Η εμφάνιση της δυναμικής θύμα και θύτης ή θύμα και σωτήρας είναι πολύ συχνή στις ανθρώπινες σχέσεις. Πρόκειται για ρόλους που αναλαμβάνουμε υποσυνείδητα, κάθε φορά που σχετιζόμαστε με τους άλλους, είτε πρόκειται για σημαντικές σχέσεις ζωής είτε για δευτερεύουσες. Άλλες φορές, πρόκειται για στάση ζωής. Αυτοί οι ρόλοι, πολλές φορές, εναλλάσσονται: αυτοί, που τείνουν να είναι θύματα άλλες φορές, ή ακόμα και παράλληλα, μπορεί να είναι και θύτες. Ωστόσο, υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, που κυριαρχούν σε κάθε έναν από τους δύο ρόλους.
Το Θύμα
Το θύμα στέλνει στους άλλους το μήνυμα «αχ εγώ ο καημένος, δεν τα καταφέρνω, φρόντισέ με!». Δεν είναι ευτυχισμένο. Είναι εκτεθειμένο σε όλων των ειδών τους κινδύνους, σε καθημερινή βάση. Του πάνε όλα στραβά και υποφέρει μονίμως από ένα αίσθημα αδικίας. Η κοινωνία αυτή είναι εχθρική και άδικη, μόνο προς αυτόν. Νιώθει ανήμπορος κι ότι μόνος του δεν μπορεί να τα καταφέρει. Αισθάνεται ότι η ζωή του είναι πέρα από τον έλεγχο του και κατηγορεί τους άλλους για ό,τι του συμβαίνει. Κατηγορεί τους γονείς του, την παιδική του ηλικία, την κακοτυχία του, το σύστημα και πιστεύει ότι για ότι του συμβαίνει φταίει κάποιος άλλος. Σηκώνει στους ώμους του τα βάρη όλου του κόσμου και ψάχνει αφορμές για παθήματα, αφού νιώθει ότι βρίσκεται στο έλεος των άλλων ανθρώπων. Σπάνια ψάχνει για λύσεις στα θέματά του, αφού πιστεύει ότι υπεύθυνοι για την κατάστασή του είναι μόνο οι άλλοι. Μάλιστα αν κάποιος προσπαθήσει να τον βοηθήσει να σταθεί στα πόδια του, τότε εκείνος θα βρει εκατομμύρια δικαιολογίες για το ότι δεν μπορεί να κάνει τίποτε. Φοβάται το λάθος και παραχωρεί στους άλλους τη δυνατότητα να καθορίζουν την αξία του.
Δεν αγαπά τον εαυτό του. Όσον αφορά στην αυτοεικόνα του, έχει την αίσθηση ότι «δεν είναι εντάξει» απέναντι στους άλλους, ενώ οι άλλοι «είναι εντάξει» και φτιάχνει ένα σενάριο ζωής, που να επιβεβαιώνει με κάθε τρόπο τη «μη εντάξει» αίσθηση του εαυτού του. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι καθηλωμένο στη θέση της πρώιμης παιδικής ηλικίας, κατά την οποία το παιδί νιώθει να μειονεκτεί σε σχέση με τους ενήλικες. Έτσι βασανίζεται συνεχώς από την αγωνία να αρέσει, πάσχει από έλλειψη αυτοπεποίθησης, λειτουργεί πάντα συγκριτικά, ζηλεύει και υποφέρει από ενοχές και αγκιστρώνεται από τα υλικά αγαθά.
Διατηρεί στενές φιλικές σχέσεις προκειμένου να υπάρχει διαθέσιμο ένα αυτί να ακούει τα άπειρα παράπονά του από τη ζωή και τους άλλους. Από την άλλη ο φόβος της μοναξιάς και η αίσθηση του ανίκανου, το οδηγεί σε σχέσεις εξάρτησης. Έχει ανάγκη να το αγαπούν και να το αποδέχονται και πληρώνει ακριβό τίμημα για αυτό. Είναι ευάλωτο σε συναισθηματικές πιέσεις και οι προσωπικές του ανάγκες βρίσκονται πάντα σε δεύτερο πλάνο. Φοβάται να έρθει σε διαφωνία ή αντιπαράθεση κι οπισθοχωρεί με ευκολία ακόμη κι αν διαφωνεί. Δε βάζει ξεκάθαρα τα όριά του στους άλλους και δεν εκφράζει τα συναισθήματά του, όταν ενοχληθεί από κάποια συμπεριφορά, αλλά καταπίνει το θυμό του υιοθετώντας σταδιακά έναν παθητικό-επιθετικό τρόπο αντίδρασης, π.χ. έμμεσες κατηγορίες ή με υπονοούμενα, προδίδοντας έτσι τον εαυτό του. Ο αδύναμος σεβασμός που θρέφει για τον εαυτό του, το οδηγεί στην ανοχή και στην παντελή αποχή του από πρωτοβουλίες, ανάληψη ευθυνών και αποφάσεων. Έτσι αγκιστρώνεται σε κάποιον που θα τον σώσει (σωτήρα ή και τύραννο), θα τον περιποιείται και θα προστατεύει το αδύναμο κομμάτι μέσα του. Με αυτό τον τρόπο δεν αναλαμβάνει τις ευθύνες της ζωής του.
Κατηγορίες θυμάτων
- Ο μοιρολάτρης. Είναι ο τύπος που πιστεύει ότι το λάθος είναι πάντα του άλλου.
- Ο αντιδραστικός. Εκδικείται για τις ταλαιπωρίες του και γίνεται εύκολα αυτό που μισεί, δηλαδή θύτης.
- Ο υποκριτής. Ψάχνει ασταμάτητα για τη λεία του. Αναζητά και προκαλεί την προσκόλληση του στον θύτη.
- Ο αυθεντικός. Είναι η μοναδική περίπτωση που αναπτύσσει διαύγεια πνεύματος και ψάχνει να δει, τι μπορεί να αλλάξει. Συνήθως ζητά βοήθεια ή ψάχνει για τον σωτήρα.
Το θύμα μισεί τον θύτη του, αλλά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτόν. Το ρόλο του θύτη μπορεί να παίξει μια δημόσια υπηρεσία, ένα μωρό που κλαίει ασταμάτητα τη νύχτα, το ψυγείο που χάλασε…
Ο Θύτης (τύραννος)
Η εικόνα του θύτη είναι χαρακτηριστική. Στητός με προσεγμένη εμφάνιση. Το βλέμμα του είναι ερευνητικό και δίνει την εντύπωση ότι καταμετρά το άτομο που έχει απέναντί του. Δεν αναστενάζει, δεν παίρνει βαθιές ανάσες. Το στόμα του είναι συνήθως κλειστό ή χαμογελά σαν να προσπαθεί να μην φανερώσει τις σκέψεις του. Η φωνή του είναι σίγουρη και επηρεάζει άμεσα τη βούληση των άλλων. Το βήμα του είναι σταθερό.
Ο θύτης (τύραννος) απαιτεί πολλά και προσφέρει ελάχιστα, αφού νιώθει ότι ο εαυτός του «είναι εντάξει» σε σχέση με τους άλλους, ενώ οι άλλοι «δεν είναι εντάξει», δηλαδή θεωρεί ότι δεν χρωστά σε κανέναν, αντίθετα του χρωστούν. Ελέγχει απόλυτα τα συναισθήματά του και δεν τα εκφράζει ποτέ. Παίζει με όλες τις συναισθηματικές πτυχές μιας σχέσης. Μεταχειρίζεται την κολακεία, τον συναισθηματικό εκβιασμό, τις ενοχές, ακόμα και την βία προκειμένου να ικανοποιήσει τα αιτήματά του, τα οποία όμως, σπάνια είναι σαφή. Γοητευτικός τη μια μέρα, τύραννος την επομένη. Έχει έντονη ροπή στην χειραγώγηση. Δεν κάνει καμιά απολύτως προσπάθεια να είναι αρεστός, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να εμπνέει γοητεία στο θύμα του. Το θύμα τον εμπιστεύεται και του επιτρέπει να εισχωρεί παντού. Και οι δύο έχουν ανάγκη τις σχέσεις εξάρτησης. Αυτό που γνωρίζει πολύ καλά να κάνει ο θύτης, είναι να επιδρά πάνω στην ευαίσθητη χορδή της ενοχής.
Τα άτομα – θύτες, αμέσως μόλις νιώσουν ότι απειλούνται, εμφανίζουν επιθετική και εχθρική συμπεριφορά εξαπολύοντας απειλές και κατηγορίες στους άλλους, ενώ κάποιοι μπορεί να χρησιμοποιήσουν ακόμη και σωματική βία. Αυτός είναι ένας άμεσος τρόπος με τον οποίο μπορεί να επιτίθεται ο θύτης. Άλλες φορές, η επίθεση του θύτη μπορεί να είναι έμμεση: δηλαδή, μπορεί να αρχίσει να υποβαθμίζει και να υποτιμά το θύμα με ειρωνία, σαρκασμό, υποτιμητικά σχόλια, αδιαφορία ή υποτιμητικές ματιές. Ο κύριος στόχος είναι να αποσταθεροποιηθεί το θύμα, έως ότου αρχίσει να αμφιβάλλει όχι μόνο για τις ικανότητές του, αλλά ακόμα και για τον ίδιο του τον εαυτό. Ο θύτης ποντάρει πολύ πάνω στο φόβο που νιώθει το θύμα, έτσι προσφέρει το κατάλληλο περιβάλλον στο θύμα, να παραμένει ανενεργός ως προς τα θέλω του και κυρίως να μην αναλαμβάνει την ευθύνη της ίδιας του της ζωής.
Ο σωτήρας
Πάνω στην κατάλληλη στιγμή και όταν το θύμα έχει αρχίσει να νιώθει δυσανεξία για τον θύτη του, έρχεται ο σωτήρας! Είναι το πρόσωπο που θα ακούσει με μεγάλη προσοχή το θύμα και θα το επιβεβαιώσει για την αδικία που νιώθει. Το καταλαβαίνει εκεί που ο θύτης δεν το κάνει πια. Στα μάτια του θύματος, ο σωτήρας εξιδανικεύεται. Είναι αυτός που θα πάρει πάνω του όλα τα προβλήματα, θα δώσει πιθανώς λύσεις, θα πάρει την ευθύνη. Δίνει υπερβολικά πολλά, είναι ιδιαίτερα επινοητικός και έτοιμος για όλα. Διαθέσιμος κάθε στιγμή!
Ο σωτήρας όμως έχει και αυτός ανάγκη για αναγνώριση, αφού στην πραγματικότητα είναι ένα θύμα μεταμφιεσμένο. Δεν προσφέρει απλά συμπαράσταση, αλλά υπάρχει για να δίνει λύσεις και δύναμη στους άλλους, ξεχνώντας τον εαυτό του. Φαντάζει αλτρουιστής, αλλά ο αλτρουισμός έχει για βάση του την αγάπη, ενώ η δράση του σωτήρα το φόβο. Ο σωτήρας προτιμά να ασχολείται με τα προβλήματα των άλλων παρά με τα δικά του, γιατί με αυτόν τον τρόπο εξασκεί στους άλλους έλεγχο και χειραγώγηση, νιώθει χρήσιμος, σημαντικός, δυνατός, ικανός.
Στην πραγματικότητα ο σωτήρας στηρίζει το θύμα αποδυναμώνοντάς το, αποτρέποντάς το να εξελιχθεί σαν άνθρωπος! Κι αυτό συμβαίνει, επειδή φοβάται ότι αν ο άνθρωπος που στηρίζει, επικεντρωθεί στον εαυτό του και αναλάβει την ευθύνη του εαυτού του και της ζωής του, θα τον χάσει. Κάνει τα αδύνατα δυνατά, λοιπόν, ώστε να γίνει απαραίτητος για να μην τον αφήσουν ποτέ.
Ο σωτήρας δεν είναι πιο δυνατός από το θύμα, παρά το ότι φαίνεται να το στηρίζει. Είναι και οι δύο αδύναμοι μέσα στον φόβο. Ο ένας χρησιμοποιεί τον άλλον για να μπορεί να υπάρχει η σχέση εξάρτησης. Και σίγουρα αυτό δεν είναι αγάπη.
Ανακεφαλαιωτικά
Το Δραματικό Τρίγωνο (drama triangle) είναι μια έννοια που εφευρέθηκε στο 1960 από τον Dr. Stephan Karpman, για να περιγράψει με τον απλούστερο δυνατό τρόπο τους ψυχολογικούς ρόλους που παίζουμε σε συνηθισμένες, δυσλειτουργικές σχέσεις. Κάθε φορά που βιώνουμε μια αρνητική σχέση που μας αποθαρρύνει και μας απογοητεύει, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχουμε εμπλακεί σε ένα τριγωνικό παιχνίδι, αφού αυτές οι αρνητικές καταστάσεις είναι παραδόξως σταθερές και ακολουθούν σχεδόν πάντα τους ίδιους αμετάβλητους κανόνες.
Όταν δεν έχουμε κάνει την απαραίτητη δουλειά στη ζωή μας για να αντιμετωπίσουμε τον ανεπίλυτο συναισθηματικό πόνο και τα θέματά μας, συνήθως ο καθένας από εμάς εμπίπτει σε έναν από τους τρεις αυτούς ρόλους. Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμα περισσότερο, όταν τα τρία αυτά πρόσωπα (ή και οικογένειες) που είναι παγιδευμένα στο Δραματικό Τρίγωνο καταλήγουν να αλλάζουν ρόλους μεταξύ τους, με τρόπο ώστε το Θύμα να γίνεται ο Διώκτης ( χειραγωγεί, τιμωρεί και κατηγορεί με επιθετικό τρόπο όλους όσους δεν τον/την βοήθησαν αρκετά), και ο Σωτήρας γίνεται το Θύμα (βρίσκεται υπό συνεχή επίθεση, νιώθει κομματιασμένος και εκφράζεται με τη φράση «Μετά από όλα όσα έχω κάνει για σένα, πώς μπορείς να μου φέρεσαι τόσο άσχημα;) και ούτω καθεξής. Έτσι το Δραματικό Τρίγωνο μετατρέπεται σε έναν ατέρμονο καταστρεπτικό κύκλο. Και το πραγματικό πρόβλημα είναι η επανάληψη.
Αν είμαστε «επαγγελματίες» Σωτήρες, μπορούμε να διαισθανθούμε ένα Θύμα από χιλιόμετρα μακριά, και θα τρέξουμε κατευθείαν στην τοξική δίνη του, όσο πιο γρήγορα μπορούμε, για να βυθιστούμε στη συνέχεια στους χειρισμούς και στα παιχνίδια του μυαλού τους.. Για τους χρόνιους Σωτήρες, ανεξάρτητα από το πόσο ειλικρινείς μπορεί να είναι οι προθέσεις τους («απλά θέλω να βοηθήσω!») τα τελικά αποτελέσματα είναι συνήθως αρκετά τραγικά.
Αν είμαστε «επαγγελματίες» Θύματα, θα αναζητούμε πάντοτε τους Θύτες και τους Σωτήρες μας για να συμπληρώσουν το δράμα και την απελπισία μας. Για τα συνήθη Θύματα, όσο βαθειά αβοήθητα κι αν νιώθουν, σίγουρα θέλουν απεγνωσμένα να σωθούν, αλλά η στάση τους δε λειτουργεί. Δε μπορούμε ποτέ να σωθούμε χάρη σε κάποιον άλλον, γιατί η πραγματική σωτηρία προέρχεται μόνο από μέσα μας.
Για τους κατά συρροή Διώκτες, φυσικά και η ζωή έχει πάντα μια πικρή γεύση, αφού στην πραγματικότητα πρόκειται για συναισθηματικά βαμπίρ που καιροφυλακτούν για τις αδυναμίες των άλλων. Αυτός είναι ο πιο τοξικός τρόπος ζωής που μπορεί να φανταστεί κανείς. 
Όλα αυτά οδηγούν σε μεγάλες ψυχικές ταλαιπωρίες, σε αγανάκτηση και δυστυχία, σε κύκλους καταστροφής ή ακόμα και σε βία. Με άλλα λόγια, το Δραματικό Τρίγωνο κάνει κακό σε όλους τους εμπλεκόμενους. Παρ’ όλ’ αυτά συνεχίζουμε να επαναλαμβάνουμε τα συμπεριφορικά αυτά μοτίβα, μέχρι να τα συνειδητοποιήσουμε και να σταματήσουμε να τα επαναλαμβάνουμε. Για να γίνει αυτό, είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε τουλάχιστον, πώς εξελίσσονται αυτές οι (αυτο)καταστροφικές συνήθειες και να είμαστε ειλικρινείς στο ρόλο που παίζουμε εμείς προσωπικά σε τέτοιου είδους καταστάσεις, Και να θυμόμαστε ότι στην πραγματικότητα το Θύμα δεν είναι όσο αβοήθητο νιώθει, ο Σωτήρας δε βοηθά και οι κατηγορίες του Διώκτη είναι ανυπόστατες.
Πώς εγκαταλείπονται οι ρόλοι του θύματος, του θύτη και του σωτήρα
Τρία πρόσωπα απόλυτα συνδεδεμένα μεταξύ τους. Ποτέ δεν έζησαν χώρια. Από την αρχαία τραγωδία ως την κομέντια ντελ’αρτε και από τον Μολιέρο ως τους πιο σύγχρονους θεατρικούς δημιουργούς, οι τρεις αυτοί τύποι μονοπωλούν το ενδιαφέρον στην πλοκή των έργων. Στο κλασσικό αυτό τρίγωνο, ο κάθε ένας ερμηνεύει τον ρόλο του εκ περιτροπής.
Μόνο, όταν καθένας από τη μεριά του συνειδητοποιήσει, ποια θέση τείνει να αναλαμβάνει στις σχέσεις του και για ποιους λόγους, ποια είναι τα οφέλη αλλά και το κόστος της εκάστοτε επιλογής, θα μπορέσει να βγει από αυτή τη δυσλειτουργική δυναμική. Τη συνειδητοποίηση αυτή, τις περισσότερες φορές, είναι δύσκολο να την κάνει κάποιος μόνος του. Συνήθως, χρειάζεται η βοήθεια ενός ειδικού, αλλά και αρκετός χρόνος ψυχοθεραπευτικής εργασίας προκειμένου να γίνει μία ουσιαστική αλλαγή στάσης ζωής.
Αν πιστεύεις ότι κάποιος δεν μπορεί να τα καταφέρει χωρίς εσένα τότε καλό θα είναι να ψάξεις το σωτήρα μέσα σου. Ο σωτήρας έχει ένα μυστικό συμβόλαιο με το θύμα του, που λέει: θα σε προσέχω, αρκεί να με χρειάζεσαι και να εξαρτάσαι από μένα!
Αν διακρίνεις χαρακτηριστικά θύματος μέσα σου, τότε σταμάτα να σκέφτεσαι τους άλλους περισσότερο από τον εαυτό σου, να προσφέρεσαι εύκολα και να αποφεύγεις τον ανταγωνισμό. Και ξεκίνα να πιστεύεις στις ικανότητές σου κι όταν χρειάζεται, να δείχνεις τη δυσαρέσκειά σου.
Αν έχεις εντοπίσει τον τύραννο μέσα σου, τότε σταμάτα να σκέφτεσαι μόνο τον εαυτό σου και ξεκίνα να ασχολείσαι με τα συναισθήματα και τα θέλω και των γύρω σου. Άρχισε να αφήνεις και τους άλλους να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και να έχουν άποψη. Επίσης να θυμάσαι ότι δεν έχεις δίκιο μόνο εσύ!
Δυνατός είναι ο άνθρωπος που είναι ο εαυτός του. Θέλει δύναμη να δεις τις αδυναμίες σου, να φωτίσεις και τα πιο σκοτεινά σου κομμάτια. Να αφήσεις και να στερηθείς τα παιχνίδια σου, τον για να υπάρχεις μέσα από αυτά, τον εγωιστικό, φοβισμένο εαυτό σου. Όταν κάποιος αποκτήσει τη γνώση και αναλάβει την ευθύνη της ζωής και των συναισθημάτων του, τότε παύει να παίζει ρόλους. Βλέπει την απεριόριστη δύναμη που υπάρχει μέσα του και τη δύναμη αυτή μπορεί να τη δει και στα μάτια των ανθρώπων γύρω του, ακόμη και στα μάτια εκείνων που δεν πιστεύουν ακόμη στον εαυτό τους. Όταν μπορείς να δεις τη δύναμη των άλλων τότε επικοινωνείς με την αλήθεια τους, τους θυμίζεις τη δύναμη τους. Κάθε φορά που το κάνεις αυτό βρίσκεσαι στο κέντρο της δικής σου δύναμης, στο κέντρο της αγάπης.
Βιβλιογραφία
Dr. Stephan Karpman (1968) .“Karpman Drama triangle”
Acey Choy (1990). The Winner’s Triangle
The Power of TED (2009). TED
Hirigoyen, M. (2009). Ηθική Παρενόχληση. Εκδ. Πατάκη. Αθήνα.
Kast, V. (2001). Θύματα και Θύτες. Εκδ. Θυμάρι. Αθήνα.
Χάρρις, Τ. (1997). Είμαι Ο’κέυ, Είσαι Ο’ κέυ. Εκδ. Καστανιώτη. Αθήνα.
