Ο πνευματικός άνθρωπος: Απόπειρα ορισμού και κοινωνικού προσδιορισμού του
8 Φεβρουαρίου 2016 ΚΟΚΚΙΝΟΓΕΝΗ ΜΑΡΙΑ
από το σχολικό εγχειρίδιο…
Ο εικοστός αιώνας, αιώνας δύο παγκόσμιων πολέμων, πολύ προχωρημένων τεχνολογικών εξελίξεων, μεγάλων ιδεολογικών ανακατατάξεων, αξιοσημείωτων αντιφατικών δεδομένων, τραβάει προς τη λήξη του. Στο πέρασμά του άφησε αδιευκρίνιστα πολλά θέματα. Πολλοί, προπάντων, όροι της ζωής συχνά αντιμετωπίζονται με διαμετρικά αντίθετες τοποθετήσεις και η θεωρητική σκέψη του, κατά τα φαινόμενα, οικουμενικού πολιτισμού του αιώνα μας δεν αποδέχεται με ενιαίο τρόπο ό,τι θα προσδοκούσαμε να ενοποιεί ο κοινός παρονομαστής της ανθρώπινης λογικής• για παράδειγμα, οι έννοιες της δικαιοσύνης ή της ελευθερίας προσδιορίζονται με παραμέτρους που υπαγορεύει ομολογουμένη ή ανομολόγητη σκοπιμότητα.
Ανάμεσα στους όρους που περιμένουν ακόμη τη διευκρίνισή τους είναι και αυτοί της έννοιας του πνευματικού ανθρώπου*. Ο όρος είναι ένας νεολογισμός που δεν έχει πίσω του μεγάλη ιστορία. Κατά το Oxford English Dictionary εμφανίζεται στην αγγλόφωνη γραμματεία γύρω στα μέσα του 17ου αι., ενώ στην αντίστοιχη γαλλόφωνη, κατά το Vocabulaire philosophique του Lalande, προβάλλει δειλά προς το τέλος του 19ου αι. Στη νεοελληνική γραμματεία ο νεολογισμός, που με εκκρεμή ακόμη και τώρα απόδοση και με επαμφοτερίζουσα τάση ανάμεσα στους όρους διανοούμενος και πνευματικός άνθρωπος έρχεται να αντιστοιχήσει προς τους ξενόγλωσσους όρους, αρχίζει να χρησιμοποιείται γύρω στα μέσα του αιώνα μας.**
Η διερεύνηση του θέματος οδηγεί στη διαπίστωση ότι είναι ανεπαρκείς οι ορισμοί που προτάθηκαν σε έγκυρα λεξικά. Ας περιοριστούμε στη γαλλική λεξικογραφία• το Λεξικό της Γαλλικής Ακαδημίας (έκδ. 1935) ορίζει ως διανοούμενο (intellectuel) το πρόσωπο στο οποίο υπερισχύει η χρήση της διάνοιας σε αντίθεση με τον άνθρωπο που ασκεί χειρωνακτική εργασία• το Λεξικό Robert (έκδ. 1957) χαρακτηρίζει, με ορισμό περισσότερο περιοριστικό και περισσότερο επεκτατικό, ως διανοούμενο το πρόσωπο που έχει μια έκδηλη ή υπερβολική προτίμηση για τα πνευματικά ζητήματα• το μικρό Larousse (έκδ. 1961) αποδίδει την ιδιότητα του διανοουμένου στο πρόσωπο που ασχολείται από διάθεση ή επάγγελμα με τα πνευματικά ζητήματα.
Η ανεπάρκεια των ορισμών αυτών οφείλεται κυρίως σ’ έναν αντικειμενικό παράγοντα• στη φύση της ανθρώπινης υπόστασης, στη λειτουργία του ανθρώπου ως λογικού όντος. Η διανοητική λειτουργία, σε μικρό ή μεγάλο βαθμό, είναι αναμφισβήτητο χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπων και θα αποτελούσε αναίρεση του βασικού στοιχείου της ανθρώπινης φύσης η αυθαίρετη άρνηση της απόδοσής του σε κάποιους, λίγους ή πολλούς, ανθρώπους που οι απασχολήσεις τους δίνουν την εντύπωση μηχανιστικής λειτουργίας με ή χωρίς τη χρήση μηχανών και οπωσδήποτε με την καταβολή μικρής ή μεγάλης μυϊκής δύναμης. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την τεχνολογικά προχωρημένη εποχή μας, αφού αυτή ακόμη και την καλλιέργεια της γης, που για αιώνες ήταν συνδεδεμένη με την καταβολή σωματικών δυνάμεων, την αποδέσμευσε σε μεγάλο βαθμό από ό,τι μακροχρόνιο εθισμό χαρακτηρίζουμε χειρωναξία. Άλλωστε και σε παλιότερες περιόδους της εξελικτικής πορείας του ανθρώπινου γένους, όπως είναι η γεωργική, δεν έλειψε από τους ανθρώπους η λειτουργία του πνεύματος• μαρτυρία αδιάψευστη αποτελεί η θυμοσοφία των διάφορων λαών, που με θαυμαστή λειτουργία της συλλογικής διανόησης αποτύπωσε με απαράμιλλη επιγραμματικότητα τα κατασταλάγματα της συλλογιστικής, που πήγαζε από τη βιωματική εμπειρία της ζωής.
Η ανεπάρκεια των συζητούμενων ορισμών οφείλεται, ακόμη, στη συσχέτιση της έννοιας του πνευματικού ανθρώπου με τη διάθεση που δείχνει για πνευματικά θέματα και με τις διανοητικές δραστηριότητες του. Αναμφισβήτητα υπάρχουν διαχρονικά προβλήματα στην ανθρώπινη ζωή, θέματα πνευματικών, ηθικών, κοινωνικών, πολιτικών, φιλοσοφικών κ.ά. προσανατολισμών, που στέκονται μπροστά σε κάθε εποχή ως εκκρεμούσα ύλη και την προκαλούν να πάρει θέση έναντι προγενέστερων διερευνήσεών της, να δώσει την τεκμηριωμένη κατάφασή της σε παλιές προτάσεις ή την τεκμηριωμένη αναθεώρηση παλαιότερων εκτιμήσεων. Η ζωή πάντως βρίσκεται σε αδιάκοπη μεταβολή («πάντα ρει» κατά τη διατύπωση του φιλοσόφου Ηρακλείτου) και δεν είναι μόνο τα διαχρονικά προβλήματα που επιζητούν μια απάντηση από κάθε εποχή, αλλά και πλήθος από άμεσα πρακτικά προβλήματα που περιμένουν τη διεκπεραίωσή τους από την καθοριστική συμβολή του ανθρώπινου πνεύματος. Έτσι το ανθρώπινο πνεύμα μοιράζει, με αναλογία μη προσδιοριζόμενη, το ενδιαφέρον του ανάμεσα στα θεωρητικά και στα πρακτικά προβλήματα της ζωής. Απλώς κατά περιπτώσεις το ενδιαφέρον αυτό λειτουργεί συνδυαστικά με μικρότερη ή με μεγαλύτερη απόκλιση προς αυτά ή προς εκείνα και είναι στα όρια του αναπόδεικτου μια τομή που να δείχνει την αποκλειστική προσήλωση του ανθρώπου σ’ αυτά ή σ’ εκείνα.
Διανοητικές δραστηριότητες μπορούμε να αναγνωρίσουμε κυρίως στις ακόλουθες κατηγορίες ανθρώπων.
Α. Στους επιστήμονες• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι με σπουδές ανώτατου επιπέδου έχουν εξειδικευτεί σ’ έναν τομέα επιστημονικής δραστηριότητας και εργάζονται ερευνητικά σε εργαστήρια ή σε σπουδαστήρια για την προώθηση επιστημονικών δεδομένων.
Β. Στους πτυχιούχους ανώτατων και ανώτερων σχολών• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι εφαρμόζουν με επιστημονικές μεθόδους εξειδικευμένες γνώσεις κάποιου επιστημονικού χώρου, χωρίς αναγκαστικά να περιορίζονται στην απλή εφαρμογή κερδισμένων γνώσεων – συχνά μπορεί να έχουν προωθητικές εμπνεύσεις.
Γ. Στους καλλιτέχνες (ζωγράφους, γλύπτες, μουσικούς κ.ά.)• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι με συστηματικές σπουδές ή, σπανιότερα, αυτοδίδακτοι παράγουν καλλιτεχνικό έργο επενδύοντας σ’ αυτό τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους ή συναιρώντας σ’ αυτό αντίστοιχα συλλογικά στοιχεία.
Δ. Στους λογοτέχνες (ποιητές, πεζογράφους, θεατρογράφους, σεναριογράφους κ.ά.)• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι ασχολούνται με την καλλιτεχνική διατύπωση του λόγου και τροφοδοτούν τον κοινωνικό χώρο με έργα που αναπαράγουν διάφορες μορφές ζωής με την ιδιοτυπία της προσωπικής ευαισθησίας τους.
Ε. Στους κριτικούς• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι ασχολούνται με την κριτική παρουσίαση των καλλιτεχνικών και λογοτεχνικών δημιουργημάτων ή και διαφόρων άλλων εκδηλώσεων της κοινωνικής ζωής με πρόθεση την ανύψωση των κριτηρίων των ανθρώπων.
ΣΤ. Στους συντελεστές του θεάτρου, του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, του θεάτρου σκιών, του κουκλοθεάτρου• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όλοι όσοι μετέχουν στην παραγωγή καλλιτεχνικού θεάματος (ηθοποιοί, σκηνοθέτες, σκηνογράφοι κ.ά.), που αποσκοπεί παράλληλα στην αισθητική και πνευματική ωφέλεια των θεατών.
Ζ. Στους δημοσιογράφους• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι με εξειδικευμένες, συχνά, σπουδές ασχολούνται με την καθημερινή και με την εποχική επικαιρότητα, όταν βέβαια δεν περιορίζονται στην καταγραφή της, αλλά προχωρούν στην ανάλυσή της και διαφωτίζουν για τα αίτια, τις συσχετίσεις και τα αποτελέσματα των κοινωνικών γεγονότων.
Η. Στους κληρικούς• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι, ταγμένοι με ιδιαίτερο ζήλο στην υπηρεσία κάποιας θρησκείας, δεν περιορίζονται στα τελετουργικά καθήκοντά τους, αλλά με ευρύτερη δραστηριότητα ερεθίζουν θετικά την ηθική ευαισθησία των ανθρώπων.
Θ. Στους πολιτικούς• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι με θυσία, συχνά, των προσωπικών βιοποριστικών προοπτικών τους ελαύνονται από τη φιλοδοξία να υπηρετήσουν την κοινωνία τους με τις παραμέτρους που προσδιορίζει η ιδεολογική ένταξή τους σε διαμορφωμένους ή σε διαμορφούμενους πολιτικούς σχηματισμούς.
I. Στους φιλοσοφούντες• στην κατηγορία αυτή ανήκουν όσοι ανάγονται σε μια ευρεία εποπτεία της ανθρώπινης ζωής και διατυπώνουν στοχαστικές θεωρήσεις των δεδομένων της, αναζητώντας καθολικές απαντήσεις στα προβλήματα του ανθρώπου ως πνευματικού και ψυχικού όντος.
Η κατηγοριοποίηση που έχει προηγηθεί είναι αναγκαστικά περιοριστική και ίσως θα μπορούσε να διευρυνθεί περιλαμβάνοντας και άλλες κατηγορίες ανθρώπων που δείχνουν διάθεση για πνευματικά θέματα και για διανοητικές δραστηριότητες. Οπωσδήποτε στον κοινωνικό χώρο αναπτύσσουν ωφέλιμη πνευματική δραστηριότητα πολλοί άνθρωποι που δε θα ήταν εύκολο να ενταχθούν σε μια από τις παραπάνω δέκα κατηγορίες• υπάρχουν, αναμφισβήτητα, πολλοί άνθρωποι που βάζουν σε κίνηση τη σκέψη τους παρακολουθώντας με αξιοσημείωτο βαθμό προσοχής τα δεδομένα της κοινωνικής ζωής. Ωστόσο λειτουργεί κάποια σιωπηρή κοινωνική συναίνεση να αποδίδεται η ιδιότητα του πνευματικού ανθρώπου σ’ όσους ανήκουν σ’ ένα από τα λειτουργήματα των κατηγοριών που έχουν σημειωθεί.
Ο χαρακτηρισμός του πνευματικού ανθρώπου, με οποιοδήποτε περιορισμό ή επέκταση των κατηγοριών που σημειώθηκαν, εντοπίζεται σε μια περιορισμένη στατιστικά μειονότητα σε κάθε χώρα.*** Είναι από την άποψη αυτή ευδιάκριτη κοινωνική αναφορά και σαφής αξιολογική κοινωνική διάκριση. Ο χαρακτηρισμός πάντως δε δημιουργεί κατοχυρωμένα δικαιώματα, ενώ διαμορφώνει σαφείς υποχρεώσεις ηθικής τάξης. Η καταγραφή των υποχρεώσεων αυτών στοιχειοθετεί τον κοινωνικό προσδιορισμό του πνευματικού ανθρώπου. Η ανταπόκρισή του σ’ αυτές είναι που δικαιώνει το χαρακτηρισμό αυτό, όχι η απλή ένταξή του σε μια από τις προαναφερθείσες κατηγορίες με βάση τα εξωτερικά στοιχεία λειτουργίας.
Οι κυριότερες από τις υποχρεώσεις αυτές είναι οι ακόλουθες:
α. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να συναισθάνεται το ρόλο του μέσα στον κοινωνικό χώρο. Από κάποια ιδιαιτερότητα που οφείλεται σε φυσικές διεργασίες (για παράδειγμα, αυξημένος δείκτης νοημοσύνης), σε κοινωνικές συνθήκες (για παράδειγμα, άνεση για σπουδές και για κοινωνική ανάδειξη) και σε προσωπικό μόχθο έχει φθάσει σε υψηλό, σε σύγκριση πάντα με το μέσο επίπεδο των άλλων μελών της κοινωνίας του, επίπεδο πνευματικής καλλιέργειας• είναι συνεπώς σε καλύτερη θέση να αντιληφθεί τη λειτουργία της κοινωνικής ζωής, να διαγνώσει τις ανάγκες της και στο μέτρο των δυνάμεών του να συμβάλει σε αποτελεσματική κάλυψή τους.
β. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να στρατευθεί και να υπηρετήσει το συγκεκριμένο πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτιστικής θέσης του• η στράτευση αυτή είναι τόσο πιο σημαντική, όσο μπαίνει στην εξυπηρέτηση σκοπών που καλύπτουν ευρύτατες κοινωνικές ανάγκες και δεν περιορίζονται σε στενά πλαίσια, που συχνά εξυπηρετούν ενδιαφέροντα ή συμφέροντα κάποιου ή κάποιων μικρών υποσυνόλων του κοινωνικού συνόλου• η στράτευση αυτή δικαιώνεται ηθικά, όταν έχει απρόσωπο χαρακτήρα, δηλ. όταν αποδέκτης της προσφοράς του είναι ένα ευρύ κοινωνικό σύνολο άμεσο ή εν όψει.
γ. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να αναζητά την αλήθεια και να κρίνει• κατά τη λατινική διατύπωση homo spiritualis omnia judicat (= ο πνευματικός άνθρωπος κρίνει τα πάντα)• η κρίση είναι ιδιαίτερα προσιδιάζουσα πράξη του πνευματικού ανθρώπου και έχει περισσότερο φιλοσοφική παρά ηθική φύση• η απροκατάληπτη έρευνα για αποκάλυψη της αλήθειας είναι πνευματική ανάγκη όχι λιγότερο από δεοντολογική αρχή.
δ. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να φωτίζει τον κοινωνικό περίγυρό του• η ανακάλυψη της αλήθειας πρέπει να οδηγεί στην αποκάλυψή της• αυτό μπορεί να γίνεται σε δύο επίπεδα: και με τη μορφή της ανακοίνωσης στους εξειδικευμένα παράλληλους και με τη μορφή της εκλαΐκευσης για το ευρύτερο κοινό• δισταγμοί και υστεροβουλίες δεν πρέπει να είναι κατευθυντήρια στοιχεία της δραστηριότητας του πνευματικού ανθρώπου.
ε. Ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να αναλαμβάνει ενεργητικούς ρόλους μέσα στην κοινωνική ζωή• η φωνή του πρέπει να ακούγεται σταθμισμένη και διεγερτική• δεν μπορεί να είναι αμέριμνος θεατής δραστηριοτήτων που αντιλαμβάνεται ότι βραχυπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα βλάπτουν την κοινωνία των ανθρώπων είτε σε περιορισμένο χώρο είτε σε οικουμενικό επίπεδο.
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα της μικρής αυτής μελέτης μπορούμε να υπογραμμίσουμε τη σημασία που έχουν: η καθολίκευση και η διεύρυνση της παιδείας, ώστε ο χώρος των πνευματικών ανθρώπων να μη μείνει κλειστό άθροισμα περιορισμένων αριθμητικά μονάδων (ένας numerus clausus)• η συνειδητοποίηση του ρόλου των διανοουμένων στο σύγχρονο κόσμο, ώστε να αποτρέπεται η παράλογη χρήση των επιτεύξεων της ανθρώπινης λογικής• και η εκούσια στράτευση του σκεπτόμενου ανθρώπου, ώστε να προωθείται φιλοσοφημένα και η ατομική και η συλλογική ζωή. Και είναι ανάγκη να τονίσουμε ότι για τους πνευματικούς ανθρώπους προβάλλει ως ηθικό αίτημα πως δεν πρέπει να τιμούνται από τη θέση που έχουν, αλλά να τιμούν τη θέση που έχουν στην κοινωνική ζωή.
(Θ. Μαυρόπουλος)
* βλ.Βodin, Les intellectueles, Les presses Universitaires de France, No 1001 στη σειρά Que sais je?
(ελλην. Μετ. Γ. Ζωγραφάκη, εκδ. I. Ζαχαροπούλου, Αθήνα 1965, σ. 10)
** Πβ. Ε. Π. Παπανούτσου. Πρακτική φιλοσοφία. Εκδόσεις Δωδώνης. Αθήνα 1973. σελ. 316 – 317.
*** βλ. στατιστικούς πίνακες 1 – 4 για την κατάσταση των “διανοητικών επιτευγμάτων στη Γαλλία, στην Ε.Σ.Σ.Δ. και στις Η.Π.Α.” στη μελέτη του L. Bodin, Les intellectueles ό.π. στις σελ. 13, 66-67 και στις σελ. 89-90 της ελληνικής μετάφρασης.
Το διάγραμμα της μελέτης
α. Γενικευμένος λόγος για τη σύγχυση όρων στην εποχή μας.
β. Αναφορά στην ιστορία του όρου πνευματικός άνθρωπος,
γ. Ενδείξεις για την ανεπάρκεια των προτεινόμενων ορισμών του όρου.
δ. Διερεύνηση των αιτίων για την ανεπάρκεια των ορισμών του όρου.
ε. Κατηγοριοποίηση των διανοητικών δραστηριοτήτων.
στ. Υποχρεώσεις των ανθρώπων που αναπτύσσουν διανοητικές δραστηριότητες.
ζ. Συμπεράσματα.
Δημοσιευμένο στην κατηγορία Πνευματικός άνθρωπος Ετικέτες: Πνευματικός άνθρωπος.