Μιλώντας με τα παιδιά σας για το θάνατο

 

Μιλώντας με τα παιδιά σας για το θάνατο

 

Τότα Αρβανίτη-Παπαδοπούλου

Σχολική Σύμβουλος 23ης Περιφέρειας Π.Α.

Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Πανεπιστημίου Αθηνών

M.A. inEducationΠανεπιστημίου Lancaster

 

Αγαπητοί γονείς,

Το θέμα για το οποίο σας μιλάω σήμερα, δεν το διάλεξα εγώ. Εσείς το διαλέξατε και μού ζητήσατε μερικές κατευθύνσεις. Βλέπετε, η ζωή είναι αναπότρεπτα συνδεδεμένη και με το θάνατο…

Όταν πριν από πολλά χρόνια έχασα την μητέρα μου, ο γιός μου ήταν μόνο 4,5 ετών. Η σχέση του Βαγγέλη με τη γιαγιά του ήταν πολύ στενή μέχρι εκείνη την εποχή και η απώλειά της, του δημιούργησε πολλές δυσκολίες. Μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή, ποτέ δεν με είχε απασχολήσει το θέμα της διαχείρισης του πένθους στην παιδική ηλικία. Όταν το παιδί μου, όμως, άρχισε να παρουσιάζει κάποια από τα γνωστά συμπτώματα, όπως:

·       Δυσκολία να μιλήσει για το πρόσωπο που πέθανε

·       Επιθετική συμπεριφορά

·       Άγχος

·       Έντονη θλίψη

·       Διαταραχές στον ύπνο (εφιάλτες, αϋπνία)

·       Ανορεξία

·       Επίμονες ενοχές και

·       Κοινωνική απόσυρση

·       Παλίνδρομη συμπεριφορά (προσκόλληση σε κάποιο άτομο της οικογένειας, νυχτερινή ενούρηση, δάχτυλο στο στόμα κλπ.)

αποφάσισαναασχοληθώολοκληρωτικάκαισωστάμεαυτότοθέμα.

Το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα ήταν: Αφού εμείς, οι ενήλικες, δυσκολευόμαστε να κατανοήσουμε τον θάνατο και το πώς μπορεί να χάνονται, από τη μια στιγμή στην άλλη, τα αγαπημένα μας πρόσωπα από τη ζωή, τότε για τα παιδιά θα πρέπει να είναι ακόμη πιο δύσκολο.

Δεν είμαι ειδική στην διαχείριση του πένθους, ωστόσο γνωρίζω αρκετά πράγματα για το πώς σκέφτεται ένα παιδί στην προσχολική ηλικία και μπορώ να πω με σιγουριά πως το πιο σημαντικό πράγμα στην αντιμετώπιση μιας απώλειας είναι η εντιμότητα απέναντι στα παιδιά.

Τα μικρά παιδιά δεν μπορούν να διαχωρίσουν το φανταστικό από το πραγματικό και βασίζονται στη δική μας βοήθεια για να τα καταφέρουν. Αυτή η αδυναμία τους να διαφοροποιήσουν το φανταστικό από το πραγματικό είναι η αιτία που πιστεύουν στην ύπαρξη του Άϊ – Βασίλη, στη νεράιδα που μαζεύει τα δόντια (που αλλάζουν) και… στο τέρας που κρύβεται στο πατάρι, στην αποθήκη ή στην ντουλάπα τους. Για τον ίδιο λόγο πιστεύουν στους υπερήρωες ή απαντάνε στους χαρακτήρες μιας ταινίας που βλέπουν στην τηλεόραση, λες κι ο ήρωας της ταινίας θα τους ακούσει. Αυτή αδυναμία διάκρισης ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό μπορεί να κάνει ένα παραμύθι να ακούγεται μαγικό αλλά, κάτω από άλλες συνθήκες, μπορεί να προκαλέσει φόβους και ανασφάλειες.

Τα παιδιά μάς εμπιστεύονται άνευ όρων. Ακόμα, όμως, κι αν «χρησιμοποιούμε» αυτή την αδυναμία τους για να δημιουργούμε μοναδικές «μαγικές στιγμές» (όλοι θυμόμαστε την αγωνία τους μέχρι να βρούνε  τα δώρα του Άϊ –Βασίλη κάτω από το χριστουγεννιάτικο δέντρο), οφείλουμενα είμαστε ειλικρινείς, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τόσο σημαντικά γεγονότα.

Όταν ξαφνικά εξαφανίζεται από τη ζωή ενός παιδιού το αγαπημένο του οικόσιτο ζώο, μια αγαπημένη θεία, ένας παππούς ή (ακόμη χειρότερα) ένας γονέας, είναι λάθος να αποπροσανατολίζουμε το παιδί με απαντήσεις του τύπου: «Το σκυλάκι σου είναι στον ουρανό, τώρα» ή «Ο παππούς πήγε για διακοπές κάπου πολύ μακριά». Σε μια τέτοια περίπτωση, το παιδί θα αναρωτηθεί: «Αν το σκυλάκι μου είναι στον ουρανό, γιατί δεν το βλέπω; Μήπως δεν θέλει αυτό να με δει και κρύβεται πάντα πίσω από τα σύννεφα; Και γιατί δεν θέλει να με δει; Τι του έκανα και έπαψε πια να με αγαπά;» ή, αντίστοιχα «Γιατί ο παππούς αργεί να γυρίσει από τις διακοπές; Με ξέχασε; Δεν με αγαπάει πια;». Όταν συνδέουμε την απουσία με τον πραγματικό κόσμο, το παιδί θα βρίσκεται σε σύγχυση. Μπορεί να κοιτάει τον ουρανό με τις ώρες ή να λαχταράει, κάθε φορά που θα ακούει χτύπημα στην πόρτα, ελπίζοντας ότι ο παππούς επέστρεψε κοντά του μετά από τις μακροχρόνιες διακοπές.

Αγαπητοί γονείς,

Δίνουμε απλές και έντιμες εξηγήσεις στα παιδιά μας για να μην τα μπερδεύουμε. Ακόμα κι αν, στην ερώτηση του παιδιού «Πού είναι το σκυλάκι μου;»,  εσείς πείτε «Δεν ξέρω», μια τέτοια απάντηση, μπερδεύει λιγότερο το παιδί, από τις υπεκφυγές που ανέφερα στο παραπάνω παράδειγμα. Να θυμόσαστε ότι τα παιδιά έχουν ήδη διαμορφώσει κάποια αντίληψη για το θάνατο. Έχουν δει νεκρά έντομα, πεθαμένα φυτά, ζώα να πεθαίνουν στα ντοκιμαντέρ και πολλούς «θανάτους» στην τηλεόραση ή στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Μιλώντας τους απλά και έντιμα για αυτό το θέμα, τα βοηθάτε να συνδέσουν τις εμπειρίες τους με την κατάσταση που βιώνουν εξ αιτίας της απώλειάς τους και να δημιουργήσουν τους δικούς τους συνειρμούς.

 

Όταν φεύγει από τη ζωή κάποιο αγαπημένο πρόσωπο, είναι ανάγκη να ανοίξετε ένα διάλογο με το παιδί, προσπαθώντας:

 

 

 

·       Να εξηγήσετε τι συνέβη

(α) Πρώτα εξηγείστε στο παιδί τι σημαίνει θάνατος («Όταν πεθαίνει κάποιος, το σώμα του παύει να λειτουργεί. Η καρδιά του σταματά να χτυπά και το σώμα του παύει να κινείται, να τρέφεται και να αναπνέει»)

(β) Εξηγείστε ότι ο θάνατος είναι κάτι μόνιμο (Εδώ, δυσκολεύονται πολύ τα παιδιά. Παρά τις εξηγήσεις σας, μπορεί να ακούσετε την ερώτηση: «Πότε, όμως, θα ξαναέρθει στο σπίτι ο παππούς;». Τότε, θα πρέπει να απαντήσετε γλυκά και σταθερά: «Λυπάμαι, αγάπη μου, αλλά ο παππούς δεν θα ξαναέρθει πάλι στο σπίτι»)

(γ) Αποφύγετε να χρησιμοποιείτε ευφημισμούς στη θέση των λέξεων «πέθανε» ή «πεθαμένος». Λέξεις και φράσεις όπως «τον χάσαμε», «κοιμήθηκε» ή «έφυγε για πάντα», δημιουργούν προσδοκίες στο παιδί και σκέψεις, όπως: «Αφού χάθηκε, αν ψάξουμε πολύ, θα τον βρούμε» ή «Αν έφυγε, μπορεί να ξαναγυρίσει μια μέρα».

(δ) Να είσαστε ειλικρινείς. Αν μιλήσετε στο παιδί γαλήνια αλλά ταυτόχρονα ανοιχτά, είναι πολύ πιθανό να δημιουργήσετε τις συνθήκες που χρειάζονται για να αισθανθεί το παιδί άνετα να εκφράσει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του. Αν δεν μπορέσετε να απαντήσετε σε κάποιες ερωτήσεις, είναι θεμιτό να εξηγήστε στο παιδί σας ότι, ακόμη κι εσείς, δεν έχετε τις απαντήσεις σε όλα.

 

Πάνω απ’ όλα, το παιδί χρειάζεται τη διαβεβαίωσή μας ότι μπορεί να εξακολουθεί να αγαπά το πρόσωπο που πέθανε, ακόμα κι αν αυτό το πρόσωπο δεν είναι παρόν με τη φυσική του παρουσία. Εξηγείστε στο παιδί ότι το πρόσωπο αυτό δεν θα είναι πια κοντά σας στα γιορτινά τραπέζια ή στις άλλες οικογενειακές συγκεντρώσεις αλλά μπορείτε να το θυμόσαστε και να το αγαπάτε πάντα.

 

·       Να εκφράσετε τα συναισθήματά σας

Το παιδί μπορεί να βιώσει πολλά διαφορετικά συναισθήματα (θυμό, λύπη, απογοήτευση, σύγχυση, άγχος, μοναξιά, ενοχές, απελπισία, φόβο) αλλά, συνήθως, δεν μπορεί να τα ονομάσει. Πείτε στο παιδί (ξανά και ξανά) ότι κι εσείς, όπως κι αυτό, αισθάνεστε «μεγάλα» και «δυσάρεστα» συναισθήματα και ότι είναι φυσικό για τον κάθε άνθρωπο που αντιμετωπίζει τόσο δύσκολες καταστάσεις. Διαβεβαιώστε το ότι είναι φυσιολογικό να νιώθει θυμό αλλά είναι λάθος να πονάει τους άλλους γύρω του.

 

·       Να αποχαιρετήσετε τον αγαπημένο που έφυγε από τη ζωή

Για πολλά χρόνια, τα παιδιά παρέμεναν αποκλεισμένα από τις θρησκευτικές τελετές που συνδέονται με την τελευταία πράξη ενός θανάτου. Τώρα πλέον, κάτι τέτοιο επιτρέπεται ή όχι, ανάλογα με την προσωπικότητα του παιδιού. Πάντως, καλό είναι να γνωρίζετε, πως αυτά που φαντάζονται τα παιδιά να συμβαίνουν σε μία κηδεία, είναι πολύ πιο φοβικά από την πραγματικότητα. Αν, τελικά, σε μια τέτοια περίπτωση (το απεύχομαι με όλη μου την ψυχή), επιτρέψετε στο παιδί να παραστεί, είναι ανάγκη να το ενημερώσετε εκ των προτέρων για όλη τη διαδικασία, δίνοντας έμφαση στο γεγονός ότι «οι μεγάλοι θα είναι πολύ λυπημένοι και θα κλαίνε». Και πάλι, μετά από την ενημέρωση, δώστε στο παιδί τη δυνατότητα να επιλέξει αν θέλει να παραστεί. Αν το παιδί παραστεί τελικά, είναι πολύ πιθανό να μάθει – παρατηρώντας σας – πώς να διαχειρίζεται τη λύπη και τα συναισθήματά του. Πολύ σημαντικό είναι, το παιδί να κατανοήσει ότι το να είμαστε λυπημένοι για μια απώλεια είναι απολύτως φυσικό και αποδεκτό.

 

Μοιραστείτε τις πεποιθήσεις σας με το παιδί σας. Αν πιστεύετε, ότι όταν πεθαίνουμε πηγαίνουμε σε ένα μέρος που ονομάζεται Παράδεισος, εξηγήστε στο παιδί σας τι πιστεύετε για αυτό. Αν δεν πιστεύετε στη μετά θάνατον ζωή, εστιάστε στις όμορφες αναμνήσεις που έχετε από το πρόσωπο που πέθανε, χωρίς αυτό να αποκλείει και αστείες στιγμές, που μπορεί να φέρουν γέλιο σε όλους. Κάποια στιγμή, μετά από καιρό, όταν τα ψυχικά τραύματα θα έχουν επουλωθεί αρκετά, ίσως να αποφασίσετε να κάνετε μαζί κάτι διαφορετικό εις μνήμην του αγαπημένου προσώπου που πέθανε: π.χ. να φυτέψετε στον κήπο το αγαπημένο του λουλούδι, να μαγειρέψετε το αγαπημένο του φαγητό, να ακούσετε την αγαπημένη του μουσική ή να δείτε και να σχολιάσετε το άλμπουμ με τις φωτογραφίες που εμφανίζεται κι αυτός.

 

 

Αγαπητοί γονείς,

 

Κάθε παιδί πενθεί την απώλεια με τον δικό του τρόπο. Πολλές φορές, ενώ νομίζουμε πως το παιδί ξεπέρασε το τραύμα του, καινούργια συμπτώματα εμφανίζονται. Μην κάνετε το λάθος, να επισπεύσετε τη διαδικασία επούλωσης των ψυχικών τραυμάτων του παιδιού σας καθώς αυτό μπορεί να αποβεί επιβλαβές. Δώστε χρόνο στο παιδί, συντροφέψτε και στηρίξτε το με υπομονή και αγάπη. Απαντήστε στις ερωτήσεις του με συντομία και ειλικρίνεια, χωρίς ψέματα και υπεκφυγές. Αν, τελικά, το παιδί δυσκολεύεται πολύ να διαχειριστεί την κατάσταση, επισκεφθείτε έναν ειδικό. Αυτός, θα σας βοηθήσει πιο αποτελεσματικά και πιο εξειδικευμένα.

 

Σημείωση

Υποχρεώθηκα να γράψω για αυτό το θέμα, γιατί κάποιοι γονείς, μού το ζήτησαν.

Εύχομαι να μην χρειαστείτε ποτέ αυτές τις οδηγίες.

 

 

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *