Από την εκπαιδευτικό του τμήματος ένταξης ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΛΑΣΤΑΝΗ
ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ-επιστροφη στο σχολείο
ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ-ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ
ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ
Παιδαγωγικές παρεμβάσεις για ενίσχυση της ένταξης των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες
Ρίζος Σπυρίδων, δάσκαλος Ειδικής Αγωγής, M.Ed., Δρ. του Πανεπιστημίου Αθηνών
Περίληψη
Η ένταξη των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες αποτελεί το κυριότερο χαρακτηριστικό των σύγχρονων τάσεων της εκπαίδευσης και υπεραμύνεται του δικαιώματος κάθε παιδιού να γίνει αποδεκτό μέσα στο «κανονικό» σχολείο.
Η ένταξη είναι μια εκπαιδευτική προσέγγιση και φιλοσοφία, που προσβλέπει στην ανάδειξη των παιδαγωγικών παρεμβάσεων υποστήριξης όλων των παιδιών με ή χωρίς ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στο «γενικό» σχολείο και επιδιώκει τη μεγιστοποίηση του δυναμικού όλων των μαθητών/τριων.
Summary
The integration of children with special educational needs constitutes the main characteristic of modern tendencies of education and it stresses the right of each child becomes acceptable in the “regular” school.
Ιs an educational approach and philosophy that increases the opportunities for the participation of a child who has a disability within the educational system of a mainstream school. Βrings all students together in the “regular” school, regardless of their strengths or weaknesses and seeks to maximize the potential of all students.
Από το διαχωρισμό στην ισότιμη συνεκπαίδευση
Οι όροι ένταξη και ενσωμάτωση χρησιμοποιούνται τα τελευταία χρόνια πολύ συχνά στο χώρο της ειδικής αγωγής, καθώς η τάση του ενός σχολείου για όλους αποτελεί τον βασικό άξονα της πολιτικής στον τομέα της εκπαίδευσης, ενώ έχουν αποτελέσει αφορμή για πολλές συζητήσεις τόσο σε θεωρητικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της εφαρμογής.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η διαφορά των δύο αυτών όρων είναι ότι στην ένταξη διατηρούνται τα αρχικά χαρακτηριστικά, τα οποία εμπλουτίζονται και κινούνται προς διαρκώς ανερχόμενα επίπεδα ολοκλήρωσης, ενώ στην ενσωμάτωση εξαφανίζονται τα αρχικά χαρακτηριστικά, έχοντας αφομοιωθεί από τα χαρακτηριστικά ενός ευρύτερου συνόλου.
Η σχολική ένταξη φαίνεται πως ενθαρρύνεται σε όλα τα κράτη μέλη της Ένωσης, αλλά σε διαφορετικούς βαθμούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις εντάσσονται παιδιά με οποιαδήποτε εκπαιδευτική ανάγκη, ενώ σε άλλες η ένταξη περιορίζεται, σε ορισμένες μορφές των ειδικών αναγκών.
Τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιείται ένας νέος όρος στην παιδαγωγική ορολογία, ο όρος «inclusive education» έρχεται να αντικαταστήσει τους όρους ένταξη και ενσωμάτωση. Μπορεί να αποδοθεί συνοπτικά ως «συμπεριληπτική εκπαίδευση» ή «ισότιμη συνεκπαίδευση».
Η «συμπεριληπτική εκπαίδευση» ή «ισότιμη συνεκπαίδευση» ιχνηλατώντας στο μοντέλο του «ελάχιστου διαχωρισμού», προκρίνει την κοινή εκπαίδευση των παιδιών με και χωρίς ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες σε όσο το δυνατό μεγαλύτερη έκταση επιτρέπουν οι όροι καταλληλότητας του συστήματος εκπαίδευσης, των ανθρώπινων πόρων και των υλικοτεχνικών υποδομών.
Θεμελιώδεις προϋποθέσεις της Ένταξης
• Η εκτίμηση της διαφορετικότητας των μαθητών/τριών
• Η υποστήριξη όλων των μαθητών/τριών.
• Η συνεργατική δράση.
• Η διαρκής προσωπική επαγγελματική εξέλιξη.
Βασικά-διακριτά μοντέλα Ένταξης
• Πλήρης ένταξη στην κανονική τάξη.
• Πλήρης ένταξη στην κανονική τάξη με παροχή υποστήριξης από ειδικό/ή δάσκαλο/α εντός αυτής.
• Ένταξη του παιδιού με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες για το μεγαλύτερο μέρος της σχολικής ημέρας στην κανονική τάξη και ποσοστό συμμετοχής του στο τμήμα ένταξης για το υπόλοιπο της σχολικής ημέρας.
Κρίσιμοι παράγοντές για την επιτυχία της Ένταξης
• Ενδελεχής αξιολόγηση και επιλογή του παιδιού.
• Επιλογή σχολικής μονάδας και μοντέλου ένταξης.
• Προετοιμασία του παιδιού με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
• Προετοιμασία των παιδιών της κανονικής τάξης.
• Ενημέρωση του/της εκπαιδευτικού της κανονικής τάξης, καθώς και του συνόλου του προσωπικού του σχολείου.
• Ενημέρωση και συνεργασία με τους γονείς του υπό ένταξη παιδιού.
• Διοικητικές-οργανωτικές διευθετήσεις.
• Συνεχής αξιολόγηση του υπό ένταξη παιδιού.
Κριτήρια επιτυχίας της ενταξιακής διαδικασίας
• Αποδοχή του παιδιού με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες από το σύνολο σχεδόν των υπολοίπων παιδιών της κανονικής τάξης.
• Ενεργητική συμμετοχή του υπό ένταξη παιδιού στις δραστηριότητες της τάξης.
• Κλιμακωτή πρόοδος του υπό ένταξη παιδιού στη γνωστική διαδικασία.
• Ομαλή κοινωνική προσαρμογή του υπό ένταξη παιδιού στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος της κανονικής τάξης.
• Ο βαθμός ευχαρίστησης και συναισθηματικής ευφορίας, που το υπό ένταξη παιδί βιώνει στην κανονική τάξη.
• Διδακτική υποστήριξη εναρμονισμένη με τις ιδιαίτερες εκπαιδευτικές ανάγκες και δυνατότητες του υπό ένταξη παιδιού.
• Σχέση εμπιστοσύνης και σεβασμού μεταξύ του υπό ένταξη παιδιού και των εμπλεκόμενων εκπαιδευτικών.
Ενδεικτικές παιδαγωγικές παρεμβάσεις για Ενίσχυση της Ένταξης-Οδηγός δράσης προς τους/τις εκπαιδευτικούς
Προσαρμογή των μαθημάτων και των εργασιών
• Περιορίστε την έκταση των εργασιών στο σπίτι.
• Αναλύστε τις εργασίες σε μικρότερα κομμάτια.
• Δώστε στα παιδιά περισσότερο χρόνο σε τεστ ή εργασίες.
• Θυμίστε στα παιδιά να ελέγχουν το προϊόν της δουλειάς τους.
• Αφήστε μικρά διαλείμματα ανάμεσα στις εργασίες.
• Προτρέψτε τα παιδιά να κρατούν καθημερινά σημειώσεις για τις σχολικές τους υποχρεώσεις. Ελέγχετε συχνά τις σημειώσεις των παιδιών.
• Βοηθήστε τα παιδιά να οργανώσουν σωστά τα τετράδια, ντοσιέ και φύλλα εργασιών τους.
• Κατά τη διόρθωση των εργασιών αντί να σημειώνετε τις λανθασμένες, χρησιμοποιήστε κάποιο κωδικό για να σημειώσετε τις σωστές απαντήσεις.
• Βεβαιωθείτε ότι τα παιδιά έχουν καταλάβει πού και γιατί έκαναν λάθος στις απαντήσεις τους.
• Σε περιπτώσεις που η γραπτή έκφραση των παιδιών είναι περιορισμένη, δεχτείτε εναλλακτικές εργασίες όπως μαγνητοφωνημένες παρουσιάσεις, προφορικές παρουσιάσεις κ.α.
• Εάν τα παιδιά έχουν δυσκολίες στη γραφή και την ορθογραφία, επιτρέψτε τη χρήση Η/Υ για τις γραπτές εργασίες. Εάν δυσκολεύονται στις αριθμητικές πράξεις, επιτρέψτε τους επιλεκτικά τη χρήση αριθμομηχανών.
Οργάνωση του χώρου
• Το παιδί με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες χρειάζεται να κάθεται σε μπροστινό θρανίο, μακριά από οποιεσδήποτε ενοχλήσεις όπως πόρτες, παράθυρα ή θορύβους.
• Βοηθάει να βρίσκεται κοντά σε άλλα παιδιά, συνήθως καλούς/ές μαθητές/τριες, ώστε να μαθαίνει μέσα από τα παράδειγμά τους.
• Ο/η δάσκαλος/α πρέπει να διατηρεί οπτική επαφή με το παιδί.
Έλεγχος της συμπεριφοράς
• Σταθείτε μπροστά στο παιδί ή αγγίξτε το στον ώμο για να επαναφέρετε την προσοχή του ή να ενισχύσετε την αρμόζουσα συμπεριφορά.
• Τοιχοκολλήστε τους κανόνες της τάξης. Αφήστε τους/τις μαθητές/τριες να διαμορφώσουν και δικούς τους κανόνες.
• Ενισχύστε τη σταθερή τήρηση των κανόνων για όλους.
• Επιβλέψτε στενά τους μαθητές σε μεταβατικές καταστάσεις (μάθημα, διάλειμμα) και αγνοήστε τα μηδαμινά παραπτώματα.
• Απευθυνθείτε στο παιδί που σηκώνει το χέρι του και αγνοήστε αυτούς που απαντούν και πετάγονται χωρίς να σηκώσουν χέρι.
• Προσπαθείτε να είστε έτοιμοι/ες για τα προβλήματα πριν αυτά προκύψουν. Βοηθήστε τα παιδιά που βρίσκονται σε ένταση ή πίεση παραμένοντας ήρεμοι/ες.
• Διδάξτε στα παιδιά τρόπους ελέγχου του θυμού (π.χ. επίδειξη ψυχραιμίας ή απομάκρυνση ).
• Μην προσβάλλετε τα παιδιά μπροστά στην τάξη για τη συμπεριφορά τους. Μιλήστε τους ιδιαιτέρως.
Ενίσχυση της αυτοεκτίμησης
• Προσφέρετε ενθάρρυνση και επιβεβαίωση. Σταθείτε στις μικρές τους επιτυχίες. Επιβραβεύστε την προσπάθεια όπως και το αποτέλεσμά της.
• Χρησιμοποιήστε θετική, εποικοδομητική κριτική.
• Επιβραβεύστε την αποδεκτή κοινωνική συμπεριφορά.
• Βρείτε χρόνο να μείνετε και να μιλήσετε κατ` ιδίαν με το παιδί.
• Δώστε ευκαιρίες στο παιδί να συναναστρέφεται με άλλους που το αποδέχονται.
• Αφήστε τα παιδιά να βοηθήσουν άλλα παιδιά χρησιμοποιώντας τις γνώσεις τους.
• Προσφέρετε ευκαιρίες στα παιδιά να παίρνουν αρχηγικούς ρόλους, ευθύνες, ή να είναι στο επίκεντρο δραστηριοτήτων στις οποίες έχουν ταλέντο.
• Μάθετε τους συμμαθητές να μη κοροϊδεύουν ή προσβάλλουν τα παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
Συνεργασία με τους γονείς
• Ενημερώστε ανά τακτά χρονικά διαστήματα, γραπτά ή προφορικά, τους γονείς για την πρόοδο των παιδιών τους.
• Γονείς και εκπαιδευτικοί πρέπει να δουλεύουν ως ομάδα.
• Συντονίστε από κοινού τρόπους ώστε να υπάρχουν ενιαίες προσεγγίσεις των προβλημάτων του παιδιού στο σπίτι και στο σχολείο.
Βιβλιογραφία
Ελληνική
Βλάχου-Μπαλαφούτη, Αναστασία (2000α). Εκπαιδευτικές πρακτικές-Ανάλυση έργου. Στο Α. Ζώνιου-Σιδέρη, (επιμ.). Άτομα με ειδικές ανάγκες και η ένταξή τους. Πρακτικά επιμορφωτικών σεμιναρίων, (σελ. 177-187). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Βλάχου-Μπαλαφούτη, Αναστασία (2000β). Πρακτική εφαρμογή προγραμμάτων ένταξης παιδιών με νοητική καθυστέρηση. Στο Α. Ζώνιου-Σιδέρη, (επιμ.). Άτομα με ειδικές ανάγκες και η ένταξή τους. Πρακτικά επιμορφωτικών σεμιναρίων, (σελ. 79-100). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Γενά, Α. (2001). Προγράμματα ένταξης παιδιών με αυτισμό στο νηπιαγωγείο και στην πρώτη δημοτικού βάσει κανονιστικών δεδομένων. Ψυχολογία, 8(2), 221-248
Γράψια, Ε. (2004). Αποτελεσματικές Διδακτικές Στρατηγικές για μια Επιτυχημένη Ένταξη. Αθήνα: Παρισιανού
Δελλασούδας, Λ. (2003). Σχολική ένταξη μαθητών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Αθήνα: Αυτοέκδοση
Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας. Υ.Α.102357/Γ6 (Φ.Ε.Κ. 1319/10-10-2002). Ένταξη, φοίτηση και αποφοίτηση των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες σε όλους τους τύπους των σχολείων Ειδικής Αγωγής και τα Τμήματα Ένταξης.
Εφημερίς της Κυβερνήσεως της Ελληνικής Δημοκρατίας. Ν. 3699/2008 (Φ.Ε.Κ199/Α’/2-10-2008). Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες.
Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). Οι ανάπηροι και η εκπαίδευσή τους. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (1998). Η εκπαιδευτική πολιτική και ένταξη των ανάπηρων παιδιών στη βασική εκπαίδευση (προβληματισμοί-προϋποθέσεις-προοπτικές). Στο Ε. Τάφα. (επιμ.). Συνεκπαίδευση παιδιών με και χωρίς προβλήματα μάθησης και συμπεριφοράς, (σελ. 246-259). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (2000). Η εξέλιξη της Ειδικής Εκπαίδευσης από το Ειδικό στο Γενικό σχολείο. Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και η Ένταξή τους. Πρακτικά επιμορφωτικών σεμιναρίων. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ζώνιου-Σιδέρη, Α. (2004). Σύγχρονες Ενταξιακές Προσεγγίσεις. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ημέλλου, O. (2003). Ήπιες δυσκολίες μάθησης. Προσεγγίσεις στο γενικό σχολείο. Αθήνα: Ατραπός
Ημέλλου, O. (2007). Πρακτικές σχεδιασμού και υλοποίησης ατομικών προγραμμάτων εκπαίδευσης μαθητών με ήπιες δυσκολίες μάθησης στο γενικό σχολείο. Η υπάρχουσα κατάσταση, κριτική και προτάσεις βελτίωσης. Στο Π. Ορφανός (επιμ.). Η ειδική αγωγή στην κοινωνία της γνώσης. 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ειδικής Αγωγής με διεθνή συμμετοχή, (σελ. 152-162). Εταιρεία Ειδικής Παιδαγωγικής Ελλάδος-Τομέας Ειδικής Παιδαγωγικής & Ψυχολογίας Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Αθηνών. Αθήνα: Γρηγόρη
Κυπριωτάκης, Α. (1998). Σχολική ένταξη: γενικές προϋποθέσεις και ο ρόλος των γονιών. Στο Ε. Τάφα (επιμ.). Συνεκπαίδευση παιδιών με και χωρίς προβλήματα μάθησης και συμπεριφοράς, (σελ. 378-398). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Ματσαγγούρας, Η. (1995). Ομαδοσυνεργατική Διδασκαλία. Αθήνα: Γρηγόρης
Μιχαηλίδης, Κ.Θ. (2009). Συνεκπαίδευση και Αναπηρία. Αθήνα: Παπασωτηρίου
Παντελιάδου, Σ., Κωτούλας, Β. (1997). Σχολική Ένταξη Ατόμων με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες: Μια πρόταση. Σύγχρονη εκπαίδευση, 96-97,138
Παπαδοπούλου, Κ. (2002). Η θεωρία του L.S. Vygotsky. Στο Δ. Παπούδη (επιμ.). Φάκελος Μαθήματος: «Ανάπτυξη του Παιδιού», (σελ. 77-109). Αθήνα: Τ.Ε.Α.Π.Η.
Πολυχρονοπούλου, Σ. (1995). Παιδιά και έφηβοι με ειδικές ανάγκες και δυνατότητες. Αθήνα: Αυτοέκδοση
Πολυχρονοπούλου, Σ. (1999). Η εκπαιδευτική και κοινωνική πολιτική του Υπουργείου Παιδείας για την παροχή υπηρεσιών ειδικής αγωγής σε παιδιά με ειδικές ανάγκες. Προτάσεις για την εφαρμογή της σχολικής ενσωμάτωσης. Νέα Παιδεία, 90, 87-103
Πολυχρονοπούλου, Σ. (2001). Παιδιά και Έφηβοι με Ειδικές Ανάγκες και Δυνατότητες. Τόμος Α΄: Σύγχρονες Τάσεις Eκπαίδευσης και Ειδικής Yποστήριξης. Αθήνα: Ατραπός
Σούλης, Σ.Γ. (2002). Παιδαγωγική της ένταξης. Αθήνα: Τυπωθήτω
Σούλης, Σ.Γ. (2008). Ένα σχολείο για όλους. Αθήνα: Gutenberg
Τάφα, Ε. (2008). Προσχολική παρέμβαση σε νηπιαγωγεία συνεκπαίδευσης για διάφορα παιδιά με προβλήματα μάθησης ή/και συμπεριφοράς. Στο Ε. Τάφα (επιμ.). Συνεκπαίδευση παιδιών με και χωρίς προβλήματα μάθησης και συμπεριφοράς, (σελ. 88-129). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Τριλιανός, Θ. (1998). Σχολική ενσωμάτωση και διδακτική πράξη. Επιστημονικό Βήμα του Δασκάλου, 4-5, 2
Υ.Π.Ε.Π.Θ.-Διεύθυνση Ειδικής Αγωγής. Δελτίο πληροφοριών ειδικής αγωγής-Σχολική και Κοινωνική Ενσωμάτωση. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β., έκδοση ΣΤ΄
Χαρούπιας, Α. (1997). Ειδική Εκπαίδευση: Θεωρία και Πράξη-Τόμος Ι: Οι Νέες Τεχνολογίες Πληροφορικής στο Σχολείο για Όλους. Αθήνα: Ατραπός
Χαρούπιας, Α. (1999). Κώδικας δεοντολογίας και ορθής πρακτικής για παιδαγωγούς-Μια πρόταση για συζήτηση και προβληματισμό. Θέματα Ειδικής Αγωγής, 7, 30-32
Χαρούπιας, Α. (2008). Προγράμματα Παράλληλης Στήριξης Μαθητών με Ειδικές Εκπαιδευτικές Ανάγκες στο Συνηθισμένο Σχολείο. Διαπιστώσεις, Κριτική και Προτάσεις για το Νέο Θεσμό. Θέματα Ειδικής Αγωγής, 39, 54-67
Χρηστάκης, Γ.Κ. (2001). Τα άτομα με ειδικές ανάγκες και η εκπαίδευσή τους. Εισαγωγή στις επιστήμες της Ειδικής Αγωγής (Μ.Δ.Δ.Ε.) Αθήνα: Πανεπιστημιακές σημειώσεις
Ξενόγλωσση-Μεταφράσεις
Ainscow, M., Howes, A., Farrell, P. & Frankham, J. (2003). Making sense of the development of inclusive practices. European Journal of Special Needs Education, 18 (2), 227-242
Armstrong, D. (2003). Experience of special education: re-evaluating policy and practice through life. London: Routledge
Allan, J. (1999). Actively Seeking Inclusion Pupils with Special Needs in mainstream schools. London: Falmer Press
Ballard K. (1999). Inclusive education: International voices on disability and justice. London: Falmer Press
Clark, C., Dyson, A., Millward, A., Skidmore D. (1997). New directions in special needs-Innovations in mainstream schools. London: Cassel
Cronin, M.E. & Patton, J.R. (1993). Life Skills Instruction for All Students with Special Needs. A Practical Guide for Integrating Real-life Content into the Curriculum. Texas: Pro-Ed.
Ebersold, S. (2003). Inclusion and mainstream education: an equal cooperation system. European Journal of Special Needs Education, 18 (1), 89-107
Ευρωπαϊκός Φορέας Ειδικής Αγωγής, (2003). Ειδική Αγωγή στην Ευρώπη. In: www.europeanagency.org/publications/agency_publications/SNE_europe/SNE.html
Gearheart, B.R., Weishahn, M.W., Gearheart, C.J. (1988) The exceptional student in the regular classroom. Columbus: Merrill
Gross, J., (1993). Special Educational Needs in the Primary School: A Practical Guide. Buckingham: Open University Press
Herbert, M. (1998). Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας (εφαρμοσμένη ψυχολογία 1β). Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Unesko, (1994). Διακήρυξη της Σαλαμάνκα και Πλαίσιο Δράσης για την Ειδική Αγωγή. Σαλαμάνκα Ισπανίας
Tomlinson, Α.C. (2004). Διαφοροποίηση της εργασίας στην αίθουσα διδασκαλίας. Αθήνα: Γρηγόρης
Vislie, L. (2003). From integration to inclusion: focusing global trends and changes in the western European societies. European Journal of Special Needs Education, 18 (1), 17-35
Vygotsky, L.S. (1997). Νους στην κοινωνία. Αθήνα: Gutenberg