Ν. Εγγονόπουλος, «Ποίηση 1948» -Μ. Αναγνωστάκης , «Στο Νίκο Ε. …1949»
Α] Ν. Εγγονόπουλος- «Ποίηση 1948»
Βιογραφικά στοιχεία
Γεννήθηκε το 1910 και πέθανε το 1986. Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του έζησε στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε στο Παρίσι και στην Αθήνα. Στην ποίησή του συνδυάζει παραδοσιακά στοιχεία (ομοιακαταληξία, μέτρο, ρυθμό) και ελεύθερο στίχο. Είναι ένας από τους κύριους εκπροσώπους του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.
Ανάλυση του ποιήματος
Το έτος γραφής του συγκεκριμένου ποιήματος είναι το 1948, στο αποκορύφωμα δηλαδή του εμφυλίου πολέμου. Βασικά χαρακτηριστικά αυτής της εποχής είναι ο σπαραγμός κι ο θάνατος. Είναι δηλαδή μια εποχή αντιποιητική, η ποίηση είναι πλέον μια μάταιη πολυτέλεια. Η σιωπή έχει σ’αυτήν την εποχή μεγαλύτερο νόημα από τους στίχους, αφού μπορεί να αποδώσει την τραγικότητα με έναν τρόπο απόλυτο. Ωστόσο, ο ποιητής επισημαίνει όλα τα παραπάνω επιλέγοντας να γράψει ποίηση. Εξαιτίας όμως της τραγικής κατάστασης τα ποιήματά του είναι πικρά και λίγα. Εξάλλου, πάντοτε η ποίησή του εξέραζε την πίκρα και την θλίψη του για την ιστορική πραγματικότητα που βίωσε (μικρασιατική καταστροφή, προσφυγικό, πόλεμος ’40, κατοχή, εμφύλιος).
Στο ποίημα δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία ρητορείας, μελοδραματισμού ή εξάρσεων. Απουσιάζουν παντελώς λυρικές εικόνες και εκφράσεις. Αντίθετα, κυριαρχεί παντού ο θάνατος. Η ποίηση υποχωρεί από σεβασμό προς το θέμα των νεκρών, και χρειάζεται μόνο για να εκφράσει τον πόνο του ποιητή. Οι εικόνες είναι απροσδόκητες και χωρίς λογική συνοχή, σαν να βρίσκονται μεταξύ πραγματικότητας και ονείρου (στοιχείο υπερρεαλισμού). Ο λόγος είναι τεμαχισμένος και η διατύπωση ελλειπτική. Αυτή η μορφή του λόγου σχετίζεται άμεσα με την εποχή του εμφυλίου πολέμου. Όπως ακριβώς η εποχή, έτσι κι ο λόγος σπαράχτηκε από το μακελειό. Έτσι το ποίημα, με τον χαμηλόφωνο και εξομολογητικό τόνο, παίρνει τη θέση μιας πένθιμης κραυγής για το ρόλο του ποιητή και της ποίησης.
Β] Μ. Αναγνωστάκης- «Στο Νίκο Ε. …1949»
Βιογραφικά στοιχεία
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1925 και πέθανε το 2005. Σπούδασε Ιατρική και τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Ποίησης το 1986. Ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική γενιά. Για τη γενιά του ποιητή η πολιτική και κοινωνική στράτευση ήταν από τα ουσιώδη γνωρίσματά της, και διεκδίκησαν ζωτικές αξίες όπως η ελευθερία και οι κοινωνική δικαιοσύνη.
Ανάλυση του ποιήματος
Στο ποίημα είναι έντονο το κλίμα του θανάτου. Όλες οι εικόνες μεταφέρουν το σκηνικό του εμφυλίου πολέμου: οι νεκροί σύντροφοι, οι φωνές αγωνίας, η απουσία προστασίας και ασφάλειας, η ερημιά κι η εγκατάλειψη. Η εικόνα της σημαίας που έχει τρυπήσει και σαπίσει, δίνει τη αιτία του εμφύλιου σπαραγμού: ο πόλεμος ήταν ιδεολογικός. Ωστόσο, παρά τη φρίκη και τον πόνο που ξεχειλίζουν στους στίχους του ποιήματος, ο ποιητής καταφέρνει και κρατά το μέτρο, αποφεύγοντας υπερβολές και εξεζητημένους μελοδραματισμούς. Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται για να μεταφέρουν αυτό το κλίμα είναι καθημερινές λέξεις του προφορικού λόγου, με απλό και εξομολογητικό τόνο. Οι στίχοι, όπως και στο ποίημα του Εγγονόπουλου είναι ελλειπτικοί και απουσιάζει κάθε στοιχείο λυρισμού. Στο συγκεκριμένο ποίημα σκούγεται καθαρή η φωνή του ποιητή Αναγνωστάκη. Μιλάει για το χρέος των ποιητών, οι οποίοι πρέπει να συντηρήσουν τις ιστορικές στιγμές για να μην περάσουν στη λήθη.
Γ] Παραλληλισμός των δύο κειμένων
Το ποίημα του Αναγνωστάκη είναι «απάντηση» στο ποίημα του Εγγονόπουλου. Κάτι τέτοιο αποδεικνύεται κυρίως από τον τίτλο («Στο Νίκο Ε.») και την χρονολογία (1949), αλλά και από τη θεματική σχέση την δύο ποιημάτων, δηλαδή η ποίηση σε σχέση με την ιστορική πραγματικότητα. Το ιστορικό πλαίσιο των δύο ποιημάτων ταυτίζεται (εμφύλιος πόλεμος) και η μορφή τους είναι επίσης όμοια. Και στα δύο συναντάμε ακρωτηρισμένο λόγο, με μικρούς στίχους, χωρίς στίξη, χωρίς μέτρο και ομοιοκαταληξία, για να αποδοθεί η ακρωτηριασμένη εποχή.
Ωστόσο η στάση των δύο ποιητών απέναντι στο χρέος της ποίησης ως προς την ιστορική πραγματικότητα διαφέρει. Ο Εγγονόπουλος θεωρεί την ποίηση αδύναμη να αρθρώσει το λόγο της μέσα στις αιματηρές συνθήκες του διχασμού από τον εμφύλιο σπαραγμό. Θεωρεί την ποίηση μάταιη πολυτέλεια σε τέτοιες εποχές, όπου το μόνο που ενδιαφέρει τους ανθρώπους είναι η επιβίωση. Θεωρεί τη σιωπή προτιμώτερη. Για αυτό και τα ποιήματά του είναι τόσο πικραμένα και τόσο λίγα, ίσα ίσα για να εκφράσουν αυτή την αδυναμία.
Αντίθετα, ο Αναγνωστάκης δε συμφωνεί με την άποψη της ποιητικής παραίτησης του Εγγονόπουλου. Πιο αγωνιστικός, κοντά στην «στρατευμένη» ποίηση, πιστεύει ότι η τέχνη είναι καθρέφτης της πραγματικότητας. Πιστεύει στον κοινωνικό ρόλο του καλλιτέχνη, οπότε, κατά την άποψή του, ο ποιητής πρέπει να συμμετέχει ενεργά και να καταγράφει όλα όσα συμβαίνουν στην εποχή του. Για τον Αναγνωστάκη η ποιητική παραίτηση ισοδυναμεί με λιποταξία. Πιστεύει πως μόνο ο ποιητής θα μιλήσει για το θάνατο, τα ερείπια και τους εφιάλτες. Η ευαισθησία του είναι η μόνη εγγύηση για τη σωστή καταγραφή.
Ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου
1) Να εξεταστούν συγκριτικά τα δύο ποιήματα. Ποια είναι η επιλογή του Εγγονόπουλου και ποια του Αναγνωστάκη;
Απάντηση: Τα δύο ποιήματα συνιστούν ένα νοητό διάλογο ανάμεσα στους δύο ποιητές για το πώς αντιλαμβάνεται ο καθένας την ποιητική λειτουργία. Στο ποίημα του Εγγονόπουλου εκφράζεται η αδυναμία της ποίησης να λειτουργήσει μέσα στις συνθήκες του εμφύλιου σπαραγμού. Στη σιωπή της ποίησης του Εγγονόπουλου, ο Αναγνωστάκης προβάλλει την καταγγελτική δύναμη της ποίησης μέσα από την απεικόνιση του δράματος.
Αν βέβαια ο Εγγονόπουλος ήθελε να μείνει πιστός στη διακήρυξή του, τότε θα έπρεπε να σιωπήσει και να μη γράψει ούτε μια ποιητική γραμμή. Το ποίημα του όμως, μέσα από τη σιωπή και την άρνηση που υποδεικνύει, αποτελεί μια θορυβώδη καταγγελία της τραγωδίας του εμφυλίου, τη διατύπωση μιας θέσης τόσο ποιητικής όσο και πολιτικής. Στην ουσία τα δύο ποιήματα έχουν το ίδιο θέμα. Μόνο που ο Αναγνωστάκης είναι περισσότερο αναλυτικός, ενώ ο Εγγονόπουλος φορτίζει τις ψυχές των αναγνωστών με τους συνεχείς διασκελισμούς. Με την τεχνική αυτή, που δεν επιτρέπει να ολοκληρωθεί το νόημα κανενός στίχου, δημιουργεί την αίσθηση της αγωνίας και του φόβου. Η πρωτοπρόσωπη σφήγηση του Εγγονόπουλου και η αναγνώριση ότι η ποίησή του στάζει πίκρα στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στον ίδιο τον ποιητή και στο δράμα που βιώνει, καθώς το έργο του είναι η συνεχής καταγγελία, ο αγώνας. Την ίδια θέση εκφράζει κι ο Αναγνωστάκης με αντίστοιχο τρόπο: και στα δύο ποιήματα ερωτήσεις ρητορικές σε παρένθεση στρέφουν τη ματιά στον ποιητή και την ποίησή του. Η παρένθεση όμως του Αναγνωστάκη δηλώνει το ακριβώς αντίθετο από αυτό που δηλώνουν οι πρώτοι στίχοι του Εγγονόπουλου. Στην αφωνία του ποιητικού λόγου του ποιητή, ο Αναγνωστάκης αντιπαραβάλλει το χρέος του ποιητή να μιλήσει, να γίνει η τέχνη του πράξη κοινωνικής και πολιτικής διαμαρτυρίας και καταγγελίας.
2) Ποια γενικά συμπεράσματα προκύπτουν για το χρέος της ποίησης απέναντι στη σύγχρονη πραγματικότητα; Ποια είναι η δική σας άποψη για το θέμα αυτό;
Απάντηση: Το συμπέρασμα που προκύπτει από τα δύο ποιήματα είναι ότι η ποίηση είναι μεν πράξη αυτόνομη, από την άλλη όμως αντλεί το περιεχόμενό της από την ιστορική πραγματικότητα. Τα θέματα που φωτίζει είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους, ακόμα κι αν κάποιοι νόμίζουν πως δεν τους αφορούν. Ιδίως σε εποχές ταραγμένες, όπως η εποχή του εμφυλίου, η ποίηση γίνεται πράξη κοινωνικοπολιτικής διαμαρτυρίας και καταγγελίας. Επομένως, ακόμα και μέσα από τη σιωπή λειτουργεί ως έκφραση αποτροπιασμού από την πλευρά του ποιητή.
Σίγουρα η τέχνη δεν έχει ως σκοπό την ωραιοποίηση της πραγματικότητας, δεν στοχεύει μόνο στην ηρεμία του νου και της ψυχής. Κυρίως στοχεύει στην παρουσίαση της αλήθειας. Η ποίηση επομένως θα πρέπει να εμπνέει μια συγκεκριμένη στάση ζωής στον καλλιτέχνη, που είναι συνυφασμένη με την καταγγελία της τυραννίας σε όποια μορφή κι αν βρίσκεται. Ο ποιητής με λίγα λόγια δεν πρέπει να μένει στο περιθώριο των εξελίξεων, αλλά να κάνει την δική του επανάσταση μέσα από το έργο του.
Σχόλια Αναγνωστών-Επισκεπτών