1.      Η  ΚΑΤΑΛΗΨΗ  ΤΗΣ  ΚΡΗΤΗΣ  ΑΠΟ  ΤΟΥΣ  ΤΟΥΡΚΟΥΣ

Οι Τούρκοι μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) συνέχισαν να καταλαμβάνουν τη μία μετά την άλλη τις κτήσεις της πρώην Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Δεν άργησε να έλθει και η σειρά της Κρήτης.

Μια μεγάλη στρατιά από 450 πλοία και 50.000 πολεμιστές αποβιβάστηκαν τον Ιούνιο του 1645 στα δυτικά των Χανίων τα οποία μετά από δύο μήνες πολιορκίας παραδόθηκαν.

Οι Βενετοί που κατείχαν μέχρι τότε την Κρήτη, φέρνουν ενισχύσεις από την Ιταλία και ζητούν τη βοήθεια των χριστιανών Ευρωπαίων. Οι ενισχύσεις όμως είναι μικρές και οι Τούρκοι κυριεύουν τον επόμενο χρόνο (1646) το Ρέθυμνο και προχωρούν προς το Χάνδακα. Οι Τούρκοι προπαγανδίζουν υποσχόμενοι ελευθερία της θρησκείας και παρουσιάζονται ως ελευθερωτές και όχι ως κατακτητές. Το 1648 όλη σχεδόν η Κρήτη εκτός του Χάνδακα βρίσκεται στα χέρια τους. Οι βομβαρδισμοί και οι επιθέσεις στο κάστρο δε σταματούν μέρα και νύχτα. Οι ενισχύσεις που έρχονται επιτέλους από την Ευρώπη δίνουν κουράγιο στους υπερασπιστές.

Στα 1666, μετά από 18 χρόνια πολιορκίας ο Σουλτάνος χάνοντας την υπομονή του αποκεφαλίζει τον αρχιστράτηγό του Χουσεΐν και διορίζει στη θέση του το Μεγάλο Βεζύρη Αχμέτ Κιοπρουλή με αυστηρές εντολές και άφθονα υλικά μέσα.

Ο βενετός αρχιστράτηγος Φραντζέσκο Μοροζίνι οργανώνει την άμυνα. Βενετοί και Κρητικοί, κληρικοί και λαϊκοί νιώθουν ενωμένοι στον κοινό κίνδυνο.

Ο Αχμέτ Κιοπρουλής μοιράζοντας 700.000 χρυσά νομίσματα κατάφερε να παρασύρει και να πάρει με το μέρος του πολλούς. Ανάμεσά τους κι ο συνταγματάρχης Αντρέα Μπαρότσι που έδωσε στον εχθρό πολύτιμες πληροφορίες για την άμυνα της πόλης. Το τέλος φαινόταν ότι πλησίαζε. Ο Μοροζίνι ζήτησε διαπραγματεύσεις. Η συνθήκη που υπογράφτηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1669 έδινε το δικαίωμα στους κατοίκους του Χάνδακα να εγκαταλείψουν την πόλη μέσα σε 12 ημέρες και να πάνε όπου ήθελαν παίρνοντάς μαζί τους ότι ήθελαν και μπορούσαν. Οι Κρητικοί διασκορπίστηκαν τότε στη Βενετία ή σε άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές όπως τα Επτάνησα, μεταφέροντας εκεί τον πολιτισμό και τις γνώσεις τους. Το Κάστρο στις 27 Σεπτεμβρίου ήταν άδειο και σωρός από ερείπια.

Η μαύρη σκλαβιά είχε αρχίσει.

ΟΙ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΤΟΥ ΧΑΝΔΑΚΑ
Μια φανταστική αφήγηση του conte Stavro Mudufari

Χάνδακας 27 Σεπτεμβρίου 1669
Η πόλη χάνεται από τα μάτια μας. Η συμφωνία που υπέγραψαν στις 16 Σεπτεμβρίου οι εκπρόσωποι του Κιοπρουλί και του Μοροζίνι τηρήθηκε στο έπακρο. Ο Χάνδακας έχει εκκενωθεί.
Οι πρόσφυγες έχουν πάρει το δρόμο που οδηγεί μίλια μακριά από το Χάνδακα και τα πέντε πλοία με το αρχεικό υλικό τραβούν το δικό τους δρόμο προς τη Βενετία.
Σκέφτομαι ότι ίσως τα πράγματα να ήταν διαφορετικά αν ο Αndrea Βarozzi δεν αυτομολούσε το Νοέμβρη του 1667 προδίδοντας στον Κιουταχή τα ασθενή σημεία της οχύρωσης του Χάνδακα. Ισως όμως αυτή να ήταν η μοίρα της πόλης Μια μοίρα τραγική.
Ο Χάνδακας φαίνεται πια σαν μια μικρή κουκίδα στο βάθος του ορίζοντα. Πάνω του ένα σκούρο σύννεφο προμηνύει καταιγίδα. Μια καταιγίδα αιώνων…. Που μόλις ξεκίνησε.

2.  ΟΙ  ΣΥΝΘΗΚΕΣ  ΖΩΗΣ  ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ

Οι Τούρκοι διαίρεσαν την Κρήτη σε τρία διαμερίσματα (πασαλίκια), του Χάντακα, του Ρεθύμνου και των Χανίων.

Οι πασάδες επειδή φοβούνταν πιθανές εξεγέρσεις των Κρητικών, οργάνωσαν πολυάριθμο στρατό που τον αποτελούσαν κυρίως αυτοκρατορικοί γενίτσαροι, αλλά και ντόπιοι (γερλήδες).

Η γη μοιράστηκε στους κατακτητές αλλά την καλλιεργούσαν οι παλιοί χριστιανοί ιδιοκτήτες που πλήρωναν ως φόρο το 1/5 από τα εισοδήματα. Πολλές φορές όμως ο φόρος ήταν πολύ μεγαλύτερος ανάλογα τη σκληρότητα των ντόπιων αγάδων. Ο κυριότερος βέβαια φόρος ήταν όπως και για τους άλλους Έλληνες ο κεφαλικός (χαράτσι), που πληρωνόταν σε χρήμα.

Οι δύσκολες συνθήκες ζωής, οι καταπιέσεις και οι αγριότητες των κατακτητών ήταν αιτία πολλοί χριστιανοί να αρνηθούν τη θρησκεία τους και να δεχτούν τη μωαμεθανική (εξισλαμισμός). Σ΄ αυτό οδήγησε πολλούς και το συμφέρον. Έτσι δημιουργήθηκαν οι Τουρκοκρητικοί που για να είναι αρεστοί, πολλές φορές ξεπερνούσαν σε αγριότητα τους ίδιους τους Τούρκους. Μερικοί όμως ενώ ήταν φανερά μουσουλμάνοι, δεν αρνήθηκαν ποτέ την πίστη τους τη χριστιανική και κρυφά τελούσαν όλα τα χριστιανικά τους καθήκοντα. Αυτοί ήταν οι λεγόμενοι κρυπτοχριστιανοί, όπως π.χ. η οικογένεια των Κουρμούληδων στη Μεσαρά, που φανερώθηκαν και βοήθησαν στην επανάσταση του 1821.

2.      Η  ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ  ΤΟΥ  ΔΑΣΚΑΛΟΓΙΑΝΝΗ

Στην επανάσταση του 1769 με το όνομα «Ορλωφικά», είχε μυηθεί και ο Ιωάννης Βλάχος ή Δασκαλογιάννης, από την Ανώπολη Σφακίων. Ο Δασκαλογιάννης, που είχε ταξιδέψει στη Ρωσία και είχε γνωρίσει πολλούς Έλληνες ( όπως ο Εμμ. Μπενάκης από τη Μάνη) και ξένους, αφού προετοίμασε την επανάσταση αγοράζοντας όπλα και πολεμοφόδια, έπεισε τους Σφακιανούς να κηρύξουν τον Απρίλη του 1770 την επανάσταση.

Οι Τούρκοι αντέδρασαν αμέσως και με πολυάριθμο στρατό επιτέθηκαν από τρεις μεριές στην επαρχία Σφακίων. Οι Σφακιανοί αγωνίστηκαν με γενναιότητα και αντιμετώπισαν τους Τούρκους όλο το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1770 στις ψηλές κορφές των βουνών τους. Οι Τούρκοι κατέλαβαν τα χωριά, τα λεηλατούσαν και τα κατέστρεφαν, καίγοντάς τα. Πολλά γυναικόπαιδα αιχμαλωτίστηκαν. Επειδή πλησίαζε ο χειμώνας απειλητικός και επειδή η Ρωσική βοήθεια που τους είχαν υποσχεθεί δεν ερχόταν, ο Δασκαλογιάννης αποφάσισε να παραδοθεί για να σωθεί η επαρχία. Μαζί με 70 πιστούς του συντρόφους οδηγήθηκε στο Μεγάλο Κάστρο, όπως είχε μετονομασθεί ο Χάνδακας, όπου και φυλακίστηκε. Μετά από πολλά βασανιστήρια, οι Τούρκοι τον θανάτωσαν, γδαίρνοντάς τον ζωντανό, ενώ οι υπόλοιποι κατάφεραν μετά από τρία χρόνια να αποδράσουν από τις φοβερές φυλακές του Κούλε και κάποιοι απ΄ αυτούς μπόρεσαν να γυρίσουν στα Σφακιά.

Αυτό ήταν το τέλος της πρώτης, εναντίον των Τούρκων, επανάστασης των Κρητικών, μα η φλόγα που άναψε διατηρήθηκε ως τη μεγάλη επανάσταση του 1821.

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, η αυτοκρατορία διαλύθηκε και η Κρήτη παραχωρήθηκε στον πιο σπουδαίο Σταυροφόρο το Βονιφάτιο Μομφερατικό. Εκείνος επειδή δεν είχε κανένα μέσο για να καταλάβει το νησί και ήταν απρόθυμος για ναυτικές περιπέτειες, παραχώρησε την Κρήτη στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, με μυστική συμφωνία, αντί του ποσού των 5000 χρυσών δουκάτων. Με την κατοχή της Κρήτης η Βενετία θα εξασφάλιζε την κυριαρχία των θαλασσών.

Οι Βενετοί όμως, επειδή ήταν απασχολημένοι αυτό τον καιρό με τη διασφάλιση των κτήσεων τους στην Πελοπόννησο και στο Αιγαίο δε φροντίζουν να καταλάβουν έγκαιρα την Κρήτη. Την ευκαιρία αυτή εκμεταλλεύεται ο Γενουάτης αρχιπειρατής Ερρίκος Πεσκατόρε και καταλαμβάνει το 1206 μεγάλο μέρος της κεντρικής Κρήτης. Φαίνεται πως ο Γενουάτης αυτός δε συνάντησε αντίσταση από το ντόπιο πληθυσμό και μπόρεσε να οχυρώσει τα τρία μεγάλα φρούρια του Χάνδακα , της Σητείας και του Ρεθύμνου και να κτίσει άλλα μικρότερα σε επίκαιρες θέσεις, για να στερεώσει την εξουσία του.

Οι Βενετοί δεν ήταν δυνατόν να αφήσουν την Κρήτη στα χέρια των Γενουατών, των μεγάλων αντιζήλων τους. Έτσι οργανώνουν διάφορες εκστρατείες και τελικά γίνονται κυρίαρχοι του νησιού ολοκληρωτικά το 1217 οπότε και υπογράφεται η συνθήκη Βενετίας-Γένουας. Για την Κρήτη αρχίζει μια νέα περίοδος μακρόχρονης δουλείας που θα διαρκέσει ως το 1669. Αλλά κι η Βενετία θα έχει να αντιμετωπίσει εδώ μια λυσσαλέα και επίμονη αντίσταση του κρητικού λαού και θα θυσιάσει άφθονο χρήμα και αίμα για την επιβολή της κυριαρχίας της.

Η νέα κτήση αποτέλεσε μια μεγάλη διοικητική περιφέρεια που την ονόμασαν περήφανα «Βασίλειον της Κρήτης» και στο οποίο υπάγονταν και τα νησιά Τήνος και Κύθηρα .

Ο  διοικητής του νησιού όπως και ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος έχουν την έδρα τους στο Χάνδακα ή Κάντια, τη « Βενετία της Ανατολής». Εκλέγεται για δύο χρόνια από το Μεγάλο Συμβούλιο της Βενετίας και έχει τον τίτλο του Δούκα. Μαζί με δυο συμβούλους που εκλέγονται επίσης για δύο χρόνια αποτελούν την «Αυθεντία» που αποφασίζει για κάθε πρόβλημα του νησιού. Εκτός από τους άρχοντες αυτούς υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός από διοικητικούς, στρατιωτικούς, οικονομικούς και δικαστικούς υπαλλήλους που είναι Βενετοί ή Ιταλοί και οι περισσότεροι διορίζονταν απ΄ ευθείας από τη Βενετία. Μετά το 1500 σημαντικές θέσεις στη διοίκηση παίρνουν σιγά σιγά και ντόπιοι κάτοικοι.

Ο στρατιωτικός έλεγχος της Κρήτης εξασφαλίστηκε με την οργάνωση φρουρίων σε επίκαιρες θέσεις και με την ύπαρξη ετοιμοπόλεμου  και ισχυρού πεζικού και ιππικού. Παρ’ όλα αυτά ο κρητικός λαός δε δέχτηκε αδιαμαρτύρητα τη στέρηση της εθνικής και της θρησκευτικής ελευθερίας του. Αναφέρονται 27 μεγάλες και μικρές επαναστάσεις και πολλά μικρότερα τοπικά κινήματα.

Η μακρόχρονη περίοδος της Βενετοκρατίας υπήρξε και για την κρητική εκκλησία ιδιαίτερα σκληρή όχι τόσο επειδή ήταν φανατικοί καθολικοί – οι ίδιοι έλεγαν χαρακτηριστικά ότι ήταν πρώτα Βενετοί κι έπειτα χριστιανοί- αλλά επειδή διαπίστωσαν ότι η εκκλησία ήταν η μεγάλη δύναμη που ένωνε το λαό, ήταν το στήριγμα της βυζαντινής ιδέας κι ο φορέας της αντίστασης. Από τις πρώτες ενέργειές τους ήταν η απομάκρυνση των ορθόδοξων ιεραρχών στους οποίους απαγόρευαν ακόμα και την επίσκεψη στο νησί. Συγχρόνως δραστηριοποιήθηκε η προπαγάνδα της Καθολικής Εκκλησίας και ιδρύθηκαν πολυάριθμα λατινικά μοναστήρια που έγιναν κέντρα προσηλυτισμού. Με βούλλα του πάπα ανακηρύχτηκε το προσκύνημα το Αγίου Τίτου του Χάνδακα ισάξιο με το προσκύνημα των Αγίων Τόπων και ικανό για να παίρνει ο προσκυνητής συγχωροχάρτι. Στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κρήτης διορίστηκε λατίνος αρχιεπίσκοπος, ενώ προϊστάμενοι των ορθοδόξων κληρικών

( χειροτονούνταν εκτός Κρήτης) διορίζονταν οι πρωτοπαπάδες που ήταν πρόσωπα της απόλυτης εμπιστοσύνης των Βενετών και ενωτικοί ( ουνίτες, δηλαδή είχαν χειροτονηθεί κατά το ορθόδοξο δόγμα αλλά μετείχαν σε ακολουθίες μαζί με καθολικούς και μνημόνευαν το όνομα του Πάπα και του Λατίνου αρχιεπισκόπου). Πολλοί απ’ αυτούς ήταν διεφθαρμένοι και ανήθικοι και προκαλούσαν την αποστροφή του κρητικού λαού και κλήρου, πολλές δε φορές και των ίδιων των Βενετών. Αντίθετα οι ορθόδοξοι μοναχοί υπήρξαν οι φρουροί της πίστης και της ενότητας του λαού. Στους τελευταίους χρόνους της Βενετοκρατίας αναβιώνει έντονα ο μοναχισμός . Ιδιαίτερη αίγλη έχουν οι μονές Αγκαράθου, Απεζανών, Βροντισίου, Ακρωτηριανής ( Τοπλού), Αρκαδίου, Αγίας Τριάδος Τσαγκαρόλων, Κυρίας Θεοτόκου Γωνιάς κ. ά.

Με το πέρασμα των χρόνων πολλοί από τους Βενετούς εξελληνίστηκαν. Η ελληνική γλώσσα και τα ήθη επιβάλλονται. Οι Βενετοί παντρεύονται με Ελληνίδες, ενώ πολλοί ασπάζονται την ορθοδοξία, καθώς οι μητέρες ή οι γυναίκες τους είναι ορθόδοξες. Αισθάνονται βαθιά δεμένοι με τη γη που τους γέννησε και τους συνδέει συνείδηση κρητική. Θα μπορούσε να ειπωθεί ξανά αυτό που παλιότερα είχε πει ο λατίνος ποιητής Οράτιος για την Ελλάδα «η ηττημένη Κρήτη υπέταξε το δυνάστη της».

Βάση της κρητικής οικονομίας ήταν και τότε η γεωργία και η κτηνοτροφία που τον 3^ο και 4^ο αιώνα της κατοχής παρουσιάζει θεαματική ανάπτυξη με αποτέλεσμα να γίνονται εξαγωγές προϊόντων και ιδιαίτερα του κρασιού αλλά και τυριού, βαμβακιού, μεταξιού, μελιού, ξυλείας κ.ά.

Οι χωρικοί όμως της Κρήτης ήταν υποχρεωμένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στο Δημόσιο, για την κατασκευή και συντήρηση των φρουρίων, για τη φύλαξη των παραλίων και για την αγγαρεία της θάλασσας που ήταν και η πιο σκληρή και ισοδυναμούσε σχεδόν με θανατική καταδίκη.

Κατά τους τελευταίους αιώνες της βενετσιάνικης κυριαρχίας, τότε που οι κρητικές επαναστάσεις σταμάτησαν, ενώ η τουρκική σκλαβιά είχε σκεπάσει την ηπειρωτική Ελλάδα, στην Κρήτη αναπτύχθηκαν οι καλές τέχνες και τα γράμματα ( Κρητική αναγέννηση ) και αναδείχθηκαν σπουδαίοι πνευματικοί άνθρωποι και καλλιτέχνες. Μερικοί απ’ αυτούς ήταν: Οι ποιητές Γεώργιος Χορτάτσης ( «Ερωφίλη» τραγωδία, «Κατζούρμπος» κωμωδία ), Βιτσέντζος  Κορνάρος ( «Θυσία του Αβραάμ»«Ερωτόκριτος» έμμετρο ερωτικό μυθιστόρημα 10.000 στίχων). τραγωδία,

Οι ζωγράφοι Θεοφάνης ο Κρης ( τοιχογραφίες στα Μετέωρα και ’γιο Όρος), Μιχαήλ Δαμασκηνός (Βροντίσι- φορητές εικόνες) και η μεγάλη δόξα της Κρήτης ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος που γεννήθηκε στο Χάνδακα όπου έζησε ως τα 28 του χρόνια, ενώ αργότερα εγκαταστάθηκε και μεγαλούργησε στην Ισπανία ( El Greco ).

Η ανάπτυξη αυτή φτάνει στο τέλος της όταν ξεσπά ο λεγόμενος Κρητικός πόλεμος ( 1645 -1669 ) ανάμεσα στη Βενετία και την Οθωμανική αυτοκρατορία που αφού κατέλαβε όλες τις άλλες ελληνικές χώρες άρχισε να διεκδικεί και την Κρήτη για να μείνει μόνη κυρίαρχος στην ανατολική Μεσόγειο.

Το καλοκαίρι του 1645 αποβιβάζεται τουρκικός στόλος στον Κίσσαμο Χανίων. Αρχίζει ένας σκληρός πόλεμος μεταξύ δυο κατακτητών στα χώματα της Κρήτης

( όπως λέει ο λαός «δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένη μαντζαδούρα»). Οι Τούρκοι, ισχυρότεροι, γίνονται κύριοι του νησιού εκτός από την πρωτεύουσά του το Χάνδακα και τα φρούρια Σπιναλόγκας, Σούδας και Γραμβούσας.

Το 1648 αρχίζει μια τιτανομαχία γύρω από το Χάνδακα ( ή Μεγάλο Κάστρο) που διαρκεί 22 χρόνια ως το 1669 οπότε και το τελευταίο τούτο οχυρό της χριστιανοσύνης πέφτει στα χέρια των Οθωμανών.

Η μαύρη νύχτα της τουρκικής σκλαβιάς αρχίζει και για την Κρήτη. Μαζί αρχίζουν νέοι σκληροί αγώνες, νέες επαναστάσεις. Δυόμισι σχεδόν αιώνες δεν παύει να χύνεται το αίμα του Κρητικού λαού για την ελευθερία του.

Γκραβούρα με φανταστική σκηνή από την εικοσάχρονη πολιορκία του Χάνδακα από τους Τούρκους, 1648 – 1669

Πηγές:

Θεοχάρη Δετοράκη  «Ιστορία της Κρήτης»

Στέργιου Σπανάκη  “Κρήτη”

Χετζογιαννάκης Μανώλης