσδιοριστεί η εποχή του 1821 σε σχέση με την ημερομηνία γέννησης των παιδιών δημιουργήθηκε μία χρονική γραμμή (μία ευθεία γραμμή σε κάνσον στην οποία επισήμανα κατά τη διάρκεια της συζήτησης στην ολομέλεια τις χρονικές έννοιες που γνώριζαν, από προηγούμενες δραστηριότητες άλλων θεματικών, τα παιδιά, με τη βοήθεια και τη συμμετοχή τους). Έτσι, από τα δεξιά προς τα αριστερά υπήρχαν τα εξής σύμβολα και λέξεις: «π. Χ.», «αρχαία χρόνια», τελεία ως σημείο για τη Γέννηση του Χριστού, «μ. Χ.», «1821», «1900», «1917» (έτος της μεγάλης πυρκαγιάς στη Θεσσαλονίκη, ιστορικό γεγονός που αναφέρθηκε από ένα κοριτσάκι το οποίο επισκέφτηκε με τους γονείς του το Μουσείο Λευκού Πύργου και είδε εκεί σχετικό βίντεο που θυμήθηκε κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας, οπότε θεωρήσαμε καλό να το τοποθετήσουμε στη χρονική μας γραμμή), «1940» (ημερομηνία που γνώριζαν τα παιδιά από την προηγούμενη επέτειο της 28^ης Οκτωβρίου), «2012» και «2013» η “Γέννησή μου” (έτος γέννησης των παιδιών νηπίων-προνηπίων) και 2018, “σήμερα”.

Με την επόμενη δραστηριότητα εισάγω στη μεθοδολογική μου προσέγγιση την έννοια της «ιστοριογραμμής». Σημειώνω, εδώ, ότι η ιστοριογραμμή είναι μία σειρά δραστηριοτήτων που έχει ως αφετηρία μία ιστορία, τις περισσότερες φορές φανταστική. Στο πλαίσιο αυτής της διδακτικής πρότασης η ιστοριογραμμή του νηπιαγωγείου μας ξεκινά με μια ιστορία που αφηγείται η Ερατώ η Μούσα της ποίησης στα παιδιά (μια κούκλα που φέρνει τα ποιήματα στο νηπιαγωγείο μας): «Καλημέρα σας παιδιά! Έρχομαι από τα Αρχαία Χρόνια και είμαι φανταστικό πρόσωπο. Ανήκω στον κόσμο των Μύθων γι’ αυτό και μπορώ να ταξιδέψω στο χρόνο. Ξεκίνησα, λοιπόν, από τα Αρχαία Χρόνια της χρονικής γραμμής σας (μπορούμε να βάλουμε την κούκλα να περπατάει πάνω στη γραμμή και να αναφέρει ένα προς ένα τα σημεία που έχουμε επισημάνει), τα χρόνια, δηλαδή πριν από τη Γέννηση του Χριστού, αυτά που συμβολίζονται με δύο γράμματα το «π» και το «Χ», συνέχισα το ταξίδι μου μέχρι τη «Γέννηση του Χριστού» και τα χρόνια μετά από αυτήν που συμβολίζονται με το «μ» και το «Χ» και έφτασα μέχρι το «1821» που είδα πράγματα και θαύματα. Τότε έγιναν φοβερά και τρομερά γεγονότα, μάχες και αγώνες πολλοί, γιατί οι Έλληνες ήθελαν την ελευθερία και την ανεξαρτησία τους. Από εκείνη την εποχή σας φέρνω τα ποιήματά σας για να ακούσετε και να υμνήσετε κι εσείς τα κατορθώματα των ανθρώπων εκείνης της εποχής». Η ιστορία αυτή μπορεί να διαμορφωθεί όπως θέλουμε, ανάλογα με τη φαντασία και τις ανάγκες της διδασκαλίας. Στο τέλος, της ιστορίας η Ερατώ μπορεί να ρωτήσει: «Τι θα θέλατε να ρωτήσετε για να μάθετε περισσότερα για την εποχή εκείνη;». Τα ερωτήματα που διατύπωσαν τα παιδιά διαμόρφωσαν τη σειρά των δραστηριοτήτων διερεύνησης του θέματός μας, δηλαδή την “ιστοριογραμμή” μας (σημείωση: ο όρος αναφέρεται στη σειρά των δραστηριοτήτων που έγιναν στο νηπιαγωγείο και όχι στη χρονική σειρά των ιστορικών γεγονότων, η χρονική σειρά ιστορικών γεγονότων εκφράζεται στις χρονικές γραμμές). Τα ερωτήματα αυτά ήταν: 1) «Ποια είναι η κοπέλα στον πίνακα του Θεόφιλου;» (Ο πίνακας αυτός γνωστός ως «Ο Ρήγας και ο Κοραής υποβαστάζουν την Ελλάδα» είναι αναρτημένος σε εμφανές σημείο του νηπιαγωγείου, εδώ και καιρό. Τα παιδιά είχαν τον χρόνο να τον παρατηρήσουν και είχε προηγηθεί συζήτηση κατά την οποία είχα την ευκαιρία να εξηγήσω ότι οι δύο άντρες του πίνακα παριστάνουν δύο σπουδαίους άντρες της εποχής εκείνης τον Ρήγα και τον Κοραή. Τα παιδιά υπέθεσαν ότι η πεσμένη κοπέλα είναι η ελευθερία και τους απάντησα ότι θα μπορούσε να είναι, αλλά δεν είναι αυτή. Ήρθε, λοιπόν, η στιγμή να βρούμε ποια είναι η κοπέλα του πίνακα), 2) «Τι φορούσαν οι άντρες και οι γυναίκες την εποχή του 1821;», 3) «Ποιος είναι ο ρόλος μου; Τι λέει το ποίημά μου;», 4) «Ποιους ήρωες, ποιες ηρωίδες έχω μάθει μέχρι τώρα από την εποχή του 1821;», 5) «Ποια είναι τα πιο γνωστά ποιήματα από την εποχή του 1821;», 6) «Πώς περνούσαν οι γυναίκες τον ελεύθερο χρόνο τους την εποχή του 1821; Πώς στόλιζαν τα υφάσματά τους;», 7) «Υπάρχουν διαφορές τότε και τώρα;»

Οι δραστηριότητες που έγιναν για να απαντήσουμε στα ερωτήματα αυτά ήταν (συνοπτικά και αντίστοιχα με τα ερωτήματα):

• Παρατήρηση και Συζήτηση του πίνακα του Θεόδωρου Βρυζάκη «Η Ελλάδα ευγνωμονούσα». Στον πίνακα τα παιδιά αναγνώρισαν ήρωες του αγώνα, όπως τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον Ρήγα Φεραίο, τον Κοραή κ.ά. και παρατήρησαν την κοπέλα του πίνακα λαμπερή και δοξασμένη να ανασηκώνεται προς τον ουρανό. Τους ενημέρωσα ότι η κοπέλα αυτή είναι η Ελλάδα και ρώτησα “γιατί στον πίνακα του Θεόφιλου οι ήρωες (Ρήγας και Κοραής) κρατούν την κοπέλα που μοιάζει να μη νοιώθει καλά και θέλουν να τη βοηθήσουν”; Έτσι, τα παιδιά συγκρίνοντας τους δύο πίνακες συμπέραναν ότι οι δύο κοπέλες παριστάνουν την Ελλάδα και ότι στον πίνακα του Θεόφιλου η Ελλάδα βρίσκεται στην περίοδο του αγώνα και πριν από αυτόν (γι’ αυτό και είναι πεσμένη σα να μη νοιώθει καλά), ενώ στον πίνακα του Βρυζάκη είναι στην εποχή της νίκης και της ελευθερίας. Αυτός είναι ένας τρόπος να διδάξουμε στα παιδιά έννοιες όπως η «ελευθερία» και η «ανεξαρτησία» που θεωρούνται δύσκολες με τη βοήθεια της αλληγορίας που συναντούμε συχνά στην τέχνη. Για τη σχέση της διδακτικής της ιστορίας με την αλληγορία παραθέτω έναν ηλεκτρονικό σύνδεσμο από το «Φωτόδεντρο» το επίσημο site του Υπουργείου Παιδείας με ψηφιακό υλικό για όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (για να δείτε τον σύνδεσμο πατήστε εδώ). Παρόμοιο, υλικό μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και στο νηπιαγωγείο, φυσικά με προσεχτικό τρόπο, ανάλογα με τις γνωστικές και συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών αυτής της ηλικίας.
• Για να απαντήσουμε στη δεύτερη ερώτηση παρατηρήσαμε εποπτικό υλικό φωτογραφίες με παραδοσιακές στολές και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους (στις γυναικείες ενδυμασίες ποδιές, μαντήλια, μακριές φούστες κ.ά., ενώ στις αντρικές τη φουστανέλα, το γιλέκο, τα τσαρούχια κ.ά.).
• Για να απαντήσουμε στην τρίτη ερώτηση, έδωσα στα παιδιά ποιήματα με χαρακτηριστικούς ρόλους (ήρωες, αγωνιστές κ.ά.), τους διαβάσαμε, ανακαλύψαμε το νόημά τους, το μήνυμα του κάθε ρόλου και κάθε παιδί ζωγράφισε κάτι σχετικό με τον ρόλο του με τον δικό του αυθόρμητο τρόπο. Τα ποίημα που δόθηκαν επιλέχτηκαν με περιεχόμενο σχετικό με το δίπολο «καταπίεση- ανεξαρτησία» ή «υποδούλωση/υποταγή-ελευθερία» (αντλήθηκαν από σχετική δημοσίευση σε εξειδικευμένο περιοδικό για την εκπαίδευση το οποίο παραθέτω στο τέλος της ανάρτησης). Επίσης, στα ποιήματα αυτά αναφέρονται και οι γυναίκες «ηρωίδες» όπως η Ευανθία Καΐρη, η Μπουμπουλίνα, η Μαντώ Μαυρογένους με σκοπό να συνδεθεί το πρότυπο του «ήρωα» και με τα δύο φύλα (εκπαίδευση για τα φύλα).
• Για να απαντήσουμε στην τέταρτη ερώτηση παρατηρήσαμε τους πίνακες, θυμηθήκαμε τα ποιήματα των παιδιών που αναφέρονταν σε συγκεκριμένους ήρωες και είπαμε κάποια ονόματα ηρώων.
• Για να απαντήσουμε στην πέμπτη ερώτηση η Ερατώ μας έφερε τα πιο γνωστά ποιήματα της εποχής τον Εθνικό μας Ύμνο (Ύμνος στην Ελευθερία») του Διονύσιου Σολωμού και το «Θούριο» του Ρήγα ποιήματα που μάθαμε με τη μελωδία τους και τα τραγουδήσαμε στη γιορτή μας.
• Η έκτη ερώτηση μας έφερε σε επαφή με την τέχνη του κεντήματος, τα σκυριανά παραδοσιακά σχέδια και την αφήγηση της Ευγενίας Φακίνου μέσα από τις φιγούρες και τις αναπαραστάσεις των σκυριανών κεντημάτων για τις περιπέτειες και τα βάσανα εκείνης της εποχής και το γνωστό σε όλους και όλες μας βιβλίο της με τον τίτλο «Ελληνάκια».
• Τέλος, η έκτη ερώτηση μας βοήθησε να συγκρίνουμε εκείνη την εποχή με τη σημερινή και να βρούμε ομοιότητες και διαφορές. Αυτή η ερώτηση μας οδήγησε στη δημιουργία του δεύτερου εννοιολογικού χάρτη με τον οποίο ολοκληρώθηκε αυτή η παιδαγωγική διαδικασία και το ταξίδι μας στο χρόνο και την εποχή του 1821.

Έτσι, σχηματίστηκε ο δεύτερος εννοιολογικός χάρτης γύρω από την ερώτηση «Υπάρχουν διαφορές τότε και τώρα;». Οι απαντήσεις των παιδιών του νηπιαγωγείου μας ήταν οι εξής: «Δεν είχαν τόσα πολλά και ωραία παιχνίδια», «Τα σχολεία δεν είναι όπως είναι σήμερα», «Δε φορούσαν τα ίδια παπούτσια, φορούσαν τσαρούχια», «Τότε είχαν πόλεμο, ενώ σήμερα έχουμε ειρήνη», «Δεν είχαν τόσο αστεία βιβλία όσο έχουμε εμείς», «Δεν έπιναν νερό από τις βρύσες που έχουμε εμείς μέσα στα σπίτια», «Οι γυναίκες σήμερα πίνουν καφέ και βλέπουν τηλεόραση, ενώ εκείνη την εποχή κεντούσαν», «Οι γυναίκες σήμερα κάνουν πολύ περισσότερες δουλειές από αυτές που έκαναν τότε».

Από τις απαντήσεις των παιδιών γίνεται φανερό ότι τα παιδιά που παρακολούθησαν αυτή τη διδακτική προσέγγιση έχουν αποκτήσει βασικές γνώσεις για την εποχή και το νόημα του αγώνα των Ελλήνων της εποχής του 1821. Επίσης, η διδακτική πράξη συνδέθηκε με το περιεχόμενο της γιορτής για την Εθνική Επέτειο και με άλλα θέματα όπως η θέση των γυναικών στην κοινωνία ανάλογα με την εποχή, ο τρόπος ζωής των καθημερινών ανθρώπων κ.ά. Τέλος, θα ήθελα να συμπληρώσω ότι σε όλη τη διάρκεια του εκπαιδευτικού προγράμματος που παρουσιάστηκε αναφερόταν με σαφήνεια ποια ήταν η κυρίαρχη δύναμη στο γεωγραφικό χώρο (οι Τούρκοι) εκείνη την εποχή με παράλληλες παρατηρήσεις στο χάρτη και τη χρονική σειρά με την οποία προσαρτήθηκαν οι περιοχές στο σύγχρονο ελληνικό κράτος.

Σχετική Βιβλιογραφία:

Αθανασιάδου, Α. (2006), Πολεμώντας για την Ελευθερία, Παράθυρο στην Εκπαίδευση, τεύχος 38, σσ. 180-185. (ποιήματα-θεατρικό για την Γιορτή της 25ης Μαρτίου).

Ηλιοπούλου, Ι. (2005). Ιστοριογραμμή. Αθήνα: Ελάτη.

Κιρκινέ, Ε. (2014), Γιορτές στο Νηπιαγωγείο. Η Εθνική και Θρησκευτική τους Διάσταση. Μια Εθνογραφική Μελέτη, Βόλος: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Διδακτορική Διατριβή.

Φακίνου, Ε. (1980), Τα Ελληνάκια, Αθήνα: Κέδρος.

Φαρδή, Κ. (2013), Ιστορία και Προσχολική Αγωγή: Από τα Αναλυτικά Προγράμματα στις Εκπαιδευτικές Εφαρμογές. Θεσσσαλονίκη: ΑΠΘ, Διδακτορική Διατριβή.

Φωτογραφικό υλικό, Οπτικά Ντοκουμέντα:

“Η Ελλάς ευγνωμονούσα”

Βρυζάκης

“Ο Ρήγας και ο Κοραής υποβαστάζουν την Ελλάδα”

Θεόφιλος

Η Ερατούλα ξεκινά το ταξίδι της στη χρονική γραμμή

Παιδάκι του νηπιαγωγείου μας δείχνει το κέντημά του στα άλλα παιδιά

Βιβλίο με σχέδια από τα σκυριανά κεντήματα για ζωγραφική