Επείγει η θέσπιση κανόνων από τον ΟΗΕ, την ΕΕ και αναθεώρηση του νομικού πλαισίου τουλάχιστον από τα κράτη της ΕΕ. Η χειρουργική του γονιδιώματος επιφέρει στοχευόμενες και ΜΟΝΙΜΕΣ αλλαγές στη γενετική σύσταση του ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Ως εκ τούτου, οι αποφάσεις ενδέχεται να επηρεάσουν ακόμη και την εξέλιξή του ανθρώπινου είδους. Το ίδιο ισχύει και για τη στοχευμένη και μόνιμη τροποποίηση της γενετικής σύστασης ζώων και φυτών. Η Ε.Ε. θα…. αποφασίσει πάνω στο θέμα…..….
ΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΗ DNA (Εικ. 1) με μαγικά μοριακά ψαλίδια (τα ένζυμα νουκλεάσες), τα οποία επιτρέπουν την επεξεργασία του DNA με απόλυτη ακρίβεια ενός νουκλεοτιδίου χρησιμοποιώντας 3 μεθοδολογίες γενετικής (μεθοδολογία ZFN, μεθοδολογία Talen και κυρίως η μεθοδολογία CRISPR/Cas9), οι οποίες επιτρέπουν την επιδιόρθωση, την αλλαγή, ή τη διαγραφή συγκεκριμένων αλληλουχιών του DNA σωματικών κυττάρων ενηλίκων και εμβρύων, αλλά και γεννητικών κυττάρων. Στις 19/2/2017 είχα αναρτήσει, μεταξύ των άλλων, και τα ακόλουθα: Η μεθοδολογία CRISPR/Cas9, το 2017, θα αποτελέσει τη ΧΡΥΣΗ ΕΠΟΧΗ της γενετικής μηχανικής. Η άποψη μου αυτή επιβεβαιώνεται από την ανακοίνωση στις 7 Φεβρουαρίου 2017 της πολυσέλιδης έκθεσης της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, καθώς και της Εθνικής Ακαδημίας Ιατρικής των Η.Π.Α. (U.S. National Academy of Sciences and the National Academy of Medicine in Washington, http://www8.nationalacademies.org/onpinews/newsitem.aspx…), σύμφωνα με την οποία – από βιοηθικής άποψης – επιτρέπεται η γενετική τροποποίηση του γενετικού υλικού των ωαρίων, των σπερματοζωαρίων, αλλά και των εμβρύων για θεραπευτικούς λόγους, εφόσον δεν υπάρχει εναλλακτική θεραπευτική παρέμβαση!!! Επιπρόσθετα, κράτη μέλη της ΕΕ αναθεωρούν τις θέσεις τους σχετικά με τις δυνητικές εφαρμογές της επαναστατικής μεθοδολογίας (βλέπε άρθρο ελεύθερα προσβάσιμο με τίτλο στα Γερμανικά (Ethische und rechtliche Bearteilung des genome editing in der Forschung an humanen Zellen ) και στα Αγγλικά: Ethical and legal assessment of genome editing in research on human cells https://www.researchgate.net/…/315691025_Ethical_and_legal_… που έθεσε υπόψη μου ο συνάδελφος Νίκος Μουσιόπουλος (τον οποίον και ευχαριστώ). Απαιτείται λοιπόν δημόσιος διάλογος για να αντιληφθεί ο απλός πολίτης τις δυνητικές εφαρμογές της επαναστατικής τεχνολογίας, τις εφαρμογές στη βασική και εφαρμοσμένη επιστήμη, π.χ. στην υγεία και την αγρονομία, αλλά και τους νομικούς, οικονομικούς, βιοηθικούς προβληματισμούς και ευγονικούς κινδύνους.
Διακρίνουμε τις ακόλουθες βασικές κατηγορίες:
Α) ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ DNA ΣΩΜΑΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΑΡΩΝ για θεραπευτικούς λόγους. Δεν εγείρονται επιστημονικοί, νομικοί ή βιοηθικοί προβληματισμοί.
Β) ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΗ DNA ΕΜΒΡΥΩΝ ΚΑΙ ΓΕΝΝΗΤΙΚΩΝ ΚΥΤΤΆΡΩΝ (Ωαρίων, σπερματοζωαρίων).
Β.1). Μελέτη της ΕΜΒΡΥΟΝΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ του ανθρώπου με τη χειρουργική του γονιδιώματος. Στη χθεσινή ανάρτησή μου περιέγραψα τα αποτελέσματα πειραμάτων στα οποία χρησιμοποιήθηκε η επεξεργασία γονιδιώματος CRISPR-Cas9 (Εικ. 1) για να γίνει μόνιμη τροποποίηση του DNA ενός ανθρώπινου εμβρύου (Norah M. E. Fogarty, και συν. Genome editing reveals a role for OCT4 in human embryogenesis. Nature, 21/9/2017). Ουσιαστικά οι ερευνητές χρησιμοποίησαν την τεχνική CRISPR-Cas9 για να εισαγάγουν μεταλλάξεις στο γονίδιο OCT4 και έδειξαν ότι το γονίδιο απαιτείται για να κατευθύνει τη μοίρα του κυττάρου/των κυττάρων καθώς το γονιμοποιημένο ωάριο αρχίζει να διαιρείται και να πολλαπλασιάζεται. Η έρευνα αυτή ασχολείται με ένα θεμελιώδες ζήτημα της ανθρώπινης βιολογίας, αλλά η κατανόηση των γεγονότων πρώιμης ανάπτυξης θα μπορούσε επίσης να συμβάλει στην τελειοποίηση των συνθηκών καλλιέργειας των εμβρύων στις μελλοντικές θεραπείες για την εξωσωματική γονιμοποίηση. Παρέχει επίσης κρίσιμες πληροφορίες σχετικά με τον μηχανισμό που αποτελεί τη βάση της τεχνικής επεξεργασίας γονιδίων. Η εμβρυονική ανάπτυξη στον άνθρωπο διαφέρει από εκείνη των ζώων, όπως στη γονιδιακή έκφραση, καθώς και στη διαφοροποίηση των κυττάρων. Ως εκ τούτου πρέπει να επιτραπεί αυτή η έρευνα.
Β2). ΓΟΝΙΔΙΑΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΕΜΒΡΥΩΝ. Τον προηγούμενο μήνα, πάλι το περιοδικό Nature, είχε δημοσιευτεί εργασία, η οποία διερευνούσε τον τρόπο με τον οποίο η γονιδιακή επεξεργασία των εμβρύων με τη μεθοδολογία CRISPR-Cas9 θα μπορούσε να διορθώσει μια συγκεκριμένη γενετική μετάλλαξη (Η. Ma και συν. Correction of a pathogenic gene mutation in human embryos. Nature 548, 413-419). Επιπλέον, η χειρουργική γονιδιώματος έχει χρησιμοποιηθεί σε άτομα που έπασχαν από μεσογειακή αναιμία, δρεπανοκυτταρική αναιμία, αιμορροφιλία, επιθετικό μη-μικροκυτταρικό καρκίνο και για τη θεραπεία του AIDS (με τροποποίηση του γονίδιου CCR5, οπότε ο ιός δεν μπορεί να εισδύσει στα κύτταρα).
Σύμφωνα (7 Φεβρουαρίου 2017) με την πολυσέλιδη έκθεση της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, καθώς και της Εθνικής Ακαδημίας Ιατρικής των Η.Π.Α. (U.S. National Academy of Sciences and the National Academy of Medicine in Washington, http://www8.nationalacademies.org/onpinews/newsitem.aspx…), – από βιοηθικής άποψης – επιτρέπεται η γενετική τροποποίηση του γενετικού υλικού των ωαρίων, των σπερματοζωαρίων, αλλά και των εμβρύων για να μη γεννιούνται παιδιά με κληρονομικές ασθένειες, όπως με δρεπανοκυτταρική αναιμία ή κυστική ίνωση, εφόσον δεν υπάρχει εναλλακτική θεραπευτική αγωγή, εφόσον δεν υπάρχει εναλλακτική θεραπευτική προσέγγιση.
Σύμφωνα με την Γερμανική επιστημονική ομάδα (βλέπε νωρίτερα τα στοιχεία), με βάση τις παρούσες επιστημονικές γνώσεις, ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ να επιτρέπεται η στοχευμένη γενετική τροποποίηση του γενετικού υλικού εμβρύων ή γεννητικών κυττάρων, εφόσον θα μπορεί αυτή να κληρονομηθεί σε μελλοντικές γενιές (Εικ. 2).
Η Επιτροπή Δεοντολογίας της Γαλλικής Βιοϊατρικής ΄Ερευνας (οργανισμός INSERM) διατύπωσε (Nature, 5/1/2017, A European position on genome editing) σχετικές οδηγίες για την υπεύθυνη χρήση των τριών τεχνολογιών επεξεργασίας γονιδιώματος και ιδιαίτερα της τεχνολογίας CRISPR/Cas9). Οι συστάσεις περιλαμβάνουν τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής επιτροπής εμπειρογνωμόνων από διαφορετικούς επιστημονικούς κλάδους για να εκτιμηθεί η έκταση, η αποτελεσματικότητα και η ασφάλεια της τεχνολογίας CRISPR-Cas9, και μόνο τότε ίσως αρθεί η απαγόρευση οποιασδήποτε τροποποίησης της βλαστικής σειράς του ανθρώπου (δηλ. η γενετική τροποποίηση εμβρύων, σπερματοζωαρίων ή ωραρίων). Με απλά λόγια, Γαλλία, Γερμανία, και ΗΠΑ αντιμετωπίζουν το θέμα εντελώς διαφορετικά.
Β3). ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΓΟΝΙΔΙΟΥ ΓΙΑ ΓΕΝΕΤΙΚΗ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ή λόγους Ευγονικής. Δεν αποτελεί γονιδιακή παρέμβαση για θεραπευτικούς σκοπούς, αλλά αποσκοπεί στη γενική φυσική, διανοητική και ηθική «αναβάθμιση» ενός ΑΤΌΜΟΥ, ενός ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ή ακόμη και του ανθρώπινου είδους (Εικ. 3). H ευγονική γονιδιακή παρέμβαση ρίχνει το βάρος της στα γεννητικά κύτταρα, ενώ η άλλη αφορά κυρίως την εφαρμογή της στα σωματικά κύτταρα. Επιπλέον, η πρώτη έχει ως στόχο ένα μεμονωμένο άτομο, ενώ η δεύτερη μία ολόκληρη πληθυσμιακή ομάδα. Οι βιοηθικοί, αλλά και οι γενετιστές, είναι κατηγορηματικά αρνητικοί σε κάθε τέτοια γενετική παρέμβαση γιατί αποτελεί το “όχημα” για βελτιωτικές και ευγονικές παρεμβάσεις.
Γ) ΞΕΝΟΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΕΙΣ. Δημιουργήθηκαν (Inactivation of porcine endogenous retrovirus in pigs using CRISPR-Cas9, Science 22/9/ 2017, Vol. 357, Issue 6357, pp. 1303-1307), με τη μεθοδολογία επεξεργασίας DNA CRISPR-Cas9 γουρούνια που έχουν απενεργοποιηθεί οι ρετροϊοί τους προκειμένου να χρησιμοποιηθούν όργανά τους για μεταμόσχευση στον άνθρωπο. Η νέα επιτυχία θα επιτρέψει την πιο ασφαλή μεταμόσχευση οργάνων από τον χοίρο στον άνθρωπο.
Δ) ΓΕΩΡΓΙΑ-ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ. Με την τεχνολογία επεξεργασίας DNA, την CRISPR/Cas9, σε βραχύ χρονικό διάστημα, δημιουργήθηκαν ποικιλίες τομάτας με βελτιωμένες αποδόσεις (Εικ. 4) τριών αγρονομικών χαρακτηριστικών (Daniel Rodríguez-Leal, και συν. Engineering Quantitative Trait Variation for Crop Improvement by Genome Editing. Cell, 14 Σεπτεμβρίου 2017).
Η δημοσίευση τόσων πολλών μελετών (μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα) με τη χρήση της μεθοδολογίας χειρουργικής του γονιδιώματος φαίνεται πλέον πως ίσως αποτελέσει το έναυσμα/ορόσημο για όλους τους εμπλεκόμενους φορείς/επιστήμονες προκειμένου να προβούν σε απολογισμό των επιτευγμάτων, και από την άλλη να συζητήσουν από κοινού και διεθνώς πώς θα πρέπει να προχωρήσει αυτό το είδος έρευνας ώστε να φθάσει στην κλινική και αγρονομική πράξη.
ΒΙΟΗΘΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ. Η ανάπτυξη της μεθοδολογίας CRISPR-Cas9 ως αποτελεσματικού εργαλείου επεξεργασίας του γονιδιώματος (σύμφωνα με πρόσφατο άρθρο: Ethical embryo editing, στο περιοδικό Nature, 21/9/2017, σελ. 307) πρέπει να υπόκειται σε αυστηρό έλεγχο επειδή φέρνει μόνιμες τροποποιήσεις στην ανθρώπινη γενετική γραμμή και οι οποίες θα κληρονομηθούν και στις επόμενε γενεές (Εικ. 2). Ειδικές ομάδες γενετιστών/βιοηθικών ήδη έχουν χαρτογραφήσει αυτές τις ηθικές προκλήσεις και έχουν προβεί σε κάποιες συστάσεις σχετικά με τον καλύτερο τρόπο να προωθηθεί η έρευνα που χρησιμοποιεί την επεξεργασία γονιδίων σε ανθρώπινα έμβρυα. Οι κατευθυντήριες γραμμές κοινής αντίληψης θεωρούν, ότι σε αυτό το στάδιο, η επεξεργασία της ανθρώπινης βλαστικής γραμμής (γεννητικά κύτταρα) μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο για επιστημονικό σκοπό, προκειμένου να διαλευκανθούν θεμελιώδη θέματα της εμβρυογένεσης και γενικότερα της βιολογίας.
Από την άλλη, όλοι συμφωνούν ότι απαιτείται ουσιαστική βασική έρευνα για τον έλεγχο της ασφάλειας, της ακρίβειας και της σκοπιμότητας της επεξεργασίας του γονιδιώματος ως πιθανό κλινικό εργαλείο. Ως εκ τούτου, οι κλινικές εφαρμογές μπορούν να εξεταστούν μόνο μετά από ισχυρή ερευνητική βάση και μόνο τότε για περιπτώσεις που θεωρούνται αποδεκτές μετά από προσεκτική εξέταση των εναλλακτικών ιατρικών/κλινικών λύσεων και περαιτέρω κοινωνική συζήτηση και αποδοχή της μεθοδολογίας. Τέλος, παραμένει το βασικό ερώτημα, εάν οι φυτικές καλλιέργειες ή τα ζώα που δημιουργούνται με αυτές τις τεχνολογίες (Εικ. 5) θα αντιμετωπιστούν όπως και οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί, ή όπως οι συμβατικές καλλιέργειες και οι συμβατικοί οργανισμοί/ζώα.
ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΝΩΣΗ. Η Ε.Ε. θα…. αποφασίσει ….για το θέμα αυτής της επαναστατικής τεχνολογίας στη θεραπεία γονιδίου στο επίπεδο του εμβρύου και της βλαστικής σειράς, αλλά και αν θα επιτρέψει ή όχι και θα… ανακοινώσει τους ρυθμιστικούς μηχανισμούς καλλιέργειες φυτικών ποικιλιών που μεταλλάχθηκαν με τη μεθοδολογία επεξεργασίας του γονιδιώματος (Gene editing in legal limbo in Europe, Nature 22 February 2017, Gene editing: Debate is failing Europe’s geneticists, Nature 544, 35, 06/4/ 2017)!!!! ΄Ηδη καλλιεργούνται τέτοιες ποικιλίες σε ορισμένες Σκανδιναβικές χώρες.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ. Βρισκόμαστε πλέον στην εποχή σημαντικών γενετικών επεμβάσεων σε έμβρυα ή γεννητικά κύτταρα που σοκάρουν τον κόσμο και αγγίζουν άμεσα το φαινόμενο της ζωής και της ύπαρξης του ανθρώπινου είδους. Είμαστε υποχρεωμένοι όλοι να συμμετέχουμε στη διαμόρφωση της ζωής μας με σύνεση και σωφροσύνη. Κατά συνέπεια, οι νέες επαναστατικές εφαρμογές της στοχευμένης γενετικής παρέμβασης δημιουργούν σειρά βιοηθικών, βιολογικών, νομικών και δεοντολογικών διλημμάτων και συνεπώς η άμεση ενημέρωση των πολιτών είναι επιτακτική ανάγκη, γιατί μόνο η κοινωνική παρέμβαση θα καθορίσει το μελλοντικό πρόσωπο της γενετικής, αυτό του Dr. Jekyl ή του Mr. Hyde.
Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης, Καθηγητής ΑΠθ