ΕΚΦΡΑΣΗ-ΕΚΘΕΣΗ Γ’ ΛΥΚΕΙΟΥ:ΕΠΙΤΟΜΗ ΘΕΩΡΙΑΣ

ΤΡΟΠΟΙ ΠΕΙΘΟΥΣ

Α. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΙΚΗ

Α) η επίκληση στη λογική, οπότε επιστρατεύουμε ως μέσα τα επιχειρήματα και τα τεκμήρια

Η επίκληση στη λογική γίνεται με δυο τρόπους : α) με τη χρήση επιχειρημάτων και β) με τη χρήση τεκμηρίων

Επιχειρήματα, με την ευρύτερη έννοια, είναι λο­γικές προτάσεις που συνήθως διευθετούνται σε κλιμα­κωτή σειρά για την απόδειξη μιας θέσης.

Σύμφωνα με τον αυστηρότερο ορισμό της λογικής, επιχείρημα είναι μια σειρά προτάσεων/ κρίσεων με την εξής χαρακτηρι­στική δομή:  μία ή περισσότερες προτάσεις (προκείμε­νες) χρησιμεύουν ως βάση για την αποδοχή μιας άλ­λης πρότασης (συμπέρασμα) η οποία ακολουθεί λογι­κά τις προκείμενες.

Η διαδικασία ή η μέθοδος με την οποία ο νους καταστρώνει ένα επιχείρημα λέγεται συλλογισμός.

ΕΙΔΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ

(Ανάλογα με το περιεχόμενο)

α) Παραγωγικός (Γενικό Þ Ειδικό/ Μερικό)

β) Επαγωγικός (Ειδικό/ Μερικό Þ Γενικό)

γ) Αναλογικός (Ειδικό/ Μερικό Þ Ειδικό/ Μερικό )

ΕΙΔΗ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΩΝ

(Ανάλογα με είδος των προτάσεων)

α)Κατηγορικοί (οι προκείμενες είναι κατηγορικές προτάσεις ,δηλαδή ορίζουν κάτι με απόλυτο και κατηγορηματικό τρόπο, που δύσκολα αμφισβητείται. Σ’ αυτούς το υποκείμενο συνδέεται με το κατηγορούμενο μέσω συνδετικού ρήματος. Βλέπε τους προηγούμενους συλλογισμούς)

β) Υποθετικοί (μια ή δυο προκείμενες είναι υποθετικές προτάσεις)

γ) Διαζευκτικοί (μια ή δυο προκείμενες είναι διαζευκτική πρόταση)

Τεκμήρια : είναι συγκεκριμένα στοιχεία που χρησιμοποιούνται με σκοπό να πιστοποιήσουν την αλήθεια και την αξία των επιχειρημάτων ή των απόψεών του λέγοντος ή του γράφοντος.

Τεκμήρια θεωρούνται :

α) παραδείγματα ειλημμένα από την καθημερινή πρακτική ,από τις προσωπικές εμπειρίες από την ιστορική πραγματικότητα ,από την πολιτική ,την κοινωνική ,την επιστημονική ,την καλλιτεχνική κοινότητα.

β) αλή­θειες, δηλαδή απόψεις και θέσεις που με την πάροδο του χρόνου έχουν αποκρυσταλλωθεί στη συνείδηση της κοινής γνώμης ή στην πλειοψηφία των μελών του κοινωνικού συνόλου ή μιας ομάδας ανθρώπων που ανήκουν σ’ ένα συγκεκριμένο χώρο (επιστημονικό, καλλιτεχνικό κ. ά)

γ) γεγονότα, που από μόνα τους αποτελούν την αντικειμενική πραγματικότητα .

δ) αυθεντίες, δηλαδή αναφορά σε ανθρώπους που έχουν στο χώρο τους μια αξιοσέβαστη και λαμπρή παρουσία κι έχουν συμβάλει με τις δυνάμεις τους στην εξέλιξη και στην πρόοδο του τομέα τους ή έχουν ταυτίσει το όνομά τους με επαναστατικές ανακαλύψεις.

ε) στατιστικά στοιχεία, που αποτελούν δεδομένα στατιστικών υπηρεσιών και στατιστικών ερευνών ,που καταγράφουν την κοινωνική πραγματικότητα.

στ)αποτελέσματα επιστημονικών ερευνών, που δύσκολα μπορούν να αμφισβητηθούν ,καθώς έχουν αποδειχθεί από εργαστηριακούς και άλλους ελέγχους.

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ

(ΕΓΚΥΡΟΤΗΤΑ ,ΑΛΗΘΕΙΑ ,ΟΡΘΟΤΗΤΑ)

Ένα επιχείρημα θεωρείται έγκυρο, όταν οι προκείμενες οδηγούν με λογική αναγκαιότητα σε ένα βέβαιο συμπέρασμα.

Η εγκυρότητα δηλαδή του επιχειρήματος εξαρτάται από τη λο­γική μορφή του και συγκεκριμένα αφορά τη σχέση σύμφωνα με καθορισμένους κανόνες, με­ταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος. Η σειρά των προκειμένων ,η θέση τους δηλαδή μέσα στο γλωσσικό περιβάλλον παίζει καθοριστικό ρόλο στην εγκυρότητα του επιχειρήματος. (Αν α=β και β=γ ,τότε αναγκαστικά και λογικά, δηλαδή με λογική αναγκαιότητα β=γ)

Αντίθετα, η αλή­θεια του επιχειρήματος εξαρτάται από το πε­ριεχόμενο του, και συ­γκεκριμένα αφορά τη (νοηματική) σχέση προ­κειμένων και συμπερά­σματος με την πραγμα­τικότητα. Οι δυο προκείμενες πρέπει να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ,να έχουν καθολική ισχύ και να μην εκφράζουν τη θέση ή τις θέσεις του πομπού ή λίγων ομοϊδεατών του ,αλλά της συντριπτικής πλειοψηφίας. Επίσης , πρέπει να αποκλείεται το ενδεχόμενο να υπάρχει έστω και μια πιθανότητα να ισχύει κάτι διαφορετικό.

* Αν οι προκεί­μενες και το συμπέρα­σμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα, τότε τις θεωρούμε αλη­θείς κρίσεις/ προτά­σεις.

Επομένως εγκυ­ρότητα και αλήθεια σε ένα επιχείρημα είναι δύο έννοιες διαφορετι­κές, που δεν πρέπει να συγχέονται.

Για να θεωρηθεί ένα επιχείρημα (ή ένας συλλογισμός) λογικώς ορθό(ς) πρέπει να είναι συγχρόνως έγκυρο(ς) και οι προκείμενες του αληθείς.

Στην τυπική λογική μας ενδια­φέρει κυρίως η εγκυρότητα, ενώ στις εφαρμογές της λογικής αποκλειστικά η ορθότητα.

Ο συλλογισμός που δίνει ορθό συμπέρασμα λέγεται (και) απόδειξη.

Αξιολόγηση επιχειρήματος :

Για να αξιολογήσουμε την αποδεικτική ισχύ των επιχειρημάτων μας ή για να ανασκευά­σουμε τα επιχειρήματα κάποιου άλλου, ελέγχουμε:

α)αν οι προκείμενες είναι αληθείς, δηλαδή αν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα,

β)αν το συμπέρασμα απορρέει με λογική αναγκαιότητα από τις προκείμενες, οπότε το επι­χείρημα θεωρείται έγκυρο.

Ιδιαίτερη σημασία για την αξιολόγηση ενός επιχειρήματος έχει να διακρίνουμε αν οι κρίσεις που αποτελούν τις προκείμενες είναι γενικά αποδεκτές αλήθειες (π.χ. η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο) ή προσωπικές γνώμες (π.χ. ο συναγωνισμός στα αθλήματα ενθαρρύνει τη βία). Σε ένα επιχείρημα είναι δυνατόν να χρησιμοποιούνται ως αποδεικτικά στοιχεία και τα δύο, αλλά πρέπει να κάνουμε σωστή διάκριση μεταξύ τους, γιατί ένα επιχείρημα που βα­σίζεται μόνο σε γνώμες δεν έχει απόλυτη ισχύ.

Βοηθητικά στοιχεία για την αξιολόγηση των Επαγωγικών Συλλογισμών

Γενικά για την αξιολόγηση των επαγωγικών συλλογισμών να έχετε υπόψη ότι μόνο η τέλεια επαγωγή οδηγεί σε βέβαιο συμπέρασμα, ενώ η ατελής καταλήγει με ένα λογικό άλμα στο συμπέρασμα, το οποίο γι’ αυτόν το λόγο έχει πιθανολογικό χαρακτήρα. Ελέγξτε, λοιπόν, αν η αρχή αυτή εφαρμόζεται στα παρακάτω επιχειρήματα.

Ειδικά για την αξιολόγηση του καθενός από τα τρία είδη (γενίκευση, αίτιο-αποτέλεσμα, αναλογία) του επαγωγικού συλλογισμού να έχετε υπόψη σας τα εξής:

α) Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με γενίκευση, προσέξτε αν η γενίκευση στηρίζε­ται σε επαρκή στοιχεία και επομένως είναι επιτρεπτή ή αν αντίθετα πρόκειται για μια επισφαλή και βεβιασμένη γενίκευση,

β) Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με αίτιο-αποτέλεσμα, αναρωτηθείτε:

•  Είναι η αιτιώδης σχέση λογική ή απλώς χρονολογική;

• Μήπως γίνεται υπεραπλούστευση της σχέσης μεταξύ αιτίου-αποτελέσματος, δηλαδή μήπως μια μερικότερη αιτία προβάλλεται ως η μοναδική;

•  Είναι η αιτία αναγκαία ή /και επαρκής, για να προκληθεί το αποτέλεσμα;

Η σχέση αιτίου-αποτελέσματος μπορεί να παρουσιαστεί στο συλλογισμό μας με μία από τις παρακάτω τρεις μορφές:

• Η αιτία είναι συγχρόνως αναγκαία (το αποτέλεσμα δεν προκύπτει χωρίς αυτήν) και επαρκής για το αποτέλεσμα (αρκεί μόνο αυτή για να προκληθεί το αποτέλεσμα), π.χ. απαιτείται θερμοκρασία 100° Ο και κανονικές συνθή­κες ατμοσφαιρικής πίεσης για το βρασμό του νερού.

• Η αιτία είναι αναγκαία αλλά δεν είναι επαρκής, π.χ. Το κρύο είναι αναγκαία προϋπόθεση για να χιονί­σει, αλλά δεν αποτελεί επαρκή αιτία.

• Η αιτία είναι επαρκής αλλά όχι αναγκαία, π.χ.: Το κάπνισμα είναι επαρκής αιτία για τον καρκίνο των πνευμόνων σε ορισμένες περιπτώσεις, αλλά όχι αναγκαία.

γ) Εφόσον πρόκειται για συλλογισμό με αναλογία, αναρωτηθείτε:

• Είναι κυριολεκτική ή μεταφορική η αναλογία που χρησιμοποιείται;

• Αν είναι μεταφορική, έχει την αποδεικτική αξία ενός λογικού επιχειρήματος;

• Αν είναι κυριολεκτική, είναι οι ομοιότητες που επισημαίνονται ανάμεσα στα συγκρινόμενα αντικείμενα επαρκείς σε αριθμό και σχετικές με το θέμα / συμπέρασμα; Μήπως η αναλογία εξωθείται πέρα από το επιτρεπόμενο όριο;

Παραλογικοί συλλογισμοί

Συχνά ορισμένα συλλογιστικά σχήματα, ενώ αντιβαίνουν στον ορθό λόγο και δεν έχουν αποδεικτική αξία, μπορούν εντούτοις να επηρεάσουν το δέκτη του μηνύματος και να τον παραπλανήσουν, επειδή εξωτερικά παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τους έγκυρους συλλογισμούς. Τα συλλογιστικά αυτά σχήματα, που λέγονται και παραλογισμοί, μπορεί να οφείλονται είτε σε λογικά σφάλματα είτε σε πρόθεση εξαπάτησης, σε λογική δηλαδή πα­γίδα που στήνει ο πομπός στο δέκτη. Στην τελευταία περίπτωση ο παραλογισμός ονομάζε­ται σόφισμα.

Β. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ (του δέκτη)

Με την επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη ο πομπός επιδιώκει να διεγείρει εκείνα τα συναισθήματα που απαιτούνται για να συγκινήσει το δέκτη ,ώστε να τον κάνει να πειστεί ευκολότερα για τις θέσεις που υποστηρίζει.

Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του αναφέρει πώς ο ρήτορας ,διεγείρει ορισμένα συναισθήματα (πάθη) : οργή, πραότητα, αγάπη, μίσος, φόβο, εμπιστοσύνη, οίκτο, αγανάκτηση, φθόνο, ντροπή, περιφρόνηση κ.ά.

Ορίζει μάλιστα τρεις παραμέτρους που πρέπει ο ρήτορας απευθυνόμενος στο ακροατήριό του να λαμβάνει υπόψη του :

α)σε ποια διάθεση βρίσκεται το ακροατήριο,

β) ποιοι συνθέτουν το ακροατήριο και

γ) ποια αίτια  προκαλούν τη σύνθεσή του.

Τα μέσα για την πρόκληση του συναισθήματος είναι κυρίως :

α) η περιγραφή

β) η αφήγηση

γ) το χιούμορ

δ) η ειρωνεία

ε) συγκινησιακά φορτισμένες λέξεις ή φράσεις

* Το γ και το δ στρέφονται συνήθως εναντίον των θέσεων / επιχειρημάτων του αντιπάλου.

Ε. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΥΘΕΝΤΙΑ

(σ’ έναν ειδήμονα ή απλά σ’ έναν ειδικό σε κάποιον τομέα)

Πολλές φορές ο πομπός, για να ενισχύσει την αξιοπιστία ενός επιχειρήματος, επικαλείται κάποια αυθεντία, η οποία συμμερίζεται τη συγκεκριμένη θέση, και συχνά παραθέτει ανάλογα απο­σπάσματα.

Ειδικά στον επιστημονικό λόγο η παράθεση τέτοιων αποσπασμάτων είναι αναμενόμε­νη και ως ένα βαθμό θεμιτή· με τον τρόπο αυτό ο συγγραφέας δείχνει ότι κατέχει τη σχετική βι­βλιογραφία και ότι βασίζεται σε αξιόπιστες πηγές.

Μερικές φορές, όμως, γίνεται κατάχρηση της επίκλησης στην αυθεντία, για να καλύψει ο πομπός την έλλειψη επιχειρημάτων. Υπάρχει μάλιστα η περίπτωση να επικαλείται δημοφιλή πρόσωπα, τα οποία είναι βέβαια αυθεντίες (ειδικοί/ επαΐοντες) στον τομέα τους, αλλά δεν είναι ειδικοί στο θέμα που πραγματεύεται ο πομπός

Γ. ΕΠΙΚΛΗΣΗ ΣΤΟ «ΗΘΟΣ» (του πομπού)

Συχνά ο πομπός για να πείσει επικαλείται το ήθος του, τα προτερήματα και τις ικανότητές του και γενικά όποιο προσόν του πιστεύει ότι είναι ικανό ,ώστε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του δέκτη. Η αξιοπιστία του πομπού απορρέει από τον ίδιο του το λόγο και όχι από την εικόνα που ενδεχομένως έχει δημιουργήσει ο δέκτης γι’ αυτόν.

Οφείλει επομένως ο πομπός να διαθέτει εκτός των άλλων και :

α) ορθή οργάνωση του λόγου του

β) τεκμηρίωση επιχειρημάτων

γ) καθαρότητα λόγου

δ) σαφήνεια ιδεών κι απόψεων

ε) ειλικρίνεια

κ.ά.

Δ. ΕΠΙΘΕΣΗ ΣΤΟ «ΗΘΟΣ» (του αντιπάλου)

Ορισμένες φορές ,αυτός που επιχειρηματολογεί ,αντί να ανασκευάσει τα επιχειρήματα του αντιπάλου ,κάνει μια προσωπική επίθεση εναντίον του ,δηλαδή ασκεί κριτική στο χαρακτήρα του και στην ιδιωτική του ζωή.

Η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου συναντάται κυρίως στις συστατικές επιστολές ,στον πολιτικό λόγο και γενικότερα στον προπαγανδιστικό λόγο.

Η τακτική αυτή όπως είναι λογικό δεν είναι τις περισσότερες φορές θεμιτή. Συχνά καταντάει μια φτηνή και χυδαία λασπολογία ,που μπορεί να «καταστρέψει» την επαγγελματική ή πολιτική  καριέρα ή και την προσωπική ζωή του «αντιπάλου».

Ωστόσο , όταν η επίθεση αυτή στηρίζεται σε πραγματικά στοιχεία και στοχεύουν στην προστασία ενός προσώπου είναι χρήσιμη ακόμη κι όταν αφορά στην προσωπική και ιδιωτική ζωή του δέκτη της επίθεσης.

ΜΟΡΦΕΣ ΠΕΙΘΟΥΣ

Α. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ

Διαφήμιση είναι η δημιουργία πρωτότυπου μηνύματος ,το οποίο αναφέρεται σε κάποιο υλικό ή πνευματικό παράγωγο/ προϊόν και η προβολή του (μηνύματος) με τελικό σκοπό την παρακίνηση του αποδέκτη να «αγοράσει» το διαφημιζόμενο προϊόν.

Οι μορφές του διαφημιστικού μηνύματος είναι οι ακόλουθες :

1) Μήνυμα που αναπτύσσεται με τρόπο άμεσο χωρίς προλόγους και περιττές εξηγήσεις

2) Αφηγηματικό μήνυμα ,καθώς η αφήγηση χρησιμοποιείται για την επίδειξη ή την ανάλυση του προϊόντος.

3) Μήνυμα μονολόγου ή διαλόγου (μαρτυρία κάποιου ειδικού ή ενός καταναλωτή)

4) Μήνυμα που επεξηγεί την εικόνα

5) Μήνυμα που στηρίζεται σε τεχνάσματα / ευρήματα . Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιούνται λογοπαίγνια, μεταφορές , παρομοιώσεις ,σπάνιες κι εξεζητημένες λέξεις / φράσεις ,χρήση του χιούμορ, της υπερβολής, της έκπληξης ,της πρόκλησης κ.ά.

6) Μήνυμα που προσφέρει επιχειρήματα ή τεκμήρια.

Η διαφημιστική πειθώ συχνά χρησιμοποιεί τα παρακάτω μέσα/ τεχνικές:

1) συνειρμό ιδεών,

2) αναλυτική περιγραφή και επίδειξη των ιδιοτήτων του προϊόντος,

3) επίκληση στην αυθεντία (σ’ έναν ειδικό, σ’ έναν επιστήμονα, σε ένα δημοφιλές πρό­σωπο κτλ.),

4) επίκληση στο συναίσθημα (φόβο, ενοχή, ευθύνη, ευχαρίστηση κτλ.),

5) επίκληση στη λογική (επιχειρήματα υπέρ του προϊόντος, σοφιστικά τεχνάσματα),

6) λανθάνοντα αξιολογικό χαρακτηρισμό (λανθάνουσα αξιολόγηση που λειτουργεί δεσμευτικά για το δέκτη, π.χ. “Οι έξυπνοι οδηγούν Ρενώ”).

Β. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΔΙΚΑΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Η συγκεκριμένη μορφή πειθούς συναντάται στα δικαστήρια και στηρίζεται κυρίως στην επίκληση στο συναίσθημα και λιγότερο στην επίκληση στη λογική ή στην αυθεντία. Επίσης , συχνή είναι η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου και επίκληση στο ήθος του πομπού. Οι διάδικοι προσπαθούν γενικά με κάθε μέσο να πείσουν για το δίκαιο των λόγων τους και να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους.

Γ. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Με τον πολιτικό λόγο ο πομπός επιθυμεί :

α)να πείσει το δέκτη να πάρει κάποιες αποφάσεις ή

β)να προβεί σε κάποια ενέργεια.

Ο δέκτης λοιπόν πρέπει να πεισθεί ότι :

α)η απόφαση του εί­ναι σύμφωνη με τα δικά του προσωπικά συμφέροντα και

β)με τα συμφέροντα του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου στο οποίο ανήκει.

Έτσι, ο πολιτικός λόγος χαρακτηρίζεται :

α) από λογική επιχειρηματολογία,

β )από έντονη συναισθηματική φόρ­τιση και

γ )από ρητορεία.

Επειδή ο πολιτικός λόγος συνδέεται με την εξουσία, ορισμένες φο­ρές στοχεύει στην παραπλάνηση ή στον εκφοβισμό του ακροατηρίου, έτσι ώστε να εξα­σφαλιστεί η άκριτη αποδοχή από το δέκτη (ακροατήριο) των σκοπών και των αποφάσεων του πομπού.

Στις περιπτώσεις αυτές η αποδεικτική ισχύς των επιχειρημάτων αντικαθίσταται από αυταπόδεικτες έννοιες ή από λέξεις με τέτοια ηθική διάσταση (“έθνος”, “λαός”, “εθνι­κή σωτηρία” κτλ.), που εμποδίζουν το λογικό έλεγχο και παγιδεύουν το δέκτη. Όταν ο πολι­τικός λόγος παίρνει αυτή τη μορφή, με την παραποίηση των εννοιών και τη στρέβλωση των αξιών, γίνεται προπαγάνδα.

Βασικοί τρόποι πειθούς στον πολιτικό λόγο είναι :

α) η επίκληση στο συναίσθημα

β) η επίθεση στο ήθος του αντιπάλου

γ) η επίκληση στο ήθος του πομπού

δ) η επίκληση στη λογική.

Δ. Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΛΟΓΟ

Ο επιστημονικός λόγος είναι :

α) λόγος περιγραφικός, ερμηνευτικός, αποδεικτικός. Αυτό ση­μαίνει ότι τον χρησιμοποιεί ο επιστήμονας στην προσπάθεια του να περιγράψει, να ερμη­νεύσει, να πείσει· στην προσπάθεια του δηλαδή να αναφερθεί στα πράγματα ή στην αντί­ληψη που έχουμε γι’ αυτά.

β )οφείλει να είναι απρόσωπος και αντικειμενικός.

γ)  επικρατεί η λογική χρήση της γλώσσας και όχι η συγκινησιακή.

δ )βασικός τρόπος πειθούς στον επιστημονικό λόγο είναι η επίκληση στη λογική και κατά δεύτερο λόγο η επίκληση στην αυθεντία. (αυτό δε σημαίνει βέβαια ότι οι υπόλοιποι τρόποι πειθούς αποκλείονται).

ε ) παρατηρείται έντονα η χρήση ειδικού (επιστημονικού) λεξιλογίου

ΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

Το δοκίμιο, (γαλλικά essai και αγγλικά essay : προσπάθεια, δοκιμή) είναι

1)ένα εί­δος πεζού λόγου με μέση συνήθως έκταση, σε αντιδιαστολή προς τις τυπικές, πλήρεις και εξαντλητικές μελέτες, με το οποίο ο δοκιμιογράφος

2) άλλοτε εκφράζει τις παρατηρήσεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματα του για τη ζωή

3) περιπλανιέται ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, που προέρχονται από τα γενικότερα πνευματικά του εφόδια και από τη διανοητική και αισθητι­κή του καλλιέργεια,

4) άλλοτε προσπαθεί να αναλύσει και να ερμηνεύσει, εκλαϊκεύοντας πολλές φορές διάφορα θέματα.

Τα θέματα αυτά είναι συνήθως :

– αισθητικής,

-ηθικής,

-κοινωνικής,

-πολιτικής κτλ. τάξης,

– επι­στημονικά

5 )Ο σκοπός του δοκιμιογράφου είναι :

1) να πληροφορήσει,

2)να διδάξει,

3)να τέρψει

4)να πείσει.

6) έχει ασαφή χαρακτήρα και άλλοτε προσεγγίζει τη λογοτεχνία και άλλοτε την επιστήμη ή τη φιλοσοφία.

Α. ΤΟ ΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

α)Το δοκίμιο αυτό είναι καταγραφή απόψεων πάνω σε ένα θέμα.

β)Ο συγγραφέας στοχάζεται και εκφράζει τις ιδέες του ,αντλώντας από την εμπειρία, τη φαντασία και τις γενικές γνώσεις του.

γ)Ο έντονος υποκειμενισμός συχνά τον παρεκκλίνει από τη συνήθη γλωσσική νόρμα. Χρησιμοποιεί πρωτότυπες εικόνες και λεκτικούς συνδυασμούς (μεταφορική γλώσσα).

δ)Παρατηρούμε ακόμη, μια ιδιότυπη ανάπτυξη των σκέψεων ,που είναι συνειρμική και διαισθητική και λιγότερο ή ελάχιστα λογική.

Β. ΤΟ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Το δοκίμιο αυτό μοιάζει σε πολλά με το στοχαστικό. Κι αυτό ασχολείται με ιδέες. Διαφέρει όμως σημαντικά στο εξής :

α)καθώς ο συγγραφέας στοχεύει να συζητήσει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα ,δεν είναι ελεύθερος να ερμηνεύσει το θέμα με όποιο τρόπο θέλει.

β)Τα προσόντα που απαιτούνται είναι η ικανότητα του δοκιμιογράφου να τεκμηριώνει τις ιδέες του και η δεξιότητά του να τις διευθετεί σε μια λογική σειρά. γ)Χρησιμοποιεί λέξεις και εκφράσεις που φανερώνουν στάση (πιθανώς, βέβαια, ενδεχομένως, ίσως, ευτυχώς, δυστυχώς κ.ά. ) και πρόθεση (αποφθεγματικές φράσεις κ.ά.).

δ)Δεν απευθύνεται μόνο στην καλαισθησία ,αλλά και στην πληροφόρηση και στη γνώση.

ε)Επιπλέον, αντλεί το υλικό του κυρίως από τις γνώσεις του : το τί γνωρίζει είναι πιο σημαντικό από το τί φαντάζεται ή τι παρατηρεί.

Με βάση τα παραπάνω ο συγγραφέας του αποδεικτικού δοκιμίου θέτει τους παρακάτω στόχους :

1) να διερευνήσει απλώς το θέμα του, χωρίς απαραίτητα να φτάσει σε μια λύση.

2) να προσπαθήσει να λύσει το πρόβλημα που θέτει,

3) να επιχειρηματολογήσει ,για να υπερασπιστεί ή να αντικρούσει μια θέση ,χωρίς να έχει ως κύριο σκοπό του να πείσει τον αναγνώστη για την ορθότητα της δικής του άποψης.

4) να επιχειρηματολογήσει με βασικό σκοπό να πείσει τον αναγνώστη να συμφωνήσει μαζί του.

Η ΠΕΙΘΩ ΣΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ

Ο συγγραφέας του δοκιμίου :

1)προσεγγίζει ένα θέμα που τον ενδιαφέρει,

2)εκθέτει τις ιδέες του

3)διασαφηνίζει τις απόψεις του

4)υποστηρίζει τις ιδέες του, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα, τεκμήρια και παραδείγματα

5) επιχειρεί να ερμηνεύσει ένα φαινόμενο

6)καταλήγει σε κάποιες προτάσεις για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος.

Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

1)Η γλώσσα του δοκιμίου – σε αντίθεση με τη γλώσσα της ποίησης ή της αφηγημα­τικής πεζογραφίας- υπακούει σε εντολές μιας λογιότερης γραμματικής, της γραμ­ματικής που διέπει γενικά τον επιστημονικό ή το στοχαστικό λόγο.

2)εύκο­λα μπορεί κανείς να επισημάνει διάφορες τεχνικές ομαλής ή φυσικής μετάβασης και συνοχής (π.χ. τη χρήση συνεκτικών μορίων και εκφράσεων, φράσεις – γέφυρες κτλ).

3)Μπορεί ακόμη να ξεχωρίσει άλλα εκφραστικά μέσα, που χαρακτηρίζουν έναν περισσότερο επιστημονικό λόγο, π.χ.

α) μόρια

β) εκφράσεις που φανερώνουν μια στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα (π.χ.  πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως κτλ) ή φανερώνουν την οπτική του γωνία για τα γραφόμενα .

γ) επιρρήματα του τύπου “κοινωνικά”, “πολιτικά”, “νομικά” κ.ά.

4) Ως προς τη σύνταξη έχει κανείς να προσέξει την περισσότερο σύνθετη δομή των προτάσεων. Αυτό επιτυγχάνεται με τη μεγαλύτερη χρήση του υποτακτικού λόγου σε αντίθεση με τον παρατατικό λόγο.

5) Από την άλλη πλευρά ο μέσος αναγνώστης οφείλει να εξοικειωθεί και με το- σε μεγάλη έκταση- αφηρημένο λεξιλόγιο του δοκιμίου.

6) Παράλληλα, ωστόσο, διακρίνουμε συχνά στο δοκίμιο :

α)κάποια προφορικότητα στην έκφραση και

β)κάποια οικειότητα στο ύφος, χαρακτηριστικά που οφείλονται στη διάθεση του δοκιμιογρά­φου να επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη.

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

Το δοκίμιο παρουσιάζει μια ποικιλία μορφών ως προς την οργάνωση.

Έτσι,α) άλλα δοκίμια έχουν αυστηρότερη λογική οργάνωση, όπως π.χ. το δοκίμιο του Παπανούτσου “Η τεχνική πρόδος”,

β)άλλα έχουν πιο ελεύθερη οργάνωση, όπως π,χ. το δοκίμιο του Τερζάκη “Μηχανισμός εξανδραποδισμού”

γ)σε άλλα πάλι η οργάνωση είναι μάλλον συνειρ­μική, όπως, π.χ. στο δοκίμιο του Σεφέρη “Πάντα πλήρη θεών”.

Τα δοκίμια που οργανώνονται λογικά προσεγγίζουν περισσότερο τον επιστημονικό λόγο και έχουν συνήθως αποδεικτικό χαρακτήρα.

Το Διάγραμμα ενός τυπικού Δοκιμίου

ΠΡΟΛΟΓΟΣ : Ο συγγραφέας εκθέτει στον πρόλογο το θέμα (δηλαδή την προβληματι­κή του), προσπαθώντας να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και συνεχίζει εκθέτοντας την κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα που αποτε­λεί και τη θέση του πάνω στο θέμα.

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ : Στο κύριο μέρος ο συγγραφέας προσκομίζει το υλικό που διαθέτει, για να διασαφηνίσει την κύρια ιδέα ή να αποδείξει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ : Στον επίλογο παρουσιάζει συμπυκνωμένα ό,τι έχει αποδείξει ή επανεκθέτει την αρ­χική του θέση. Αν έχει αποδείξει πειστικά το θέμα του, η θέση θα έχει πάρει καινούριο νόημα για τον αναγνώστη.

Τα δοκίμια που έχουν πιο ελεύθερη οργάνωση προσεγγίζουν πε­ρισσότερο τη λογοτεχνία και η δομή τους δεν καθορίζεται από τη σχέ­ση απόδειξης ανάμεσα στη θέση του συγγραφέα και την υποστήριξη αυτής της θέσης. Υπάρχει ένα κεντρικό θέμα με το οποίο οι επιμέρους ιδέες συνδέονται περισσότερο ή λιγότερο συνειρμικά. Ο συγγραφέας περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών.

Διαβάζοντας ένα τέτοιο δοκίμιο :

α)προσέχουμε περισσότερο την ύφανση του λόγου παρά τη λο­γική που διέπει τη δομή του κειμένου ως συνόλου.

β)νιώθουμε εμπλουτισμένοι σε ανιχνεύσεις και σε προβληματισμό, χωρίς να έχουμε αναγκαστικά επισημάνει ένα καθα­ρό διάγραμμα του.

ΤΟ ΑΡΘΡΟ

Χαρακτηριστικά :

1)Το άρθρο είναι δημοσίευμα σε εφημε­ρίδα ή σε περιοδικό

2) πραγματεύεται ένα ειδικό, επίκαιρο θέμα

3 το θέμα του είναι γενικού ενδιαφέροντος.

4) ο συντάκτης του μπορεί να είναι ένας ειδικός συνεργάτης της εφημερίδας (π.χ. επιστήμονες ,συγγραφείς, πολιτικοί ,καλλιτέχνες ,ως τακτικοί ή περιστασιακοί συνεργάτες, για να εκφράσουν τις απόψεις τους πάνω σε ποικίλα θέματα που άπτονται της επικαιρότητας.). Επομένως δεν είναι απαραίτητο να είναι ειδικός πάνω στο θέμα που πραγματεύεται.

5) Το άρθρο ανήκει στα είδη της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας . Δεν καταγράφει απλά ένα γεγονός, αλλά το ερμηνεύει.

Χαρακτηριστικά Κύριου άρθρου :

α)Με το κύριο άρθρο, που δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα η εφημερίδα εκφράζει τη γνώμη της  για το σημαντικότερο γεγονός ημέρας.

β)Το κύριο άρθρο είναι ανυπόγραφο ή ενυπόγραφο

γ) γράφεται από τον εκδότη, το διευθυντή, τον αρχισυντάκτη της εφημερίδας ή και από έναν ειδικό συνεργάτη (αρθρογράφο) [που βρίσκεται στην ιεραρχία μετά τον αρχισυντάκτη.]

Χαρακτηριστικά Επιστημονικού άρθρου :

1)      παρακολουθούν τις εξελίξεις της επιστήμης σε διάφορους τομείς.

2)      Τα άρθρα αυτά δημοσιεύονται σε ειδικά έγκριτα επιστημονικά περιοδικά

3)       απευθύνονται σε κοινό με ειδικές γνώσεις πάνω σε κάποιον επιστημονικό τομέα.

4)      Συντάσσονται από κάποιον ειδικό επιστήμονα

5)      Χρησιμοποιείται ειδικό-επιστημονικό λεξιλόγιο

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΔΟΚΙΜΙΟΥ – ΑΡΘΡΟΥ

Η σύγκριση των δύο αυτών κειμένων μπορεί να μας βοηθή­σει να αντιληφτούμε τις διαφορές που παρουσιάζει ένα άρθρο που δημοσιεύεται στον τύπο από ένα δοκίμιο.

1) Το άρθρο έχει επικαιρικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορμάται πά­ντα από ένα επίκαιρο γεγονός το οποίο σχολιάζει ή και ερμηνεύει.

Το δοκίμιο, από την άλλη πλευρά, δεν έχει επι­καιρικό χαρακτήρα. Ακόμη και όταν αφορμάται από κά­ποιο σύγχρονο γεγονός, ανάγεται στο μόνιμο και στο γε­νικό.

2) Το δοκίμιο χαρακτηρίζεται “υβρίδιο”, γιατί κινείται ανάμεσα στην επιστήμη ή στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία.

Το άρθρο αντίθετα έχει πιο ξεκάθα­ρο χαρακτήρα. Απέχει σαφώς από τη λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερμη­νευτικής δημοσιογραφίας (π.χ. άρθρο σε εφημερίδα) ή της επιστήμης.

3) Στο άρθρο επικρατεί η αναφορική λει­τουργία της γλώσσας , κάτι που δε συμβαί­νει σε όλα τα δοκίμια (αναφορική και ποιητική λειτουργία).

4) Το άρθρο δεν έχει, συνήθως, τον προσωπικό και οι­κείο τόνο που χαρακτηρίζει το δοκίμιο.

5) Μια ακόμη διαφορά του άρθρου από το δοκίμιο είναι η έκταση. Το άρθρο (τουλάχιστον αυ­τό που δημοσιεύεται στην εφημερίδα) είναι συνήθως συντομότερο από ένα δοκίμιο.

Η ΕΠΙΦΥΛΛΙΔΑ

Ορισμός : Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διά­φορα θέματα :

α)φιλολογικά,β)επιστημονικά,γ)κοινωνικά,δ)καλλιτεχνικά,ε)πολιτικά κτλ.

Χαρακτηριστικά :

α)Γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέμα.

β)Δημο­σιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση

γ) χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή.

δ)Στο παρελ­θόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλλει από εφη­μερίδα σε εφημερίδα.

ε)Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα, π,χ. “Η διαφήμιση”, αλλά δε μένει προ­σκολλημένος στο επίκαιρο· προχωρεί σε παρατηρήσεις και σκέ­ψεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος.