ΤΑΞΙΔΙ ΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ Ένα συναρπαστικό ταξίδι με καράβι την ελληνική γλώσσα

          Ο βασικός στόχος του γλωσσικού μαθήματος είναι να αναπτυχθεί η ικανότητα των μαθητών να επικοινωνούν αποτελεσματικά (προφορικά και γραπτά) κατανοώντας και παράγοντας διάφορα είδη κειμένου (αφηγηματικά, περιγραφικά, κατευθυντικά, επιχειρηματολογικά κτλ.) και μέσα στο πλαίσιο αυτό να γίνει δυνατή η συνειδητοποίηση του γλωσσικού συστήματος. Τα παραπάνω πραγματώνονται τόσο μέσω της πρόσληψης (κατανόηση, επεξεργασία) διαφόρων ειδών κειμένου, όσο και μέσω της παραγωγής (προφορικά και γραπτά) των αντίστοιχων κάθε φορά ειδών των οποίων έχει γίνει προηγουμένως ?στην ίδια ενότητα? επεξεργασία. Τα κείμενα που δίνονται είναι αυθεντικά, η όλη διαδικασία εντάσσεται μέσα σε συγκεκριμένες περιστάσεις επικοινωνίας  (δίνεται ποιος μιλάει ή γράφει, σε ποιον, για ποιο σκοπό, με τι θέμα, πού και πότε) και ολοκληρώνεται μέσω της αξιολόγησης του παραγόμενου λόγου από τους ίδιους τους μαθητές. Οι δραστηριότητες που προτείνονται αναδεικνύουν τις ιδιαιτερότητες της οργάνωσης κάθε είδους κειμένου, τη λειτουργία των γλωσσικών στοιχείων και τον τρόπο με τον οποίο αυτά δομούν την κειμενική συνοχή και το ύφος στο συγκεκριμένο κάθε φορά είδος κειμένου. Οι συγκεκριμένες δραστηριότητες, δηλαδή, οδηγούν το μαθητή σε επιλογές που μπορούν να τον βοηθήσουν στη συνειδητοποίηση της σχέσης μεταξύ της πρόθεσης του συντάκτη ενός κειμένου και των γλωσσικών μέσων που απαιτούνται για να υπάρξει ανάλογο με την πρόθεση αποτέλεσμα. Επίσης έχουν, όσο είναι δυνατόν, παιγνιώδη μορφή και ενεργοποιούν τη δημιουργικότητα και τη φαντασία του μαθητή. Οι περισσότερες από τις δραστηριότητες προϋποθέτουν μίμηση περιστάσεων επικοινωνίας της καθημερινής ζωής, όπου ο κάθε μαθητής ή η κάθε ομάδα μαθητών καλείται να αναλάβει συγκεκριμένο ρόλο και να δράσει λεκτικά με τον κατάλληλο τρόπο στο πλαίσιο της συγκεκριμένης κάθε φορά περίστασης επικοινωνίας. Ο μαθητής οδηγείται μέσω τέτοιων δραστηριοτήτων στη συνειδητοποίηση της αναγκαιότητας προσαρμογής του ύφους και των μέσων του λόγου του ανάλογα με τον αποδέκτη, το θέμα, την αιτία, το σκοπό αλλά και το είδος του κειμένου που πρόκειται να παραγάγει. 

Κατά τη σχεδίαση των δραστηριοτήτων λαμβάνονται υπόψη οι ενδοομαδικές και διαπροσωπικές διαφορές και η ηλικία των μαθητών. Προβλέπονται γι? αυτό το λόγο επίπεδα δυσκολίας δραστηριοτήτων και κείμενα που τα παιδιά είναι δυνατόν να συναντήσουν στον κοινωνικό τους χώρο, κατάλληλα όμως από γλωσσική και παιδαγωγική άποψη όχι μόνο για τη συγκεκριμένη ηλικία αλλά και για ανάγκες ομάδων που χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή, π.χ. μαθητές για τους οποίους η ελληνική αποτελεί δεύτερη γλώσσα.

             Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο δάσκαλος έχει τη δυνατότητα να αντιμετωπίσει το διδακτικό υλικό ως ένα δείγμα εργασίας που μπορεί να χειριστεί ανάλογα με το επίπεδο και τις δυνατότητες της τάξης. Μπορεί, π.χ., να αντικαταστήσει κάποια από τα αυθεντικά χρηστικά κείμενα, κρατώντας τις βασικές ιδέες επεξεργασίας, με άλλα καταλληλότερα και πιο επίκαιρα. Επίσης μπορεί να μην ασχοληθεί με όλες τις ασκήσεις, σε περίπτωση που κρίνει ότι δεν είναι κατάλληλες για τους συγκεκριμένους μαθητές, ή να τις χρησιμοποιήσει εναλλακτικά: μεταξύ ασκήσεων που έχουν ίδιο στόχο, μπορεί να δώσει τις πιο εύκολες σε ομάδες που χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή και τις πιο δύσκολες στους υπόλοιπους μαθητές. Γι?αυτό άλλωστε το λόγο δίνονται και ενδεικτικά βαθμοί δυσκολίας για κάθε ενότητα. Επισημαίνεται ότι, επειδή ένα μεγάλο μέρος της ύλης της γραμματικής της Ε΄ τάξης συνίσταται σε ανακεφαλαίωση και ολοκλήρωση της προβλεπόμενης συνολικά ύλης για το δημοτικό, ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να επαναφέρει ένα αντικείμενο για διδασκαλία όταν διαπιστώνει ότι οι μαθητές στην πλειονότητά τους το αγνοούν. Επίσης καλό είναι σε κάθε διδακτικό δίωρο η διδασκαλία να επικεντρώνεται σε ένα κυρίως γραμματικό φαινόμενο. 

Για τις ανάγκες ομάδων που χρειάζονται ιδιαίτερη προσοχή σημειώνεται ότι κατάλληλες είναι και οι ασκήσεις παραγωγής προφορικού λόγου και οι ομαδικές διαθεματικές δραστηριότητες, κυρίως όσες συνδέονται με την Αισθητική Αγωγή.

             Η αξιολόγηση του γραπτού λόγου των μαθητών αντιμετωπίζεται ως μια διαδικασία που συμπεριλαμβάνει σχεδιασμό, παραγωγή και επεξεργασία του παραγόμενου κειμένου, που επιτυγχάνεται με συστηματική καθοδήγηση σε διάφορες μορφές: ερωτήσεις που διαγράφουν τα βασικά σημεία δομής ενός συγκεκριμένου είδους κειμένου (αφηγηματικού, περιγραφικού κτλ.), σαφή αναφορά στοιχείων που ο μαθητής θα πρέπει να ελέγχει αν εμπεριέχονται στο γραπτό του κάθε φορά, κείμενα ημιτελή για συμπλήρωση κτλ.  Επίσης ενθαρρύνεται γενικότερα η ανάληψη πρωτοβουλιών από τον ίδιο το μαθητή σχετικά με τη διαχείριση της μαθησιακής διαδικασίας. Αυτός είναι άλλωστε  και ένας από τους στόχους των διαθεματικών δραστηριοτήτων και των σχεδίων εργασίας που προτείνονται, σύμφωνα με τους γενικότερους στόχους του Α.Π.  Πρέπει να σημειωθεί ότι γενικά δε δίνονται άγνωστες λέξεις στο βιβλίο του μαθητή, με το σκοπό να ανατρέχουν οι ίδιοι οι μαθητές σε λεξικό, που θα πρέπει να έχουν πάντα μαζί τους  αλλά και σε άλλες πηγές. Λόγω όλων των παραπάνω, απαιτείται μια ελαστικότερη διαχείριση του χρόνου και των ορίων των αντικειμένων του ωρολογίου προγράμματος στο πλαίσιο του 10% που δίνεται, σύμφωνα με το Α.Π., από τις ώρες κάθε αντικειμένου για διαθεματικές δραστηριότητες. Θα μπορούσε επίσης μια δραστηριότητα που έχει σχέση, για παράδειγμα,  με την Αισθητική Αγωγή να συνεχίζεται, όσον αφορά το αισθητικό μέρος, στην ώρα του αντίστοιχου μαθήματος. Γι? αυτό το λόγο υπάρχουν στις ενότητες δραστηριότητες που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθούν έξω από το πλαίσιο των διδακτικών ωρών που διατίθενται για τη διδασκαλία του μαθήματος της Γλώσσας. Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε, ο δάσκαλος είναι εκείνος που επιλέγει τις δραστηριότητες με τις οποίες θα ασχοληθεί η τάξη, ανάλογα με το επίπεδο και τα ενδιαφέροντα των μαθητών του. Δομή ενοτήτων και διδακτική διαδικασία Κάθε διδακτική ενότητα αναφέρεται σε κάποιο θέμα, το οποίο αποτελεί την αφορμή για ενασχόληση με διάφορα είδη κειμένου και με γραμματικά φαινόμενα που αντιστοιχούν σε αυτά. Ο χρόνος διδασκαλίας για κάθε ενότητα υπολογίζεται σε 10 διδακτικές ώρες κατά προσέγγιση (από 8 έως 12 ώρες, ανάλογα με το επίπεδο των μαθητών). Σε αυτές δε συμπεριλαμβάνονται οι ώρες διδασκαλίας του Ανθολογίου (32 ώρες περίπου για όλο το χρόνο) καθώς και οι 70 συνολικά ώρες που προβλέπονται για δραστηριότητες εκτός εγχειριδίου, οι οποίες όμως σχετίζονται με αυτό. Ενδεικτικά οι δραστηριότητες αυτές μπορούν να είναι:1.      Επέκταση μιας προτεινόμενης στο εγχειρίδιο εργασίας2.      Γλωσσική επεξεργασία αντικειμένων άλλων μαθημάτων στο πλαίσιο της διαθεματικότητας3.      Συστηματοποίηση γλωσσικού υλικού που παράγεται στο πλαίσιο διαφόρων δραστηριοτήτων της σχολικής ζωής, π.χ. θεατρικό έργο, σχολική γιορτή, ανακοινώσεις, αγγελίες κτλ.4.      Γλωσσικές δραστηριότητες με επίκεντρο το διαθέσιμο λογισμικό Οι  δραστηριότητες αυτές πάντως θα πρέπει κάθε φορά να καλλιεργούν κάποιο συγκεκριμένο γλωσσικό στόχο. Συνολικά οι ασκήσεις που ακολουθούν τα αυθεντικά κείμενα διακρίνονται σε ασκήσεις επεξεργασίας του εκάστοτε κειμένου (νοηματική-περιεχομένου και δομής του συγκεκριμένου είδους κειμένου), ασκήσεις παραγωγής προφορικού λόγου, ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου, ασκήσεις γραμματικής, διαθεματικές δραστηριότητες και ασκήσεις λεξιλογίου και ορθογραφίας (κυρίως με τη μορφή παιχνιδόλεξων).

Όσον αφορά τις ασκήσεις παραγωγής γραπτού λόγου, το Α.Π. (βλ. Μεθοδολογική Προσέγγιση) καθορίζει, εκτός από τα στάδια σχεδιασμού και παραγωγής μιας πρώτης εκδοχής του κειμένου, περαιτέρω επεξεργασία του από τον ίδιο το μαθητή με τη μορφή μιας καθοδηγούμενης αυτοαξιολόγησης. Βοήθεια δίνεται ήδη από τις εκφωνήσεις των ίδιων των ασκήσεων, π.χ.

·        ερωτήσεις που διαγράφουν τα βασικά σημεία δομής ενός συγκεκριμένου είδους κειμένου (αφηγηματικού, περιγραφικού κτλ.), κατά την επεξεργασία κάθε κειμένου

·        σαφή αναφορά στοιχείων που ο μαθητής θα πρέπει να ελέγχει αν εμπεριέχονται στο γραπτό του κάθε φορά, στις εκφωνήσεις των ασκήσεων παραγωγής γραπτού λόγου Επίσης, στο τέλος κάθε ενότητας, παρατίθεται ο παρακάτω πίνακας, χρήση του οποίου γίνεται από το μαθητή μετά την παραγωγή της πρώτης εκδοχής κάθε κειμένου του, με σκοπό τη βελτίωση του κειμένου και την παραγωγή της τελικής του μορφής: 

Είναι αυτονόητο ότι για την όλη διαδικασία παραγωγής γραπτού λόγου και αυτοδιόρθωσης θα πρέπει να χρησιμοποιείται ένα ξεχωριστό τετράδιο, καθώς δεν είναι δυνατόν να προβλεφθεί στο Βιβλίο του μαθητή ο ανάλογος για κάθε μαθητή χώρος για την περαιτέρω επεξεργασία του γραπτού του.