ΔΟΚΙΜΗ

Ορισμός εννοιολογικού χάρτη

Οι εννοιολογικοί χάρτες αποτελούν μια μορφή επικοινωνίας που κύριο χαρακτηριστικό της έχει την αναπαράσταση των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στις έννοιες που δομούν ένα συγκεκριμένο θέμα. Ένας εννοιολογικός χάρτης αποτελείται από έννοιες οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με λέξεις ή φράσεις που περιγράφουν τη σχέση που τις συνδέει.

Ψυχολογικές θεωρίες μάθησης

Οι εννοιολογικοί χάρτες αποτελούν πολύτιμα εργαλεία στην εκπαιδευτική διαδικασία. Η χρήση τους στη διδασκαλία αναπτύχθηκε αρχικά από τον J. D. Novak (Αθανασοπούλου κ.ά, 2001), με βάση τη θεωρία του Ausubel που τόνιζε τη σημασία της προϋπάρχουσας γνώσης για τη δυνατότητα κατάκτησης νέων εννοιών. Η «μάθηση με νόημα» όπως την αποκαλούσε, σήμαινε την προσαρμογή των νέων εννοιών στις υπάρχουσες γνωστικές δομές (Lancraft,Τ.Μ 2002).

Η εκμάθηση νέων εννοιών λοιπόν διευκολύνεται από τη συσχέτιση τους με άλλες σχετικές έννοιες. Οι σχέσεις και οι συνδέσεις ανάμεσα στις έννοιες μπορούν να παρουσιαστούν αποτελεσματικά μέσα από ένα εννοιολογικό χάρτη (Οrmrod,  1995). Από την άλλη, η οργανωμένη παρουσίαση της γνώσης βοηθά στην κατανόηση, αποθήκευση και ανάκληση της γνώσης αυτής.

Με τη χρήση λοιπόν των εννοιολογικών χαρτών από τους μαθητές μπορούμε να επιτύχουμε:

       Αποτελεσματική μάθηση: Κατά τη διαδικασία σχεδιασμού του χάρτη λόγω της βηματικής μεθοδολογίας που ακολουθείται είναι ιδιαίτερα εύκολο να επιτευχθεί πλήρης κατανόηση του νοήματος των εννοιών καθώς επίσης και των σχέσεων μεταξύ αυτών. Όπως γίνεται φανερό κατά αυτό τον τρόπο η εκμάθηση γίνεται μια ενεργή διαδικασία, καθόλου παθητική.

       Καλλιέργεια μεταγνώσης και επίγνωση των διαδικασιών μάθησης : Οι εννοιολογικοί χάρτες είναι εργαλεία τα οποία βοηθούν το μαθητή να αντιληφθεί τη δομή των γνώσεων του και τις διαδικασίες δόμησης της γνώσης. Επίσης το βοηθούν να μάθει πώς να μαθαίνει. Έτσι, η χρήση των εννοιολογικών χαρτών απαιτεί από το μαθητή να λειτουργήσει σε όλα τα επίπεδα της πυραμίδας του Bloom (1956) (γνώση, κατανόηση, εφαρμογή, ανάλυση, σύνθεση, αξιολόγηση).

       Καλλιέργεια κριτικής σκέψης: Η χρήση του εννοιολογικού χάρτη κατά τη σταδιακή συγγραφή κειμένου μπορεί να συμβάλει τόσο στην πληρότητα και εγκυρότητα του έργου που θα παραχθεί, όσο και στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης μέσα από τις φάσεις παραγωγής και της οργάνωσης των ιδεών και της αναθεώρησης και αναδιατύπωσης του αρχικού κειμένου (Ματσαγγούρας και Κουλουμπαρίτση, 1999).

Οι εννοιολογικοί χάρτες μπορούν εκτός από εργαλείο στα χέρια του μαθητή να αποτελέσουν και ένα χρήσιμο βοηθό για τον εκπαιδευτικό. Έτσι οι χάρτες μπορούν να αξιοποιηθούν ως:

      Μέσο για την οργάνωση του περιεχομένου κάποιου μαθήματος: Αναπτύσσοντας ο εκπαιδευτικός ένα εννοιολογικό χάρτη το βοηθά να αποσαφηνίσει και ο ίδιος την πορεία που θα ακολουθήσει κατά τη διδασκαλία κάποιου μαθήματος, καθώς και το περιεχόμενο του.

       Μέσο παρουσίασης υλικού στους μαθητές: Ο εκπαιδευτικός μπορεί να επιλέξει ως μέθοδο διδασκαλίας τη χρήση εννοιολογικών χαρτών για την αποτελεσματικότερη παρουσίαση εννοιών και σχέσεων, πολύπλοκων δομών και γεγονότων (West, Farmer & Wolff, 1991).

       Εργαλείο αξιολόγησης: Η δημιουργία τέτοιων χαρτών επιτρέπει στον εκπαιδευτικό να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα για τις γνώσεις των μαθητών του. Ιδιαίτερα στον τομέα των Φυσικών Επιστημών η χρήση της χαρτογράφησης ως μέσου ανίχνευσης αρχικών εννοιών είναι ιδιαίτερα χρήσιμη, αφού αποκαλύπτει τις παρανοήσεις των μαθητών σε συγκεκριμένα θέματα και επιτρέπει την κατάλληλη οργάνωση του μαθήματος, ώστε να επιτρέπει την αναδόμηση της προϋπάρχουσας γνώσης (Βοσνιάδου , 1994).  Παράλληλα, η χαρτογράφηση εννοιών μπορεί να αντικαταστήσει υπάρχουσες μεθόδους αξιολόγησης και να χρησιμοποιηθεί ως μέσο που θα δώσει στον εκπαιδευτικό πληροφορίες οι οποίες αφορούν την εξέλιξη της γνωστικής αλλαγής στους μαθητές του, καθώς και το τελικό αποτέλεσμα της διδασκαλίας του.

Κατασκευή και αξιολόγηση εννοιολογικού χάρτη

Η κατασκευή ενός χάρτη όπως υποστηρίζει η White (2001) ακολουθεί συνήθως τα πιο κάτω στάδια:

     «Ιδεοθύελλα» : Στο στάδιο αυτό καταγράφονται όλες οι έννοιες οι οποίες σχετίζονται με το γνωστικό αντικείμενο ή το πρόβλημα που τίθεται προς λύση.

      Οργάνωση εννοιών: Οι έννοιες μπορούν να χωριστούν σε υποομάδες, να γίνει προσθήκη νέων εννοιών που δείχνουν την ιεράρχησή τους κ.ά.

      Τοποθέτηση εννοιών στο χάρτη: Οι έννοιες τοποθετούνται στο χάρτη ανάλογα με την ιεράρχηση και τη σύνδεσή τους.

      Σύνδεση εννοιών: Οι έννοιες συνδέονται μεταξύ τους και καταγράφονται οι λέξεις –φράσεις που δείχνουν τις σχέσεις που τις συνδέουν.

      Αναθεώρηση χάρτη: Ο χάρτης αναθεωρείται με βάση τα κριτήρια της σωστής οργάνωσης και ιεράρχησης των εννοιών.

      «Τελική» οργάνωση χάρτη: Με βάση τη νέα εμπειρία που μπορεί να προέλθει από τη διδασκαλία ή τη συζήτηση με άλλα μέλη της ομάδας ο χάρτης αναθεωρείται. Η διαδικασία αυτή μπορεί να επαναληφθεί αρκετές φορές.

      Αξιολόγηση ενός εννοιολογικού χάρτη: Γίνεται αξιολόγηση του χάρτη ως προς την ακρίβεια και εμβέλεια του περιεχομένου, καθώς και στην οργάνωσή του. Η αξιολόγηση επικεντρώνεται κυρίως στον αριθμό των εννοιών που χρησιμοποιήθηκαν στο χάρτη, στον αριθμό και στην ορθότητα των συνδέσεων, στη γλωσσική επάρκεια της διατύπωσης των συνδέσεων και στην ιεράρχηση και ομαδοποίηση των εννοιών.

ΕργαλεIα χαρτογράφησης στον υπολογιστή – πλεονεκτήματα

Σήμερα έχουμε στη διάθεση μας αρκετά εργαλεία χαρτογράφησης στον ηλεκτρονικό υπολογιστή, τα οποία παρέχουν σημαντική στήριξη στη διαδικασία κατασκευής και αναδιοργάνωσης ενός εννοιολογικού χάρτη.  Τα πληροφορικά αυτά εργαλεία δίνουν τη δυνατότητα στο χρήστη να εμπλουτίσει το χάρτη του με κατάλληλα γραφικά , να οργανώσει και αναδιοργανώσει με ευκολία τις έννοιες αξιοποιώντας τη δυνατότητα μετακίνησης  και προσθήκης  εννοιών και τέλος, να κατασκευάζει μεγάλους χάρτες εστιάζοντας κάθε φορά σε ένα τους σημείο. Τα εργαλεία αυτά είναι εύκολα στην εκμάθησή τους, τόσο από ενήλικες όσο και από παιδιά.

Ένα τέτοιο πρόγραμμα που αποτελεί και το αντικείμενο παρουσίασης αυτού του σεμιναρίου είναι το πρόγραμμα Kidspiration.

ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Η διδακτική παρέμβαση έγινε σε μια ομάδα 18 παιδιών Δ΄ Τάξης ενός αστικού δημοτικού σχολείου και είχε διάρκεια τρία ογδοντάλεπτα. Στόχος της παρέμβασης ήταν η ενίσχυση της προσπάθειας των παιδιών για σταδιακή συγγραφή κειμένου, μέθοδος που συμβάλλει στη βελτίωση του γραπτού λόγου. Το πρόγραμμα θεωρήθηκε ως ένα ιδανικό εργαλείο για τη μέθοδο αυτή, αφού  διευκολύνει την κατασκευή και αναδόμηση  ιδεογραμμάτων και ταυτόχρονα ενισχύει μεταγνωστικές δεξιότητες  δίνοντας  πληροφορίες στο συγγραφέα του κειμένου για τη διαδικασία αναδόμησής του.

Δόθηκε στα παιδιά το θέμα «Εικόνες του χειμώνα» και αυτά εργάστηκαν σε ομάδες για να δημιουργήσουν στο πρόγραμμα το δικό τους ιδεόγραμμα μέσα από συζήτηση και προβληματισμό. Στην παρούσα εφαρμογή η σταδιακή συγγραφή του κειμένου δεν έγινε με συμβατικό τρόπο, αλλά με ιδεογράμματα τα οποία αναθεωρήθηκαν  μετά από συζήτηση στην τάξη και επέμβαση από το δάσκαλο. Με βάση το τελικό  ιδεόγραμμα που δημιουργήθηκε, ακολούθησε η συγγραφή του κειμένου.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Αθανασοπούλου, Χ., Μπαλκούρας, Δ., Πολιτοπούλου, Ζ., και Τζιάκη,Α. (2001), Θεωρία των εννοιολογικών χαρτών, Εσωτερικό έγγραφο Πανεπιστημίου Κρήτης, Τμήμα Πληροφορικής

Lancraft,Τ.Μ (2002), Concept Mapping: a learning theory-based instructional tool, Κείμενο στο   http://www.spjc.edu/SPG/Science/Lancraft/cmapping/mapping/usescmapping.html

Ματσαγγούρας, Η, Κουλουμπαρίτση, Α, (1999), Ένα πρόγραμμα διδασκαλίας της κριτικής σκέψης: Θεωρητικές αρχές και εφαρμογές στην παραγωγή του γραπτού λόγου. Ψυχολογία 6(3), 299-326

Ormrod, J (1995) Human Learning . New Jersey: Prentice Hall, Inc

Vosniadou, S.(1994) Capturing and modeling the process of conceptual change. Learning and Instruction 4,45-69.

West, C, Farmer, J, Wolff, P (1991), Instructional Design: Implications from Cognitive Science. New Jersey: Prentice Hall, Inc

White, H., (2001), Wrapping up a PBL Problem with Conept Mapping, Presentation presented at the ITUE Workshop, Delaware University, January 2001,

      http://www.udel.edu/inst/jan2001/concept-mapping/Concept-Mapping-ITUE-Workshop.ppt