Ενότητες:
684-697: ο Πάτροκλος απειλεί τα τείχη του Ιλίου
698-711: Ο θεός Απόλλων σώζει την Τροία
712-725: η ίδια θεότητα με τη μορφή του Άσιου εμψυχώνει τον Έκτορα
726-750: ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Κεβριόνη
751-782: Έκτορας και Πάτροκλος μάχονται γύρω από το νεκρό Κεβριόνη- οι Αχαιοί σκυλεύουν το νεκρό
783-805: ο Πάτροκλος και ο θρίαμβός του . Ο ήρωας αφοπλίζεται από τον Απόλλωνα
806-817: ο Εύφορβος τραυματίζει τον Πάτροκλο
818-867: ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο – ο Αυτομέδοντας απομακρύνεται γοργά με τα άλογα του Αχιλλέα.
684-785
Ο Πάτροκλος με τις νίκες που έχει καταφέρει εναντίον των Τρώων, έχει πια λησμονήσει τις συμβουλές που του έδωσε ο Αχιλλέας πριν ξεκινήσει για το πεδίο της μάχης (αφού διώξει τους Τρώες από τα πλοία να γυρίσει πίσω και να μην απομακρυνθεί καταδιώκοντάς τους ως τα τείχη τους). Έτσι ξεκινά η τύφλωσις του Πάτροκλου.
Προειδοποίηση: στ. 686-687: οι στίχοι προειδοποιούν τον ακροατή για το θάνατο του Πάτροκλου. Επίσης ο στίχος 693 (όπου έχουμε αποστροφή αφηγηματική τεχνική στήν οποία ο αφηγητής διακόπτει τη ροή του λόγου του για να στραφεί σε ένα πρόσωπο και του απευθύνει το λόγο μιλώντας σε β’ πρόσωπο σα να συμμετέχει και ο ίδιος στα γεγονότα. Ο ποιητής παρασύρεται συναισθηματικά, εκφράζει συμπάθεια προς τον ήρωα κια λύπη για τον επικείμενο θάνατό του, πίκρα, ειρωνεία βλέποντάς τον να οδεύει προς το θάνατο εξαιτίας της άτης. Με το σχήμα αυτό δίνεται δραματικότητα και αμεσότητα στη σκηνή)
Παρομοίωση στίχος 705 – ως δαίμων- : παρομοιάζεται εδώ ο Πάτροκλος με θεό. Ένας θνητός δηλαδή ανεβαίνει σταθερά και τείνει να εισβάλει στο θεολογικό χώρο. Η παρομοίωση αυτή ίσως δικαιολογεί και την παρέμβαση του Απόλλωνα. Εφόσον δηλαδή ο Πάτροκλος μοιάζει με θεό μόνο ένας θεός αντίστοιχα μπορεί να τον αντιμετωπίσει. Εξάλλου, είναι και ζωσμένος με θεΪκά άρματα, ηφαιστειότευκτα, που οι Ολύμπιοι τα είχαν δωρίσει στον Πηλέα. Σίγουρα φορώντας τα ο ήρωας ήταν άτρωτος. Εξάλλου, ο Πάτροκλος τούτη τη στιγμή βρίσκεται μεταξύ ουρανού και γης και οι θνητοί αντίπαλοί του δεν μπορούν να τον καταβάλουν.
Επιφάνεια: ο Απόλλωνας ως Απόλλωνας εμφανίζεται στον Πάτροκλο παρεμβαίνοντας. Ο θεός προστατεύει την Τροία από την ορμητικότητα του Πάτροκλου. Τρεις φορές όρμησε ο τελευταίος στα τείχη του Ιλίου και θα είχε κυριεύσει την πόλη, αν και τις τρεις φορές της προσπάθειάς του δεν είχε αναχαιτιστεί από τον Απόλλωνα. Και ενώ ο ήρωας ετοιμαζόταν για την 4η απόπειρα επίθεσης ο Απόλλωνας με αγριεμένη φωνή τον πρόσταξε να φύγει φανερώνοντάς του πως δεν είναι γραφτό να πέσει η Τροία από τούτον ή τον Αχιλλέα (= επίσης προειδοποίηση ).
Ενανθρώπιση: με τη μορφή του Άσιου, ενός συγγενικού του προσώπου (γιατί έτσι θα ακουστεί από τον Έκτορα όντας πρόσωπο εμπιστοσύνης) εμφανίζεται μπροστά στον Έκτορα
726-750: ο Πάτροκλος σκοτώνει τον Κεβριόνη:
εικόνα του φόνου -740-743: με ρεαλισμό, παραστατικότητα, ζωντάνια αποδίδει ο ποιητής τη σκηνή αυτή.
Αποστροφή ο ποιητής αποστρέφεται στον Πάτροκλο – 744
Ειρωνεία ο Πάτροκλος με το λόγο του με τον οποίο παρομοιάζει το θύμα του με δύτη καθώς πέφτει νεκρός από το άρμα στο έδαφος, ειρωνεύεται το νεκρό Κεβριόνη.
751-785: αγώνας γύρω από το νεκρό Κεβριόνη.
Παρομοίωση- 752 η ορμή του Πάτροκλου με την ορμή του λιονταριού.
Αποστροφή του ποιητή προς τον Πάτροκλο 754
Παρομοίωση ο Πάτροκλος και ο Έκτορας μάχονται ποιος να πάρει το νεκρό του Κεβριόνη με δύο λιοντάρια που με λύσσα μάχονται για ένα σκοτωμένο ελάφι.
Παρομοίωση η πολεμική ορμή των Αχαιών και των Τρώων στη μάχη παραβάλλεται με την ορμή των δύο αντίθετων ανέμων, που συγκρούονται στα δέντρα ενός πυκνού δάσους.
Το τυπικό της αριστείας: αριστεύω = διακρίνομαι στη μάχη, άριστος = αγαθός- γενναίος. Η αριστεία παρουσιάζει τους αρίστους να προβάλλουν την πολεμική τους αρετή και να προξενούν το θαυμασμό. Στάδια:
• Οι ήρωες παρουσιάζουν λάμψη ξεχωριστή
• Ο οπλισμός τους περιγράφεται λεπτομερώς
• Ορμούν στη μάχη με μαχητικότητα
• Πολεμούν συχνά πεζοί, ενώ οι αντίπαλοί τους είναι σε άρμα
• Σκοτώνουν τους εχθρούς τον ένα μετά τον άλλον
• Οι αριστεύοντες ενδυναμώνονται από κάποιο θεό και έχουν τη συνεχή συμπαράστασή του
• Μονομαχούν με τον ισχυρότερο αντιπαλο ή με πολλούς μαζί
• Σκυλεύουν το νεκρό αντίπαλο αφαιρώντας και το άλογό του.
• Οι θεοί που συμπαραστέκονται των αντιπάλων τους δέχονται επίθεση και τραυματίζονται
• Η μέθη της επιτυχίας συχνά τους οδηγεί στην υβρη.
• Στην αριστεία η παρομοίωση δίνει παραστατικότητα στη δράση του ήρωα, ενώ χρησιμοποιείται και η τεχνική της αποτυχημένης απόπειρας για να αποδοθεί η κορυφαία στιγμή της αριστείας.
Η αριστεία του Πάτροκλου:
Ο ποιητής περιγράφει με λεπτομέρειες τον οπλισμό του, την πανοπλία ουσιαστικά του Αχιλλέα.
Ο ήρωας λάμπει μέσα στα άρματα του Αχιλλέα.
Θριαμβεύει. Από την αρχή οι Τρώες νομίζοντας πως είναι ο Αχιλλέας τρομοκρατούνται και αρχίζουν να υποχωρούν πανικόβλητοι. Με εύστοχη επέμβαση σκορπίζει αυτούς που συμπλέκονταν στο πλοίο του Πρωτεσίλαου και σβήνει τη φωτιά. Ως επικεφαλής των Αχαιών όλοι καταδιώκουν τους Τρώες ως την τάφρο. Περιορίζει αυτούς ανάμεσα στην τάφρο και τα πλοία και σφάζει τους αντιπάλους τον έναν πίσω από τον άλλο – 12. Μονομαχεί με τον ξεχωριστό Σαρπηδόνα, τον σκοτώνει. Τρέπει σε φυγή τον αντίπαλο, τον οποίο καταδιώκει ως τα τείχη όπου και σκοτώνει 27 άνδρες. Όμως παραβιάζει τη συμβουλή του Αχιλλέα και δείχνει αλαζονεία, οπότε φτάνει στην ύβρη.
Συγκρούεται με τον ισχυρότερο αντίπαλο τον Έκτορα, σκοτώνει τον ηνίοχό του, Κεβριόνη.
Παρομοιώσεις – στίχοι 407-410, 482-486, 487-490
Επίσης: 705, 786, 745, 752, 757-761, 756-771 όλες παρομοιώσεις.
Τεχνική της αποτυχημένης απόπειρας 702-711, 783-788
Αποστροφή του ποιητή: τότε σου εφάνη Πάτροκλε… 787 – η συμπάθεια του ποιητή προς τον ήρωα που σε λίγο θα πεθάνει. Η φιλική αποστροφή ηχεί ωστόσο σα μάταιη προειδοποίηση, γιατί ο Πάτροκλος κοιτάζει προς τα πάνω και δεν βλέπει το γκρεμό και το αχανές βάθος που ανοίγεται μπρος του. Τη στιγμή που ο ήρωας μοιάζει ανίκητος σα θεός, μόνο ένας θεός μπορεί να συμπεράνει την ήττα του ο Φοίβος. Ακολουθεί μία άλλου είδους θεομαχία μεταξύ ενός θεού και ενός ωσεί θεού που μοιάζει δηλαδή με θεό.
789-805:
Ο ήρωας αφοπλίζεται:
Αόρατος ο Φοίβος στέκεται πίσω από τον Πάτροκλο και ξαφνικά τον χτυπά με την παλάμη στους ώμους και την πλάτη. Ο ήρωας ζαλίζεται και στριφογυρίζουν τα μάτια του από τη ζάλη.
Αφαίρεσε στη συνέχεια τα όπλα του ήρωα ο Απόλλων ξεκινώντας και πάλι από πάνω προς τα κάτω. Αφαιρείται το κράνος, το μακρύ κοντάρι με τη λόγχη (το οποίο γίνεται χίλια κομμάτια, μπορούσε να σπάσει γιατί ήταν το μόνο που δεν ανήκε στον Αχιλλέα) την ασπίδα με τον τελαμώνα της και το θώρακα που λύνεται.
Ο ποιητής επιμένει στην πτώση του κράνους, το οποίο πέφτει με γδούπο – ηχητική εικόνα- και «μολύνεται» για πρώτη φορά -795στ. Ευκαιρία λοιπόν για τον ποιητή να αναφερθεί στο όνομα του εταίρου, του Αχιλλέα που στέκει στο βάθος της εικόνας. Ο ποιητής τον θέλει παρόντα. Εξάλλου, η ουσιαστική προοπτική της αριστείας και του θανάτου του Πάτροκλου δεν είναι παρά η επιστροφή του Αχιλλέα στη μάχη. Ο Αχιλλέας λοιπόν δεν είχε –υπονοεί ο ποιητής- καμία ήττα στην πολεμική του δράση, διότι η περικεφαλαία του δεν είχε αγγίξει τη γη. Ο ήρωας στεκόταν πάντα όρθιος και κανείς εχθρός δεν είχε μπορέσει στο παρελθόν να τον καταβάλει.
799-800: προοικονομία για το σκύλεμα των όπλων του Πάτροκλου, οπότε το κράνος θα το φορέσει ο Έκτορας, αλλά και προειδοποίηση για το θάνατο του τελευταίου. Η περικεφαλαία είναι για πρώτη φορά μολυσμένη από χώμα και αίμα. Τα σημάδια του θανάτου είναι εμφανή πάνω σε αυτή. Απλώνονται σα μόλυνση πάνω στον Έκτορα, ο οποίος υπεροπτικά έχει φορέσει στο κεφάλι του το κράνος του Αχιλλέα.
Εθεοκρούσθη….: Μαζί με το θώρακα λύθηκαν και τα μέλη του ήρωα. Ο Πάτροκλος άοπλος, αποκαμωμένος, σαστισμένος παθαίνει σκοτοδίνη από το χτύπημα του θεού. Ο Απόλλωνας εγκαταλείπει τον ήρωα στο πεδίο της αποτρόπαιης πράξης. Ο ρόλος του θεού τελείωσε και τώρα είναι η σειρά των ανθρώπων.
Ο θεός Απόλλων – αποτίμηση της δράσης του – οι θεοί γενικότερα
Οι θεοί γενικά στα ομηρικά έπη έχουν ανθρωπομορφικά στοιχεία. Έχουν έτσι συμπάθειες ή αντιπάθειές προς συγκεκριμένους θνητούς. Ανάλογα λοιπόν με τα αισθήματά τους αυτά είτε ευεργετούν είτε γίνονται καταστροφικοί για τους ανθρώπους. Τη βοήθειά τους την προσφέρουν φανερά, με την πραγματική τους μορφή, κρυφά, παίρνοντας δηλαδή τη μορφή κάποιου άλλου, ή χωρίς να εμφανίζονται καθόλου. Είναι χαρακτηριστικό πως στην Ιλιάδα οι θεοί κινούνται, δρούν ή αναμειγνύονται στα ανθρώπινα όχι με βάση την ηθική και το δίκαιο αλλά στηριζόμενοι στις προσωπικές τους εκτιμήσεις, διαθέσεις, στα προσωπικά τους αισθήματα απέναντι σε κάποιο θνητό. Δε διστάζουν συνεπώς ακόμα και το δόλο, τη μηχανορραφία, τη συνωμοσία να μετέλθουν προκειμένου να πετύχουν το σκοπό τους.
Ο Απόλλων προσέγγισε τον Πάτροκλο ύπουλα, τον χτύπησε από πίσω. Αξιοποίησε τις θεϊκές του ιδιότητες –τη δύναμη αλλά και τη δυνατότητα να παραμένει αόρατος μέσα στην ομίχλη. Καταβάλλει τον ήρωα με ηθικά απαράδεκτους τρόπους – το δόλο- αφαιρεί τα όπλα και τον παραδίδει αβοήθητο, αποκαμωμένο στους θνητούς.
Ο θεός δρα χωρίς ερείσματα ηθικά. Είναι εξωηθικός, δε γνωρίζει τη δικαιοσύνη ή το δίκαιο που διέπει τις ανθρώπινες σχέσεις. Συνεπώς, η αυθαίρετη τούτη συμπεριφορά δεν είναι κάτι παράλογο ή επιλήψιμο γι’ αυτόν.
Ο ποιητής όμως χρησιμοποίησε το θεό για να προβάλει περισσότερο την ανδρεία του Πάτροκλου. Ένας τόσο ξεχωριστός ήρωας δεν είανι δυνατό να καταβληθεί από άνθρωπο και με έντιμα μέσα, αλλά χρειάζεται ένας θεός, που μάλιστα χρησιμοποιεί δόλο.
806 -817
Εξουδετέρωση Πάτροκλου
Θεοί και άνθρωποι: Απόλλων, Τρώας Εύφορβος (χτυπά πισώπλατα), ο Έκτορας (δίνει το θανατηφόρο χτύπημα στην κοιλιά)
Κανείς δεν τολμά να αναμετρηθεί μαζί του κατά μέτωπο. Χρησιμοποιούν το δόλο και την πανουργία για να τον αντιμετωπίσουν. Ο Απόλλων τον χτυπά ξαφνικά και ύπουλα, τον αφοπλιζει και τον καθιστά εύκολο στόχο. Ο Ευφορβος ο Πανθοϊδης (πατρωνυμικό που υπαινίσσεται ένδοξη γενιά) τον χτυπά και τούτος πισώπλατα και κρύβεται φοβισμένος μέσα στην τρωική παράταξη (μάλιστα ο ποιητής παρουσιάζει το συγκεκριμένο ήρωα πλατιά, μιλώντας για τα πρωτεία του στη λόγχη , στο δρόμο, στην ιππομαχία, για το ότι χωρίς να είναι έμπειρος πολεμιστής κατάφερε να κατεβάσει είκοσι άνδρες από τους ίππους τους). Δειλιάζει να τον αντιμετωπίσει, παρόλο που ο ήρωας είναι ήδη τραυματισμένος και άοπλος. Ο Έκτορας επίσης βρίσκει τον Πάτροκλο πληγωμένο αποκαμωμένο και του καταφέρει το τελικό χτύπημα. Έτσι ο ποιητής προβάλλει τη γενναιότητα του ήρωα.
812: αποστροφή προς τον ήρωα – αισθήματα συμπάθειας του ποιητή για τον ήρωά του που βρίσκεται πλέον πολύ κοντά στο τέλος του.
Ο αριθμός τρία τυπικός στα αρχαία λογοτεχνικά κείμενα: τρεις οι δράστες για την πτώση του Πάτροκλου και σε τρείς φάσεις ολοκληρώνεται αυτή.
818-867:
Ο Έκτορας επαίρεται ως νικητής πάνω από τον ετοιμοθάνατο αντίπαλό του με αλαζονική διάθεση: συνηθισμένη εικόνα στην Ιλιάδα.
(823-829: πλατιά παρομοίωση: το αρπακτικό – το λιοντάρι, δηλαδή ο Έκτορας- και το θύμα του-ο αγριόχοιρος, δηλαδή ο Πάτροκλος – μάχονται για μια πηγή νερό, τελικά νικά το λιοντάρι)
Όμως: επαίρεται μετά από μία νίκη που δεν είναι ολοκληρωτικά δική του καθώς αποτελείωσε έναν άοπλο, αποκαμωμένο, τραυματισμένο ήδη αντίπαλο.
Είναι βέβαιος πως με την εξουδετέρωση του Πάτροκλου η Τροία θα σωθεί από τον αφανισμό και οι γυναίκες της από τη σκλαβιά.
Καυχιέται πως είναι ο σπουδαιότερος πολεμιστής ανάμεσα στους Τρώες.
Δηλώνει πως όσο ζει ο ίδιος δε θα γνωρίσουν οι Τρώες σκλαβιά. Ειρωνεία: Πράγματι όσο ζει η Τροία δε θα πέσει, όμως θα κυριευτεί τελικά όταν αυτός θα είναι νεκρός.
Χαιρέκακος, εκδικητικός ταπεινώνει τον αντίπαλο όταν αυτός ψυχορραγεί: τονίζει ότι απέτυχε, τον αποκαλεί δύο φορές άμυαλο, δυστυχισμένο, τον διαβεβαιώνει πως το σώμα του θα το φάνε τα όρνια –τραγική, επική ειρωνεία αφού οι ακροατές γνωρίζουν πόσο φρικτά θα κακοποιηθεί το σώμα του νεκρού Έκτορα. Διαπράττει ύβρη ο Έκτορας με την αλαζονική συμπεριφορά που επιδεικνύει και παραβιάζοντας τον ιερό θεσμό της ταφής των νεκρών. (θυμίζουμε την αντίληψη της εποχής ότι το σωμα του νεκρού έπρεπε να ταφεί με τις αρμόζουσες νεκρικές τιμές, διότι σε διαφορετική περίπτωση η ψυχή του θα βασανιζόταν περιφερόμενη και δε θα έβρισκε γαλήνη).
Τον ειρωνεύεται πως ούτε τα όπλα του Αχιλλέα δεν τον έσωσαν ή πως ο Αχιλλέας δεν ήταν πλάι του να του συμπαρασταθεί. Ειρωνεία γιατί ο Αχιλλέας θα συμπαρασταθεί στον Πάτροκλο τιμώντας έστω τη μνήμη του μετά το θάνατό του, όταν θα σκοτώσει φρικτά τον ίδιο τον Έκτορα.
Μέσα στην παραζάλη της αλαζονείας του ο ΄Εκτορας υποθε΄τει πως ο Αχιλλέας είχε δώσει εντολή στον Πάτροκλο να μη γυρίσει αν δεν σκοτώσει τον Έκτορα. Οι ακροατές γνωρίζουν τις διαφορετικές εντολές του ήρωα, αντιλαμβάνονται τα αυθαίρετα συμπεράσματα που βγάζει μές στην παραζάλη του ο ΄Εκτορας. Έτσι ο τελευταίος εκτίθεται.
Ύβρις Έκτορα: αποτελειώνει έναν αντίπαλο χωρίς να ακολουθεί τους κανόνες της πολεμικής δεοντολογίας, επαίρεται πως είναι ο πρώτος μαχητής των Τρώων, ειρωνεύεται έναν ετοιμοθάνατο.
Έκτορας:
Αδιαφορεί για τους κανόνες της πολεμικής δεοντολογίας. Καταφέρει το τελικό χτύπημα επαιρόμενος μάλιστα σε έναν αντίπαλο που είναι ήδη αποκαμωμένος, άοπλος, πληγωμένος. Καυχιέται μάλιστα για το κατόρθωμά του που δεν του ανήκει ολοκληρωτικά. Φθάνει στα όρια ύβρης προσπαθώντας να θέσει τον εαυτό του πιο ψηλά από τα όρια της ανθρώπινης δικαιοδοσίας.
Χαιρέκακος, πικρόχολος απέναντι στον εξασθενημένο αντίπαλο. Τον ειρωνεύεται, τον χλευάζει. Ασέβεια επιδεικνύει απέναντι στον ιερό θεσμό της ταφής των νεκρών και απάνθρωπος στον ετοιμοθάνατο αντίπαλό του πολεμώντας τον και ψυχικά λέγοντάς του δηλαδή πως το σώμα του θα γίνει βορά στα όρνια.
Λόγος του Πάτροκλου και το ξεψύχισμά του
Αρνείται πως ο Έκτορας είναι ο νικητής. Τη νίκη τη χάρισαν ο Δίας και ο Απόλλων αλλά κι η Μοίρα, ο Εύφορβος από τους ανθρώπους. Τον μειώνει ακόμα περισσότερο μη αναφέροντας πως εκείνος του έδωσε το θανατηφόρο χτύπημα αλλά μιλώντας μόνο για το ότι τον «γδύνει» από τα όπλα. Βέβαια, τα όπλα τα αφαίρεσε ο Απόλλων και μετά ο Έκτορας ως νικητής θα τα πάρει. Επειτα καυχιέται για τη δική του ανδρεία και με έμφαση προλέγει (προειδοποίηση του ακροατή)πως ο Έκτορας θα πέσει από το χέρι του Αχιλλέα. Η πρόρρηση αυτή είναι πιστευτή διότι ο Αχιλλέας είναι βέβαιο πως δε θα αφήσει ατιμώρητο τον Έκτορα για το θάνατο του επιστήθιου φίλου του. Εξάλλου, ο Έκτορας διέπραξε ύβρη και πρέπει να τιμωρηθεί. Τέλος, σύμφωνα με την αντίληψη της εποχής ένας ετοιμοθάνατος έχει τη δύναμη να προλέγει τα μελλούμενα.
Στ. 843: αποστροφή του ποιητή στο πρόσωπο του Πάτροκλου
855-858: η αντίληψη για τη ζωή και το θάνατο. Τη στιγμή του θανάτου η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα, το οποίο δεν έχει αξία πλέον διότι φθείρεται. Η ψυχή άυλη και χωρίς μορφή αφήνει τον πάνω κόσμο του φωτός και κατευθύνεται στο σκότος του Άδη. Εκεί θα ζήσει αιώνια, μη απολαμβάνοντας τις χαρές της επίγειας ζωής. Μάλιστα η ψυχή θλιμμένη κατεβαίνει στον Άδη καθώς εγκαταλείπει το σώμα διότι τα νιάτα, η ομορφιά και οι ψυχικές αρετές όπως η αντρεία είχαν μεγάλη αξία για τον άνθρωπο όπως γενικά η επίγεια ζωή.
859-861: επική ειρωνεία. Ο Αχιλλέας θα κατατροπώσει τον Έκτορα, πράγμα που αγνοεί ο τελευταίος ενώ γνωρίζουν οι ακροατές.
Ο Πάτροκλος
Γενναίος, κορυφαίος, άριστος μαχητής. Ορμητικός, ακούραστος. Η παρουσία του έχει ξεπεράσει τα ανθρώπινα όρια. Ακόμα και ως ετοιμοθάνατος δε χάνει το κουράγιο του δεν εγκαταλείπει το πάθος του απευθυνόμενος στον Έκτορα.
Αφήστε μια απάντηση