Το κρύο αρχίζει να μας δείχνει τα δόντια του και είναι αναπόφευκτο τα μάτια μας να «γεμίζουν» από… θολές περυσινές εικόνες με πρωταγωνίστρια την αιθαλομίχλη. Μια πρωταγωνίστρια που κέρδισε τον συγκεκριμένο «ρόλο» ελέω της κρίσης και των νέων… ηθών και εθίμων που αυτή εγκαινίασε μέσα σε τζάκια και ξυλόσομπες. Τελευταία μελέτη που διεξήχθη από ειδικούς του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) στο πλαίσιο ενός μεγάλου πολυδιάστατου προγράμματος της Ευρωπαϊκής Ενωσης (CROME) μας παρουσιάζει την «ακτινογραφία» του αέρα όταν εκείνος πνίγεται στους καπνούς που εκλύονται από πηγές θέρμανσης οι οποίες καίνε βιομάζα. Τα ευρήματά της είναι «καυτά» δείχνοντας εκτόξευση επικίνδυνων για τη δημόσια υγεία αιωρούμενων μικροσωματιδίων στην ατμόσφαιρα. Προκειμένου όμως να μη μας… κάψουν ξανά τα τζάκια, απαιτείται δράση και λήψη μέτρων από την Πολιτεία, και μάλιστα ειδική επιστημονική επιτροπή παρέδωσε πριν από λίγες ημέρες στα αρμόδια υπουργεία έκθεση με συστάσεις ώστε να μην… εισπνεύσουμε, τουλάχιστον κατά το δυνατόν, άλλα επικίνδυνα σωματίδια εξαιτίας της καύσης τζακιών τον χειμώνα που έρχεται. Το πολυδιάστατο πρόγραμμα CROME υπόσχεται να πιάσει πολλά «ψάρια» και σε ό,τι αφορά άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες επιβάρυνσης της υγείας του πληθυσμού: ήδη στοιχεία δείχνουν την επιβάρυνση των ψαριών των ελληνικών θαλασσών με υδράργυρο και τις επιπτώσεις από την κατανάλωσή τους στον ελληνικό πληθυσμό. Στις σελίδες που ακολουθούν εκθέτουμε στοιχεία που αφορούν τον καθένα μας. 

Δεν μπορεί, όσοι τουλάχιστον ζείτε σε μεγάλες πόλεις, να μη θυμάστε, τώρα που τα κρύα ξεκινούν και πάλι, εκείνη τη θολούρα η οποία βασίλευε στα αστικά κέντρα όταν η αιθαλομίχλη από τα τζάκια και τις σόμπες (της κρίσης) σκέπαζε τα μάτια αλλά και τη… μύτη επί ημέρες προκαλώντας δυσφορία. Τα αποτελέσματα μιας μεγάλης μελέτης, που αποτελεί μέρος ενός ακόμη μεγαλύτερου ευρωπαϊκού προγράμματος με έλληνες συντονιστές σχετικά με την επιβάρυνση της δημόσιας υγείας στις πόλεις από τη χρήση στερεάς βιομάζας ως καύσιμης ύλης, αποτυπώνει σε (άκρως δυσοίωνους) αριθμούς το τι προκάλεσαν τα τζάκια και άλλες παρόμοιες πηγές θέρμανσης πέρυσι στον αέρα που αναπνέαμε (με μεγάλη δυσκολία κάποιες φορές).

Τα «καπνιστά» ευρήματα αποτελούν μέρος του τριετούς προγράμματος CROME (Cross Mediterranean Environment and Health Network) που ξεκίνησε τον περασμένο Ιούλιο και εντάσσεται στο πρόγραμμα Life της Ευρωπαϊκής Ενωσης με τη συμμετοχή ακαδημαϊκών ιδρυμάτων από την Ιταλία, τη Σλοβενία, την Ισπανία και την Ελλάδα. Το μεγάλο πρόγραμμα συντονίζεται από το Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Μηχανικής του Τμήματος Χημικών Μηχανικών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή Περιβαλλοντικής Μηχανικής κ. Δημοσθένη Σαρηγιάννη. Τα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν πριν από λίγες ημέρες αφορούσαν «φιλτράρισμα» του αέρα κατά την περυσινή χειμερινή περίοδο στη Θεσσαλονίκη. Προκειμένου να καταλήξουν στα συμπεράσματά τους οι ερευνητές έλαβαν δείγματα αιωρούμενων σωματιδίων διαμέτρου 10, 2,5 και 1 μικρομέτρων από τις αρχές Οκτωβρίου 2012 ως και τα μέσα Απριλίου του 2013 από δύο σημεία της πόλης: ένα σημείο με έντονη κυκλοφοριακή ροή (Εγνατία), όπου στις «πλούσιες» συγκεντρώσεις ρύπων κύριο ρόλο παίζουν οι εκπομπές των οχημάτων, καθώς και ένα σημείο (Επταπύργιο) που είναι σχετικώς απαλλαγμένο από τους ρύπους των οχημάτων με αποτέλεσμα να αποτελεί καλό παράδειγμα σχετικά με το πόσο συντελεί το αστικό υπόβαθρο στην επιβάρυνση της ατμόσφαιρας με ρύπους.

Οπως προέκυψε, με την πτώση της θερμοκρασίας που ξεκίνησε το δεύτερο δεκαήμερο του Νοεμβρίου του 2012 τα σωματίδια πήραν την… ανιούσα τόσο στην Εγνατία όσο (και μάλιστα ακόμη περισσότερο) στο Επταπύργιο. Το πιο ανησυχητικό μάλιστα ήταν ότι κυρίως αυξήθηκαν τα πιο λεπτόκοκκα σωματίδια PM2,5, τα οποία μπορούν να κάνουν μεγαλύτερο κακό στον ανθρώπινο οργανισμό. «Δεδομένου ότι οι δειγματολήπτες στο Επταπύργιο δεν εκτίθενται σε απευθείας εκπομπές οχημάτων όπως οι αντίστοιχοι στην Εγνατία, η ραγδαία αύξηση σωματιδίων αποδίδεται στις οικιακές καύσεις με σκοπό τη θέρμανση» εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Σαρηγιάννης και προσθέτει: «Οι αυξημένες αυτές συγκεντρώσεις, και πιο συγκεκριμένα η μεγαλύτερη σχετικά αύξηση των ΡΜ2,5, οφείλονται σε σημαντικό βαθμό στη χρήση βιομάζας σε τζάκια, ξυλόσομπες κτλ.».

Είναι χαρακτηριστικές οι τιμές συγκέντρωσης σωματιδίων που κατεγράφησαν στο όχι και τόσο επιβαρυμένο λόγω οχημάτων Επταπύργιο: κατά τη διάρκεια του Οκτωβρίου, όταν δηλαδή δεν είχαν πιάσει τα μεγάλα κρύα, οι τιμές βρίσκονταν σε επίπεδα κάτω από τα όρια που τίθενται αυτή τη στιγμή από την κοινοτική νομοθεσία για την ποιότητα του αέρα (δηλαδή 50 μg/m³ – μικρογραμμάρια ανά κυβικό μέτρο – για τα ΡΜ10 και 20 μg/m³για τα ΡΜ2,5). Μετά τις 10 Νοεμβρίου ωστόσο οι συγκεντρώσεις αερολυμάτων παρουσίασαν «έκρηξη» και οι μέσες τιμές τους κυμάνθηκαν σε περίπου 60 μg/m³ για τα ΡΜ10 και σε 50 μg/m³ για τα ΡΜ2,5, ενώ κατεγράφησαν και μέγιστες τιμές άνω των 180 μg/m³ για τα ΡΜ10 και άνω των 130 μg/m³ για τα ΡΜ2,5. Τι δείχνουν αυτοί οι αριθμοί συνοπτικά; Οτι οι μέσες συγκεντρώσεις από τα μέσα Νοεμβρίου ως και τα μέσα Δεκεμβρίου ήταν 50% μεγαλύτερες από το όριο ασφαλείας για τα ΡΜ10 και πάνω από 100% μεγαλύτερες σε σύγκριση με το όριο για τα ΡΜ2,5.

Η «γκρίζα» (κυριολεκτικώς και μεταφορικώς) αυτή εικόνα δεν αφορά όμως μόνο τη Θεσσαλονίκη. Οπως μας πληροφορεί ο κ. Σαρηγιάννης, αντίστοιχες μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα τον χειμώνα που μας πέρασε από συναδέλφους του έδειξαν ακόμη μεγαλύτερη «εκτόξευση» των σωματιδίων, και κυρίως των ΡΜ2,5. «Οι μέγιστες τιμές των ΡΜ2,5 ξεπερνούσαν κάποιες φορές και τα 180 μg/m³ στην Αθήνα την αντίστοιχη περίοδο».

Σύμφωνα με τις μετρήσεις των ειδικών του ΑΠΘ, η «εκτόξευση» αυτή των αιωρούμενων σωματιδίων συνεχίστηκε στη Θεσσαλονίκη τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο, ενώ η… θολή εικόνα άρχισε να αντιστρέφεται καθώς η θερμοκρασία σταδιακά αυξανόταν και τα τζάκια και οι σόμπες έσβηναν.

Πόσο όμως «ένοχα» ήταν τα τζάκια για αυτή την… πυρπόληση της πόλης σε ό,τι αφορά την ατμοσφαιρική ρύπανση; Για να το διαπιστώσουν, οι επιστήμονες μέτρησαν τις συγκεντρώσεις του πολυσακχαρίτη λεβογλυκοζάνη (αποτελεί τον καταλληλότερο δείκτη καύσης βιομάζας) και είδαν ότι στο Επταπύργιο η μέση συμβολή της βιομάζας στη συγκέντρωση σωματιδίων ανερχόταν σε 36% ενώ στην πολύβουη λόγω οχημάτων οδό Εγνατία ανερχόταν σε 16%.

Και αν ο αέρας της πόλης ήταν τόσο «πλούσιος» σε σωματίδια, μπορεί κάποιος να φανταστεί πόσο επιβαρυμένος ήταν εντός των σπιτιών στα οποία έκαιγε τζάκι ή ξυλόσομπα. Από τη μελέτη προέκυψε ανησυχητική αύξηση λεπτόκοκκων σωματιδίων εξαιτίας της καύσης ξύλων στο εσωτερικό των σπιτιών. Συγκεκριμένα σε ό,τι αφορά τα πολύ μικρά σε διάμετρο αιωρούμενα σωματίδια ΡΜ1 καταγραφόταν αύξηση του αριθμού τους κατά τέσσερις ως πέντε φορές σε ένα σπίτι με τζάκι σε σύγκριση με ένα σπίτι χωρίς τζάκι.

Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι όσο πιο μικρά είναι τα αιωρούμενα σωματίδια τόσο μεγαλύτερος είναι ο κίνδυνος που ενέχουν για την υγεία. Και αυτό διότι «λόγω της μικρής διαμέτρου τους μπορούν να εισχωρήσουν βαθιά στους πνεύμονες και να φθάσουν στα βρογχιόλια, εκεί δηλαδή όπου γίνεται η ανταλλαγή αερίων – οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα – στους πνεύμονες. Τα πιο λεπτά από αυτά τα σωματίδια είναι πιθανό να περάσουν στη συνέχεια από τα βρογχιόλια στο αίμα επιβαρύνοντας σημαντικά την υγεία σε ό,τι αφορά τόσο νόσους του αναπνευστικού συστήματος όσο και τις καρδιαγγειακές νόσους και τον καρκίνο του πνεύμονα» εξηγεί ο κ. Σαρηγιάννης. Οπως μάλιστα λέει, με βάση αυτά τα στοιχεία ο κίνδυνος θνησιμότητας και νοσηρότητας εξαιτίας προβλημάτων όπως η χρόνια βρογχίτιδα, τα καρδιαγγειακά και τα αναπνευστικά νοσήματα που θα μπορούσε να αποδοθεί στη ρύπανση της ατμόσφαιρας από αιωρούμενα σωματίδια ήταν τον περασμένο χειμώνα μεγαλύτερος κατά 50% σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του 2011-2012.

Πλούσιος λοιπόν σε εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους ο αέρας σε μικροσωματίδια, πλούσια όμως και τα μικροσωματίδια σε καρκινογόνους πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες, σύμφωνα με τη μελέτη. Μάλιστα, το «βάρος» από την έκθεση στους πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες φάνηκε να είναι πιο… ασήκωτο για τα μικρά παιδιά λόγω των διαφορών στη φυσιολογία τους αλλά και στην ένταση της φυσικής δραστηριότητάς τους σε σύγκριση με τους ενηλίκους. Οι ερευνητές είδαν ότι για αυτούς τους λόγους ο εκτιμώμενος κίνδυνος καρκινογένεσης εξαιτίας της έκθεσης σε πολυαρωματικούς υδρογονάνθρακες είναι στα παιδιά της τάξεως των πέντε περιπτώσεων ανά εκατομμύριο πληθυσμού ενώ στους ενηλίκους ανέρχεται σε μία περίπτωση ανά εκατομμύριο πληθυσμού.

Οσο για το πότε μέσα στην ημέρα το… αέρινο κοκτέιλ μικροσωματιδίων της ατμόσφαιρας είναι και το πιο εκρηκτικό σε εσωτερικούς χώρους, η απάντηση είναι το απόγευμα – γύρω στις 17.00, οπότε και οι κάτοικοι συνήθως επιστρέφουν στα σπίτια τους από την εργασία τους. Και παρ’ ότι όσο προχωρεί η νύχτα και το κρύο γίνεται πιο τσουχτερό τα τζάκια και οι άλλες μονάδες θέρμανσης που χρησιμοποιούν βιομάζα συνεχίζουν να καίνε εκλύοντας, όπως είναι επόμενο, μικροσωματίδια στους εσωτερικούς χώρους, συμβαίνει το εξής παράδοξο: η εισπνεύσιμη δόση σωματιδίων από τον πληθυσμό μειώνεται. Ποιος είναι ο «σωτήρας»; Ο ύπνος, ο οποίος συνδέεται με χαμηλό ρυθμό αναπνοής. Σύμφωνα με τον επικεφαλής του προγράμματος CROME, «το εύρημα αυτό είναι άκρως σημαντικό, καθώς δείχνει πως τα μέγιστα επίπεδα ρύπανσης δεν συνάδουν πάντα με τις μέγιστες τιμές της πραγματικής έκθεσης του πληθυσμού σε τοξικούς ρύπους».

Αν όλα αυτά αφορούσαν τον περασμένο, κρυμμένο πίσω από το πέπλο αιθαλομίχλης χειμώνα, οι εκτιμήσεις μαρτυρούν ότι και ο εφετινός δεν αναμένεται να είναι πιο… διαυγής. Ο κ. Σαρηγιάννης τονίζει: «Θεωρούμε ότι λόγω της συνεχιζόμενης οικονομικής κρίσης και καθώς οι υπόλοιπες πηγές καυσίμων για θέρμανση έχουν υψηλό κόστος, ο πληθυσμός θα καταφύγει ξανά στις πηγές θέρμανσης που καίνε βιομάζα. Πρέπει μάλιστα να υπογραμμίσουμε ότι η κατάσταση γίνεται χειρότερη επειδή πολλές φορές στα τζάκια και στις σόμπες χρησιμοποιούνται και “καύσιμα” απαγορευμένα, όπως εμποτισμένα ξύλα ή παλέτες που εκλύουν άκρως επιβαρυντικούς για την υγεία ρύπους».

Καθώς διαμορφώνεται αυτό το τοπίο, η Πολιτεία πρέπει να λάβει άμεσα δράση και πιθανότατα αυτό εφέτος θα αποτελέσει γεγονός. Σύμφωνα με ασφαλείς πληροφορίες του «Βήματος», η αρμόδια Επιτροπή Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης του υπουργείου Υγείας (τα ονόματα όλων των μελών της βρίσκονται στη διάθεση του «Βήματος») πριν από λίγες ημέρες συνέταξε και παρέδωσε στους εκπροσώπους της Πολιτείας έκθεση με συστάσεις για άμεση λήψη μέτρων σε περιπτώσεις έκτακτων επεισοδίων ατμοσφαιρικής ρύπανσης στις πόλεις, όπως αυτά που ζήσαμε επανειλημμένως πέρυσι.

Οι συστάσεις είναι «κλιμακωτές», ανάλογα με τα επίπεδα των μικροσωματιδίων ΡΜ10 στην ατμόσφαιρα (πρόκειται για σχετικώς μεγάλα σε διάμετρο σωματίδια για τα οποία γίνονται επίσημες μετρήσεις από τους κρατικούς φορείς). Οταν αυτά ξεπερνούν τις τιμές των 150 μg/m³ αέρα (κάτι που όπως απέδειξε η περυσινή… χειμωνιάτικη ιστορία δεν είναι καθόλου απίθανο να συμβεί ξανά), οι συστάσεις περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων, εκτός από  προειδοποιήσεις προς άτομα με ευάλωτη υγεία αλλά και προς τον γενικό πληθυσμό να περιορίσουν τον χρόνο παραμονής τους σε εξωτερικούς χώρους – ιδιαίτερα σε περιοχές με αυξημένη κυκλοφορία -, την απαγόρευση κυκλοφορίας οχημάτων με λιγότερους από τρεις επιβάτες στα επιβαρυμένα αστικά κέντρα, την απαγόρευση κυκλοφορίας ελαφρών πετρελαιοκίνητων οχημάτων και βαρέων φορτηγών, καθώς και την πλήρη απαγόρευση κυκλοφορίας οχημάτων σε ιδιαίτερα επιβαρυμένες ζώνες. Ολα δείχνουν ότι οι συστάσεις αυτές θα αποτελέσουν πιθανώς σύντομα επίσημες οδηγίες του κράτους, καθώς θα «σφραγιστούν» από κοινή υπουργική απόφαση των δύο συναρμόδιων για το θέμα υπουργείων, του υπουργείου Υγείας και του υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής.