ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΗΝ “ΑΝΤΙΓΟΝΗ” ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΗΣ «ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ» ΤΟΥ ΣΟΦΟΚΛΗ

Η Αντιγόνη γνωστοποιεί στην αδερφή της Ισμήνη ότι ο νέος βασιλιάς της Θήβας, ο Κρέοντας , πρόκειται να εκδώσει διαταγή με την οποία θα απαγορεύει την ταφή του αδελφού τους Πολυνείκη , γιατί τον θεωρεί προδότη της πατρίδας του, ενώ αντίθετα θα αποδώσει όλες τις απαραίτητες νεκρικές τιμές στον Ετεοκλή, τον άλλο της αδερφό ως υπερασπιστή της Θήβας . Ζητεί τη βοήθειά της να τον θάψει ,αλλά εκείνη αρνείται . Έτσι,  η Αντιγόνη αποφασίζει μόνη της να εκτελέσει το χρέος της προς τον αδερφό της. Αφού συλλαμβάνεται επ’ αυτοφώρω από το φύλακα που φύλαγε το νεκρό σώμα του Πολυνείκη, οδηγείται στον Κρέοντα, που την καταδικάζει να περάσει την υπόλοιπη ζωή της σε υπόγεια σπηλιά. Μάταια ο γιος του προσπαθεί να τον μεταπείσει . Ακόμη κι όταν ο μάντης Τειρεσίας τον προειδοποιεί ότι η απόφασή του αυτή θα οδηγήσει στην καταστροφή τον ίδιο και την πόλη , εκείνος τον διώχνει βρίζοντας τον και αποκαλώντας τον αγύρτη. Αίφνης όμως, αντιλαμβάνεται το λάθος του και τρέχει να απελευθερώσει την Αντιγόνη ,για να προλάβει το μίασμα της πόλης. Είναι ωστόσο, ήδη αργά : η Αντιγόνη έχει κρεμαστεί μέσα στη σπηλιά και στα πόδια της κείτεται νεκρός και ο γιος του ο Αίμονας ,που ήταν ερωτευμένος μαζί της κι επρόκειτο να τη νυμφευθεί. Ο Κρέοντας παίρνοντας το γιο του στην αγκαλιά του επιστρέφει στην πόλη μοιρολογώντας τον . Εκεί πληροφορείται πως και η γυναίκα του η Ευριδίκη , έχοντας μάθει το χαμό του γιου της έχει αυτοκτονήσει μέσα στο παλάτι. Η τραγωδία τελειώνει με τον Κρέοντα μόνο του να θρηνεί τους νεκρούς του και την τραγική μοίρα του ζητώντας από το θάνατο να τον λυτρώσει.

• Η τραγωδία παρουσιάστηκε («εδιδάχθη») το 441 π.Χ. στο θέατρο του Διονύσου στην Αθήνα, στα πλαίσια των Μεγάλων Διονυσίων και απέσπασε το α’ βραβείο. Ο Σοφοκλής, γι’αυτή την επιτυχία του, εκλέχτηκε στρατηγός και  ως σύντροφος του Περικλή ανέλαβε το 440 τη στρατηγία στην εκστρατεία κατά της Σάμου.
  

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Ο Σοφοκλής έζησε τη λαμπρότερη εποχή ακμής της Αθήνας. Η πρώιμη περίοδος της ζωής του συμπίπτει με την κυριαρχική επέκταση του κρά­τους στο εξωτερικό και με την επιβολή της αθηναϊκής ηγεμονίας στις σύμμαχες πόλεις. Στα χρόνια της ωριμότητας του ποιητή το κράτος της Αθήνας βρίσκεται στο απόγειο της δύναμης του. Εμφανίζει θαυμαστή συνοχή και στο εσωτερικό, χάρη στην αδιατάρακτη ακόμα ισορροπία των κοινωνικών δυνάμεων. Η κατάσταση αυτή ανατρέπεται, όταν ο Σοφοκλής φτάνει στα γηρατειά. — Το τέλος της ζωής του ήρθε πριν τε­λειώσει ο πόλεμος και χάρισε στον ποιητή το ευτύχημα να μη γνωρίσει την κατάρρευση.

Όλο αυτό το τόξο, που διαγράφεται στη χρυσή πενηνταετία της Α­θήνας, αναπτύσσεται από το ανοδικό του ξεκίνημα (Μηδικοί Πόλεμοι), μέσα από τη λάμψη μιας καθολικής προκοπής, ως την τελική πτώση προς την καταστροφή (Πελοποννησιακός Πόλεμος), σαν γοργό ιστορικό δράμα. Και μέσα του πλέκονται αναρίθμητα περιστατικά της ανθρώ­πινης δο’κιμασίας, που ο δραματουργός έρχεται να τα επεξεργαστεί και να τα ξεδιαλύνει στο φως.

Νέοι θεσμοί μετατοπίζουν τους παλιούς. Το κράτος ισχυροποιείται, η οικογένεια μένει ατροφική. Οι ευθύνες του ατόμου μεγαλώνουν. Η γνώση δύσκολα παρακολουθεί το ρεύμα των μεταβολών. Ο πειρασμός της δύναμης εκτρέφει την αλαζονεία. Η αγάπη του κέρδους φθείρει τους δεσμούς εμπιστοσύνης. Οι συγκρούσεις των συμφερόντων γίνονται αμείλικτες και οι αντιμαχόμενες επιδιώξεις είναι σχεδόν κανόνας, όχι πια εξαίρεση. Παλιές παραδοχές αχρηστεύονται από τις καινούριες ε­μπειρίες, οι αντιθέσεις μεταξύ των αξιών πυκνώνουν. Η ανθρώπινη ε­πικοινωνία διασπάται. Οι άνθρωποι εκφράζονται με κώδικες ασύμβα­τους ανάμεσα τους, νομίζοντας πως μιλούν την ίδια γλώσσα. Τρομά­ζουν μπροστά στην αγάπη και η φιλία δεν απηχεί στην καρδιά τους. Το ψέμα εισχωρεί ολοένα πιο βαθιά στη ζωή. Για όσα ελπίζουν οι άνθρω­ποι, πολύ συχνά διαψεύδονται. Και ψεύτικες ελπίδες μπορεί να τους βγουν αληθινές. Παίρνουν αποφάσεις, αλλά δεν ορίζουν τις συνέπειες τους. Η πορεία του καθενός στη ζωή ξεφεύγει από τον έλεγχο του. Η τύχη του είναι σαν να μην του ανήκει. Κάποιες ανώτερες δυ­νάμεις κυβερνούν τον κόσμο και καθορίζουν τον ιστορικό μας βίο, σε κατευθύνσεις που για μας τους ανθρώπους μένουν ανεξέλεγκτες. Σ’ έ­ναν κόσμο συγκροτημένο τόσο πολύπλοκα, που θέλει να κινείται όλο πιο ελεύθερα, οι προσωπικές υπαιτιότητες συγχέονται με τις υπερπρο-σωπικές αιτίες: την απρόσωπη άτεγκτη Μοίρα. — Από πού αρχίζει και ως πού εκτείνεται η ανθρώπινη ενοχή; Η δραματουργία του Σοφοκλή εδώ έχει τις θεματικές της πηγές. Ο Σοφοκλής μετέχει στη ζωή της πολιτείας. Παρακολουθεί τις εξελίξεις και από τη θέση του συμμερίζεται τις ευθύνες πολλών κρίσιμων απο­φάσεων. Έγκαιρα όμως διαβλέπει την επερχόμενη φθορά πίσω από την πλησμονή των κατακτήσεων της προόδου. Και έχει τη γενναιότητα να επισημαίνει τις υπερβολές. Για την τραγική του αντίληψη, κάθε υπέρ­βαση των ορίων είναι προμήνυμα πτώσης.

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΘΕΣΕ

Στις τραγωδίες του ο Σοφοκλής επεξεργάζεται τα προβλήματα της ανθρώπινης μοίρας, που γεννιούνται μέσα σ’ έναν κόσμο πολυσύνθετο και με ανοιχτούς τους ορίζοντες της ανάπτυξης του.

Έτσι, στην Αντιγόνη, θα δούμε ότι ο Σοφοκλής αποκαλύπτει τις υπερ­βολές της εξουσιαστικής ροπής, παρουσιάζοντας ως φορέα της έναν ε­πιβλητικό ηγεμόνα (τον Κρέοντα), πλασμένον σαν μερικούς δυναμικούς ηγέτες της κλασικής —ή και οποιασδήποτε άλλης— εποχής. Αυτό είναι ένα βασικό θέμα του έργου. Ας δούμε ακόμα δύο άλλα ενδεικτικά: Ο Σοφοκλής σε διάφορα σημεία του έργου καταγγέλλει την επιδημία της κερδοσκοπίας, που είναι χαρακτηριστικό σύμπτωμα της εποχής του. Αλλού πάλι, επισημαίνει την αποσυνθετική επίδραση του χρήματος, καθώς οι λειτουργίες της αναπτυσσόμενης χρηματικής συναλλαγής διεισδύουν στην κοινωνία της εποχής και φθείρουν τους συνεκτικούς της αρμούς: οι κρίσεις που ο ποιητής διατυπώνει σε τόνο καταγγελίας για το νεοφανή θεσμό του χρήματος, πέρα από τη δριμύτητα του ύ­φους, μαρτυρούν διεισδυτική αντίληψη των κοινωνικών φαινομένων.

Ο Σοφοκλής, παρόλο που κατά καιρούς ανέλαβε υψηλά αξιώματα, δια­τήρησε πάντα την προσωπική χάρη του καλλιτέχνη και πνευματικού ανθρώπου. Αντιμετώπιζε τη σκυθρωπότητα των κρατικών λειτουργη­μάτων με πνεύμα ειρωνείας. Ίσως παρέχει μια ένδειξη γι’ αυτό η ειρω­νική αναφορά της Αντιγόνης (στίχ. 8) στον Κρέοντα ως ‘στρατηγόν’. Σ’ όλες του τις εκδηλώσεις ο ποιητής έδειχνε εκείνη τη νηφάλια ηρεμία που, για μας, είναι αποτυπωμένη στις γλυπτές προσωπογραφίες του.